gospodarowanie na łąkach i pastwiskach w gospodarstwach

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY
Zakład Użytków Zielonych
Halina JANKOWSKA-HUFLEJT
GOSPODAROWANIE
NA ŁĄKACH I PASTWISKACH
W GOSPODARSTWACH
EKOLOGICZNYCH
Falenty 2015
WYDAWNICTWO ITP
INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY
Dyrektor: dr hab. Piotr Pasyniuk, prof. nadzw.
Wykonano w ramach realizacji Programu wieloletniego
„Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej
i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju
rolnictwa i obszarów wiejskich”
(Uchwała Nr 201/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r. w sprawie
ustanowienia programu wieloletniego na lata 2011–2015)
Priorytet 6.
Działanie 6.1
„Standaryzacja metod gospodarowania przyrodniczo-produkcyjną przestrzenią trwałych użytków zielonych, z uwzględnieniem ochrony bioróżnorodności”
Recenzenci: mgr inż. Jan Pajdzik, dr inż. Witold Rzepiński
Kierownik Działu Wydawnictw: dr hab. Halina Jankowska-Huflejt, prof. nadzw.
Opracowanie redakcyjne
Iwona Ornoch
Skład komputerowy
Elżbieta Golubiewska
ISSN 08060-1410
© Copyright by Instytut Technologiczno-Przyrodniczy 2015
Adres Redakcji: Falenty, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn
e-mail: [email protected]; tel. +48 22 720-05-98, tel./fax +48 22 628-37-63
Realizacja wydania: Agencja Wydawniczo-Poligraficzna „Gimpo”
3
WPROWADZENIE
Rolnictwo ekologiczne, to system gospodarowania o zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa, nienaruszający równowagi przyrodniczej
i promujący zachowanie, a nawet poprawę jakości zasobów naturalnych, którymi są
gleba i woda. Rolnictwo to stara się funkcjonować w cyklu zamkniętym gleba – roślina
– zwierzę, z zachowaniem dużej samowystarczalności. Priorytetem jest zapewnienie
jakości, a nie maksymalizacja produkcji (Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007
z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów
ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91).
W rolnictwie ekologicznym nie stosuje się chemicznych metod uprawy i nawożenia, a także środków chemii rolnej, weterynaryjnej i spożywczej. Zaleca się wykorzystywanie środków pochodzenia biologicznego i mineralnego, nieprzetworzonych technologicznie, w tym nawozów wytworzonych w gospodarstwie pozwalających utrzymać żyzność gleby. Celem ekologicznej uprawy roślin jest utrzymanie lub zwiększanie ilości materii organicznej w glebie, zwiększanie jej stabilności i różnorodności biologicznej oraz zapobieganie zagęszczaniu i erozji gleby.
Podstawą organizacji ekologicznej produkcji rolnej jest produkcja zwierzęca, która
„dostarcza” materii organicznej i substancji odżywczych uprawianej glebie, i poprawia jej
stan. Ekologiczna produkcja zwierzęca powinna być powiązana z użytkami rolnymi,
najlepiej trwałymi użytkami zielonymi, wieloletnimi systemami płodozmianu, żywieniem zwierząt paszami ekologicznymi z własnego gospodarstwa oraz dostępem do
wybiegów i chowu pastwiskowego.
Przestawianie (konwersja) gospodarstwa na system ekologiczny uwzględnia specyfikę trwałych użytków zielonych, w przypadku których dopuszczalny jest tylko 1 rok
okresu przejściowego, podczas gdy dla wszystkich pozostałych upraw wymagane są
2 lata. Jest to czas na oczyszczenie się gleby z chemicznych środków ochrony roślin.
UWARUNKOWANIA ROZWOJU ŁĄKARSKICH
GOSPODARSTW EKOLOGICZNYCH
Rolnictwo ekologiczne ma szansę rozwoju w naszym kraju, w którym zużycie nawozów i chemicznych środków ochrony roślin zawsze było mniejsze niż w większości
krajów europejskich. Z tego powodu po przestawieniu gospodarstwa na metody ekologiczne plony nie spadają tak rażąco, jak w przypadku przestawiania gospodarstwa produkującego intensywnie. Rolnicy, po zastosowaniu racjonalnych metod ekologicznego
gospodarowania, często uzyskują lepsze plony w wyniku poprawy żyzności gleby. Ponadto wciąż dysponujemy niewykorzystanym potencjałem trwałych użytków zielonych,
których rola w rolnictwie ekologicznym jest szczególna.
4
Trwałe użytki zielone są najważniejszym źródłem pasz dla przeżuwaczy, a te dostarczają nawozu (obornika) niezbędnego na grunty orne i użytki zielone. W gospodarstwach z chowem zwierząt opartym na TUZ obieg składników nawozowych jest najpełniejszy, a dzięki wykorzystywaniu motylkowatych (bobowatych), jako znaczącego źródła azotu dla traw, nie zachodzi obawa skażenia wód azotanami. Ich nadmiar nie występuje również w paszy. Bogactwo gatunków roślin, w tym ziół, poprawia smakowitość
pasz i przemianę materii karmionych nimi zwierząt.
Bogactwo gatunków roślin na łące – poprawia smakowitość
i jakość pasz (fot. H. Jankowska-Huflejt)
Wypas zwierząt jest elementem ich dobrostanu i wpływa na jakość pozyskiwanych
produktów zwierzęcych – mleka i mięsa, zwiększa bioróżnorodność oraz eliminuje wiele zagrożeń dla środowiska. Użytki zielone, jako miejsce wybiegu dla zwierząt, spełniają wymóg rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007, który mówi, że zwierzęta
w gospodarstwach ekologicznych powinny mieć „dostęp do otwartej przestrzeni lub
pastwisk”. Na pastwisku mają możliwość ruchu, świeże powietrze i słońce niezbędne
dla zdrowia i odporności na choroby, elementu szczególnie ważnego w ekologicznym
systemie chowu, wykluczającym konwencjonalne sposoby leczenia.
W okresie 2003–2011 powierzchnia użytków ekologicznych w Polsce zwiększyła
się 10-krotnie i stanowi obecnie ok. 3,2% całej powierzchni użytkowanej rolniczo
w Polsce. Średnia powierzchnia gospodarstw ekologicznych przekracza obecnie 25 ha
przy średniej krajowej ok. 10 ha dla gospodarstw konwencjonalnych. W dotychczasowej
powierzchni upraw ekologicznych w Polsce (2009 r.) aż 54% zajmują trwałe użytki
zielone (wg GIJHARS).
5
GOSPODAROWANIE NA ŁĄKACH
Roślinność łąk. Najważniejszą grupą roślin na łąkach są trawy, z których główne
znaczenie mają: życica trwała, wiechlina łąkowa, kupkówka pospolita, kostrzewa łąkowa, tymotka łąkowa, mietlica biaława, kostrzewa czerwona. Ważnymi składnikami runi
łąk ekologicznych są rośliny bobowate (motylkowate) drobnonasienne i także zioła.
Zalecany udział w plonie głównych grup roślin to:  trawy – 60–70% (wysokie 40–60%, niskie i średnio wysokie 20–30%),  rośliny bobowate – 10–20%,  zioła i chwasty – do 20%. Na łąkach 2-kośnych powinny przeważać trawy wysokie, dostarczające obfitej masy
roślinnej, np.: kostrzewa łąkowa, tymotka łąkowa, kupkówka pospolita. Niezbędne są
też trawy niskie, dające mocne zadarnienie, bogato ulistnione, czyli życica trwała, wiechlina łąkowa i kostrzewa czerwona. Z bobowatych na łąki odpowiednia jest koniczyna
łąkowa (czerwona) – wysokoplonująca, o małych wymaganiach co do gleby, wytrzymująca na nich do 2 lat. Do mieszanek na łąki i pastwiska nadaje się też koniczyna białoróżowa (szwedzka). Dobrze wytrzymuje kilkakrotne koszenie i udeptywanie, jest dosyć odporna na wymarzanie, ale wrażliwa na suszę; nadaje się na stanowiska zbyt wilgotne dla koniczyny białej.
Utrzymanie stałego, dużego udziału bobowatych w runi łąk ekologicznych może być
trudne, gdyż źle znoszą częste koszenie i kwaśne gleby. Najlepiej rozwijają się na łąkach dwukośnych, nawożonych fosforem i potasem, co pewien czas wapnowanych.
Terminy koszenia łąk. Jednym z ważniejszych czynników decydujących o ilości
i jakości pasz z użytków zielonych jest termin koszenia runi. Największe znaczenie ma
termin pierwszego (wiosennego) koszenia runi.
Wiosną w runi występuje dużo pędów kwiatostanowych, które w miarę rozwoju szybko drewnieją, co
prowadzi do zmniejszenia zawartości strawnych składników w paszy. Latem niewiele traw wykształca pędy
kwiatostanowe, w związku z czym w drugim i następnych odrostach (pokosach) główną masę stanowią
liście i skrócone pędy roślin, uzyskana pasza zawiera więcej białka i soli mineralnych, a terminy koszenia
zależą od szybkości odrastania roślin i pogody.
Ruń łąkowa, zarówno na siano, jak i do zakiszania, powinna być koszona we wczesnych fazach rozwojowych roślin, od początku do pełni kłoszenia się i wyrzucania
wiech dominujących gatunków traw, a w przypadku roślin motylkowatych – w fazie
zawiązywania pąków (do pełnego pączkowania) przez lucerny i koniczyny.
Opóźnienie koszenia powoduje zwiększenie ilości włókna strawnego z jednoczesnym zmniejszeniem ilości białka ogólnego, spadkiem strawności i wartości pokarmowej. Duże opóźnienie koszenia, zwykle na łąkach jednokośnych, sprzyja dojrzewaniu
i rozsiewaniu się nasion chwastów, natomiast zbyt wczesne – osłabia niewystarczająco
rozwinięte trawy wysokie i motylkowate, a nie szkodzi chwastom.
6
Terminy koszenia pierwszego i następnych pokosów w dużym stopniu zależą od częstości koszenia, czyli liczby pokosów. Najczęściej przyjmuje się: – na łąkach dwukośnych: pierwszy pokos – między 1 a 10 czerwca, drugi – między 20 a 30 sierpnia; – na łąkach trzykośnych: pierwszy pokos – między 15 a 25 maja, drugi – między 15 a 30 lipca, trzeci – między 20 a 30 września. W praktyce terminy te mogą ulegać pewnym przesunięciom w zależności od przebiegu warunków pogodowych w danym roku oraz terminu początku i końca wegetacji w
danym regionie. Na terenie centralnej i północno-zachodniej Polski ostatni pokos łąk
może być wykonywany nawet do 10 października [NIERÓBCA i in. 2013].
Wysokość koszenia. Decyduje o trwałości i produkcyjności łąki. Zależy od składu
botanicznego oraz częstości koszenia (im częściej tym wyżej). W celu utrzymania prawidłowych proporcji roślinności wysokiej i niskiej, wskazane jest koszenie na wysokości 5–6 cm (ostatni pokos korzystnie jest skosić o 1–2 cm wyżej).
Ważne jest, szczególnie w rolnictwie ekologicznym, zachowanie właściwej techniki
koszenia, tj. od środka łąki na zewnątrz łanu, aby dać szansę ucieczki ptakom i ich pisklętom, a także innym zwierzętom. Wskazane jest też stosowanie tzw. wypłaszaczy.
Nawożenie. Uzyskanie ciągłości w ekologicznej produkcji zależy od nawożenia,
które powinno uwzględniać potrzeby pokarmowe roślin i zasobność gleb. Celem nawożenia w rolnictwie ekologicznym jest odżywianie gleby. Organizmy glebowe poprawiają strukturę gleby [METERA, SAKOWSKI 2008] i udostępniają roślinom substancje biologicznie czynne: enzymy, witaminy, hormony roślinne, niezbędne do rozwoju.
Wykorzystanie składników pokarmowych przez ruń użytków zielonych zależy od
uwilgotnienia i kwasowości gleby – jest lepsze w warunkach:
 większego uwilgotnienia;
 optymalnego pHKCl: na glebach mineralnych 5,0–6,0, na organicznych – 4,5–5,0.
Poprawę pH gleby uzyskuje się przez wapnowanie albo stosowanie mączek skalnych, takich jak dolomit, mączka bazaltowa czy kreda pojeziorna. Poprawia to również
strukturę i żyzność gleby, sprzyja roślinom bobowatym, lepszemu wykorzystaniu fosforu i magnezu, a także rozwojowi organizmów glebowych.
Prawidłowy rozwój i bujny wzrost dobrych traw pastewnych, m.in. kupkówki,
wyczyńca łąkowego, życicy trwałej czy wiechliny łąkowej, zapewnia dostępność podstawowych składników: azotu, fosforu i potasu.
W rolnictwie ekologicznym podstawowym źródłem azotu – oprócz nawozów naturalnych (gospodarskich) – powinno być wiązanie azotu z atmosfery przez rośliny motylkowate, głównie koniczyny: białą, łąkową i białoróżową (szwedzką). Bez udziału
motylkowatych w runi trudno zaspokoić zapotrzebowanie na azot traw na łąkach ekologicznych.
7
Przyjmuje się, że na 1% udziału motylkowatych w runi przypadają 2–3, a nawet
5 kg/ha azotu związanego z powietrza. Łatwo więc obliczyć, że 10% motylkowatych
w runi to 20–30 do 50 kg/ha azotu z atmosfery [YOUNIE, HERMANSEN 2000]. Ilość ta
zależy głównie od udziału motylkowatych i wieku runi (tab. 1).
Tabela 1. Wpływ udziału koniczyny i wieku runi na ilość wiązanego azotu atmosferycznego w gospodarstwie ekologicznym
Wiek runi, w latach Poziom wiązanego azotu (kg/ha/rok) w zależności od udziału koniczyny w pokryciu (%) 10–29 30–49 >50 1–2 80 157 248 3‐5 47 84 128 Źródło: KRISTENSEN, HOGH-JENSEN, KRISTENSEN [1995], za YOUNIE, HERMANSEN [2000] – zmodyfikowane.
Utrzymanie w miarę dużego udziału roślin motylkowatych w runi łąk ekologicznych
może być trudne, gdyż źle znoszą częste koszenie i kwaśne gleby. Najlepiej rozwijają
się na łąkach dwukośnych, nawożonych fosforem i potasem, co pewien czas wapnowanych. Na łąkach trzykośnych, nawet nawożonych fosforem, potasem i wapniem, ruń
zawiera bardzo mało roślin motylkowatych.
Optymalną porą zbioru pierwszego pokosu łąki z dużym udziałem motylkowatych w
runi jest okres ich pełnego kwitnienia.
Fosfor na łąki najlepiej dostarczyć w postaci mączki fosforytowej jesienią. Duża
wilgotność gleby w okresie jesienno-zimowym sprzyja pobieraniu i gromadzeniu się
tego składnika w rozłogach i korzeniach roślin. W glebach zbyt suchych pobieranie
fosforu jest utrudnione. Mało zasobne w fosfor są głównie gleby organiczne (z wyjątkiem gleb z domieszką wiwianitu), a z gleb mineralnych – gleby lżejsze piaszczyste.
Fosfor wpływa na ilość i jakość plonu, rozwój korzeni, zwiększa udział motylkowatych w runi, nasila aktywność biologiczną gleby, wpływa na pobieranie przez rośliny azotu i magnezu. Ma też duże znaczenie w
rozwoju i produkcyjności zwierząt trawożernych – jest wydzielany z mlekiem, służy do budowy kośćca
rosnącej młodzieży. Jego niedobór w paszy jest też jedną z przyczyn braku płodności zwierząt.
Potas na łąki ekologiczne dostarczamy w dobrze przechowywanym oborniku
albo stosujemy dopuszczone do rolnictwa ekologicznego nawozy potasowe, np.:
kainit, kalimagnezję, siarczan potasu granulowany i sypki, siarczany potasowe i potasowo-magnezowe. Łąki potrzebują więcej potasu niż pastwiska, które są użyźniane odchodami pasących się zwierząt.
Potas uczestniczy w fotosyntezie, decyduje o gospodarce wodnej roślin, wpływa na transport i gromadzenie się substancji zapasowych roślin, ważnych dla wiosennej wegetacji i następnych odrostów. W warunkach niedoboru potasu rośliny łatwiej wylegają i stają się mniej odporne na choroby, szkodniki i mróz.
Charakterystycznym objawem jego braku jest przedwczesne zamieranie liści.
8
Ubogie w potas są lekkie piaski i gliny, a szczególnie gleby torfowe.
Zbyt duże dawki potasu są pobierane przez rośliny w nadmiarze, do zawartości 4–5,
a nawet 7% K2O w s.m. traw. To ogranicza pobieranie wapnia, magnezu i sodu. Tak
zubożona pasza powoduje zakłócenia zdrowia u zwierząt. Objawia się to zaburzeniami
zdrowotnymi, a nawet chorobami, jak przykładowa tężyczka pastwiskowa (hipomagnezemia), powodowana niedoborem magnezu (Mg).
Uwaga! Zbyt duże dawki potasu są pobierane przez rośliny w nadmiarze, co ogranicza pobieranie przez nie wapnia, magnezu i sodu, a taka pasza powoduje zakłócenia w gospodarowaniu tymi składnikami u zwierząt. Objawia się to zaburzeniami zdrowotnymi, a nawet chorobami, jak przykładowa tężyczka pastwiskowa (hipomagnezemia), powodowana niedoborem magnezu (Mg). Wapń u zwierząt jest głównym budulcem kości, a u roślin wchodzi w skład błon
komórkowych i tkanki mechanicznej, wzmacniając je. Brak wapnia powoduje rozpad
komórek, gdyż ich ściany spełniają w roślinie funkcję układu szkieletowego. Zwapnienie ścian komórkowych zwiększa odporność komórek na infekcje. Wapnowanie gleb
odkwasza je, poprawia gruzełkowatą strukturę, a pośrednio stymuluje rozwój mikrofauny glebowej i – szczególnie istotne w rolnictwie ekologicznym – rozwój roślin motylkowatych, które są bardziej niż trawy wrażliwe na niewłaściwy odczyn gleby. W runi
trawiastej zawartość wapnia jest mała (0,4–0,8% s.m.), większa – w koniczynach (0,9–
1,5% s.m.) i niektórych ziołach (1,2–3,0% s.m.). Wapnowanie poprawia jakość pasz
z użytków zielonych, m.in. zwiększa pobieranie wapnia, magnezu oraz fosforu. Konieczna jest okresowa (co 4–5 lat) analiza chemiczna gleby w zakresie jej pH oraz zasobności, głównie w makroskładniki.
Produkcja pasz na użytkach zielonych bazuje głównie na mieszankach trawiastych,
o mniejszych wymaganiach co do pH. Mieszanki trawiasto-motylkowate, niezbędne
w gospodarstwach ekologicznych, wymagają utrzymania wyższego pH gleby (tab. 2).
Tabela 2. Zalecane poziomy pHKCl gleb pod użytkami zielonymi
Rodzaj gleby Trawy Trawy + motylkowate Gleby mineralne 5,5–6,0 6,0 Gleby organiczne 4,5–5,0 5,5 Źródło: SAPEK B. [1992].
Nawozy naturalne, inaczej gospodarskie (obornik, gnojówka, gnojowica) – w odróżnieniu od mineralnych – działają nie tylko przez składniki pokarmowe, ale także
przez substancje specjalne, np. hormony wzrostowe, koloidy organiczne i inne związki
czynne (enzymy), potrzebne w małych ilościach. Z tego względu powinny być stosowane na możliwie dużej powierzchni.
9
Obornik i gnojowica zwiększają zawartość substancji organicznej w glebie i poprawiają jej strukturę, dostarczając mikroorganizmy i enzymy. Stymulują rozwój i krzewienie się roślin oraz działają ochronnie na ruń.
Wartość nawozów naturalnych zależy od stopnia ich rozcieńczenia wodą, gatunku
i wieku zwierząt, sposobu ich użytkowania, rodzaju żywienia itp. Ich przeciętny skład
chemiczny można przyjąć według tabeli 3.
Tabela 3. Przeciętna zawartość (%) głównych składników pokarmowych w nawozach gospodarskich
Nawóz Procentowa zawartość N P2O5 K2O CaO MgO Na2O Obornik (25% s.m.) 0,50 0,30 0,70 0,50 0,19 1,12 Gnojówka (3% s.m.) 0,3–0,4 0,01–0,04
0,7–1,0 0,15 0,03 0,20 Gnojowica świńska (8% s.m.) 0,64 0,41 0,29 0,10–0,20
0,03–0,07 0,05 Gnojowica bydlęca (8% s.m.) 0,3–0,5 0,14–0,22
0,3–0,4 0,18–0,30
0,06–0,10 0,05 Źródło: opracowanie własne na podstawie: JANKOWSKA-HUFLEJT [1998]; MAĆKOWIAK [2000]; MORACZEWSKI [1996];
OSTROWSKI [1998].
Wartość nawozowa obornika zależy od:
‒ rodzaju zwierząt od których pochodzi – najlepszy bydlęcy;
‒ sposobu żywienia zwierząt – odchody zwierząt żywionych paszą bogatą w białko
i paszą treściwą, z małym udziałem włókna surowego, są płynne, zbyt zasobne w azot
i trudno uzyskać ich właściwy rozkład;
‒ ilości i jakości dodawanej ściółki (zawiera węglowodany jako źródło energii dla mikroorganizmów i umożliwia dostęp powietrza do pryzmy obornika) – najlepszą ściółką jest słoma zbożowa (duża objętość), a także łęty ziemniaczane, słoma grochu
i rzepaku; niezbędna ilość słomy w oborze wgłębionej to 8–15 kg na 1 DJP.
‒ sposobu i czasu jego przechowywania.
Obornik pełni funkcje produkcyjne i ochronne, poprawia bilans wilgoci w glebie,
chroni rośliny przed wymarzaniem i wysychaniem, wpływa na poprawę zadarnienia,
zwiększa udział wartościowych traw i roślin motylkowatych (koniczyny, komonicy),
zmniejsza tempo zakwaszania gleby [JANKOWSKA-HUFLEJT 1996; 1998].
Najlepszym nawozem gospodarskim na trwałe użytki zielone jest dobrze rozłożony,
przefermentowany lub kompostowany, obornik – szczególnie bydlęcy.
Jedna tona obornika zawiera średnio:
5 kg azotu (N), 3 kg fosforu (P2O5), 7 kg potasu (K2O).
Działanie obornika trwa 2–3 lata (tzw. działanie następcze). Jego wykorzystanie
wynosi średnio 40–50% w pierwszym roku, 30–35% w drugim i 10–15% w trzecim.
10
Kompost z obornika można produkować na płytach gnojowych lub w specjalnie
przygotowanym miejscu, na którym nie wystąpią przesiąki do gleby i spływy powierzchniowe, najlepiej zaopatrzonym w instalacje odprowadzające je do szczelnych
zbiorników na gnojówkę i wodę gnojową. Kompost z obornika można wzbogacać ziemią, nawozami zielonymi, odpadami z młocki czy łętami ziemniaczanymi, a także –
szczególnie zalecanymi w tym systemie – rozdrobnionymi minerałami (mączki skalne).
Przydatne są komposty z odpadów gospodarskich (plewy, słoma spod stert
i kopców, łęty ziemniaczane, łodygi kukurydzy, rzepaku, niedojady z pastwisk, liście
buraków, marchwi, kapusty, chwasty bez nasion) i substancje organiczne naturalne (liście, igliwie, trociny, kora). Wartość takich kompostów jest równa mniej więcej połowie
wartości obornika niekompostowanego. Komposty mogą zachwaszczać łąki, ale są to
przeważnie jednoroczne chwasty polowe [MORACZEWSKI 1996].
Płynne nawozy naturalne wykazują na użytkach zielonych działanie pośrednie między nawozami mineralnymi i obornikiem czy kompostami.
Gnojówka (przefermentowany mocz) o zawartości 3% s.m., zawiera ponad dwukrotnie więcej potasu (K2O) niż gnojowica i niewiele fosforu (P2O5) (tab. 3). Jest to
nawóz azotowo-potasowy, który trzeba uzupełniać fosforem (ok. 40–60 kg
P2O5/ha).
Jeden m3 gnojówki bydlęcej zawiera 4 kg azotu, 9 kg potasu i 0,23 kg fosforu.
Odpowiada to ok. 10 kg saletry amonowej, 14 kg 60% soli potasowej i 0,5 kg superfosfatu potrójnego. Aby wprowadzić do gleby te same ilości azotu i potasu w gnojówce
świńskiej trzeba zastosować dawkę aż 3 m3.
Fot. 1. Beczkowóz do rozlewania gnojówki – użytki zielone w Danii ( fot. H. Jankowska-Huflejt)
11
Gnojowicę, nawóz płynny powstający w oborach rusztowych, również można stosować na użytki ekologiczne, w porozumieniu i za zgodą jednostki certyfikującej. Zalecana ostrożność wynika z dużej zawartości w niej wody. Nadmiar wody wypiera z gleby
powietrze, stymulując niekorzystne procesy beztlenowe. Szczególnie silnie na niedostatek tlenu reagują gleby zwięzłe [SZYMONA i in. 2000]. Jednakże niewielkie ilości gnojowicy działają na łąkę dodatnio.
Gnojowica i gnojówka, stosowane w zbyt dużych dawkach i bez uzupełniania fosforem, pogarszają jakość użytku. Zamiast traw i roślin bobowatych mogą pojawić się azoto‐ i pota‐
solubne chwasty dwuliścienne (barszcz zwyczajny) i nastąpi rozrzedzenie darni. Stosowanie nawozów naturalnych na łąki. Według „Ustawy o nawozach i nawożeniu” [2007] dawki nawozów gospodarskich powinny wynikać z zawartości w nich
azotu. Roczna ich dawka nie powinna zawierać więcej niż 170 kg azotu całkowitego na
1 ha użytków rolnych, czyli do 30 t/ha obornika i 30 m3/ha gnojowicy.
Jednorazowe dawki tych nawozów należy ustalać według zawartości w nich tzw.
azotu działającego, czyli mającego takie samo działanie nawozowe jak azot z nawozów
mineralnych. Azot działający jest to zatem ta część azotu całkowitego w nawozach
organicznych, która wykazuje takie samo działanie plonotwórcze jak określona ilość
tego składnika w nawozach mineralnych. Równoważnik nawozowy jest to wartość
plonotwórcza danego składnika zawartego w nawozach naturalnych odniesiona do wartości plonotwórczej nawozów sztucznych.
Azot działający = azot całkowity x równoważnik nawozowy (tab. 4) Przykładowo: gdy równoważnik nawozowy nawozu naturalnego wynosi 0,6, to zna‐
czy, że każde 100 kg azotu wniesionego do gleby w tym nawozie, odpowiada dzia‐
łaniu 60 kg N zastosowanego w nawozach mineralnych, czyli 60 kg azotu działają‐
cego (100 kg x 0,6 = 60 kg). Tabela 4. Równoważniki nawozowe dla azotu w nawozach naturalnych (gospodarskich)
Rodzaj nawozu Obornik Gnojowica Gnojówka Równoważnik nawozowy dla terminu stosowania jesiennego wiosennego 0,3 0,31) 0,5 0,6 0,5 0,8 Źródło: Kodeks … [2002].
Wartość równoważników nawozowych dla azotu, czyli wartość nawozowa nawozów naturalnych, zależy też od kategorii agronomicznej gleby (im gleba cięższa, tym
równoważnik jest większy) oraz od terminu stosowania nawozów (równoważnik większy w terminie wiosennym – tab. 4).
12
–
–
–
–
Zalecane optymalne dawki nawozów na łąki to:
obornika – ok. 5–10 t/ha na rok lub na 2 lata; obornika kompostowanego – ok. 10–20 t/ha na rok lub na 2 lata; gnojowicy – jednorazowo do 10 m3/ha, rocznie do 30 m3/ha; gnojówki – jednorazowo do 5–7 m3/ha, rocznie do 15 m3/ha. Dawki gnojówki, zarówno roczna, jak i jednorazowa, dodatkowo powinny wynikać
z dużej zawartości w niej potasu (0,7–1,0% K2O w s.m.) i prawie 100-procentowego
jego wykorzystania przez ruń łąkową. Aby uniknąć przepotasowania pasz, dopuszczalna
roczna dawka gnojówki nie powinna przekraczać 20 m3/ha, a optymalna – zalecana na
łąki ekologiczne – do 15 m3/ha.
Warto wiedzieć: Do planowania nawożenia przyjmuje się, że dzienna produkcja kału i moczu od
1 DJP wynosi 40–50 kg, a roczna – 14,6–18,2 t. Po doliczeniu wody użytej do mycia urządzeń,
roczną produkcję gnojowicy szacuje się na 20 m3 (lub ton), a gnojówki na 7 m3.
Obornik na łąki najlepiej stosować późną jesienią, na przełomie października i listopada. Można też wczesną wiosną, ale wtedy musi być dobrze rozłożony, drobny, aby
nie zacieniał rozwijających się roślin.
Późną jesienią część azotu w formie amonowej jest absorbowana przez drobnoustroje, a niskie temperatury i wilgoć zabezpieczają przed jego wypłukiwaniem do wód i ulatnianiem się w powietrze. Ponadto
zwarta warstwa korzeni darni sorbuje biologicznie również inne składniki nawozowe obornika, co zabezpiecza je przed wymywaniem przez deszcz. Większość składników pokarmowych w oborniku występuje
w formie substancji organicznej, która może być pobrana przez rośliny po mineralizacji. Jest to proces
długotrwały, wymagający odpowiednich warunków. Intensywna mineralizacja masy organicznej obornika
zachodzi następnego roku wiosną i latem, kiedy zmniejsza się również sorpcja biologiczna, po wyginięciu
w okresie zimy części drobnoustrojów wniesionych w oborniku.
Gnojówkę najlepiej stosować wiosną (od początku kwietnia) oraz latem, do
końca sierpnia, w 2 tygodnie po I lub II pokosie.
W gnojówce 90% azotu ma formę amonową, szybko przyswajalną, a jesienią możliwości pobrania
i wykorzystania tych składników przez rośliny są ograniczone, gdyż powoli przechodzą one w stan spoczynku zimowego. Ale amonowa forma azotu łatwo rozkłada się do amoniaku, który ulatnia się już podczas
przechowywania i – szczególnie obficie – podczas rozlewania gnojówki. W rezultacie wykorzystanie azotu
może zmniejszyć się nawet do 50%, zwłaszcza w upalną, słoneczną i wietrzną pogodę. Dlatego latem, podczas takiej pogody, wskazane jest rozcieńczanie gnojówki wodą w stosunku 1:0,5–1,0. Zapobiega to poparzeniom roślin, zmniejsza ulatnianie się amoniaku i zwiększa wykorzystanie nawozów.
Wszystkie nawozy gospodarskie powinny być rozprowadzane równomiernie na powierzchni łąki, aby uzyskać wyrównany rozwój roślin. Nawozy płynne rozprowadzamy
beczkowozami wyposażonymi w urządzenia rozlewowe (rozbryzgowe) albo nowocze-
13
sne urządzenia do wprowadzania ich bezpośrednio do gleby. Ogranicza to też ulatnianie
się substancji odorowych i zmniejsza straty azotu. Rozlewanie beczkowozami z płytkami rozbryzgowymi najlepiej wykonywać w dni pochmurne (nawet podczas małego
deszczu), pamiętając o uwzględnieniu kierunku wiatru w stosunku do sąsiadujących
domów, powierzchni wody czy obszarów chronionych.
Nie należy pokrywać runi zbyt grubą warstwą gnojówki ani wywozić jej beczkowoza‐
mi na gleby podmokłe lub nadmiernie uwilgotnione. Trzeba też pamiętać o zachowaniu odpowiedniej przerwy (3 tygodnie) między nawożeniem a koszeniem łąk. Trzeba też pamiętać, że zgodnie z dobrymi praktykami rolniczymi [Kodeks 2002]
nawozy naturalne i organiczne można stosować tylko w okresie od 1 marca do 30
listopada. Nie stosuje się ich na gleby zamarznięte i pokryte śniegiem oraz zalane wodą, podtopione, a także w sąsiedztwie stref ochronnych źródeł i ujęć wody, brzegów
wód powierzchniowych, kąpielisk zlokalizowanych na wodach powierzchniowych oraz
obszarów morskiego pasa nadbrzeżnego. Zakaz stosowania obowiązuje w odległości 20
m od tych obiektów. Nawozów płynnych nie wolno stosować na łąki o wysokim poziomie wody gruntowej i na obrzeżach rowów melioracyjnych oraz na stokach o nachyleniu większym niż 10%.
Dopuszczalne nawożenie mineralne1). W rolnictwie ekologicznym nie wolno stosować mineralnych nawozów azotowych, natomiast dopuszczalne jest stosowanie mineralnych nawozów, np. fosforowych, potasowych, wapniowych i magnezowych, gdy
pochodzą one z naturalnych surowców, np. mielone skały (bazalt, kizeryt, dolomit),
wapno magnezowe węglanowe, kreda nawozowa; siarczan magnezu, nawozy potasowe
(kainit, kalimagnezja, siarczan potasu); skały fosforytowe glinowo-wapniowe i wapniowe (mączki); popiół drzewny. Kopaliny te (po rozdrobnieniu) najlepiej dodawać do
kompostów lub stosować razem z obornikiem i gnojówką, bezpośrednio na glebę –
w przypadku stałego niedoboru w niej tych składników. Doglebowo można stosować
siarczany: potasu, magnezu i wapnia pochodzenia naturalnego, fosforyty (glinowo-wapniowe i wapniowe) i kopalniany chlorek sodu (sól kamienna).
Utrzymanie roślin bobowatych w runi oraz dobrej żyzności i struktury gleby może
wymagać poprawy jej odczynu. Głównym czynnikiem poprawiającym powinny być
obornik i komposty, a na gleby bardzo kwaśne – pHKCl poniżej 5,0 – należy zastosować
mączkę wapienną lub inne nawozy wapniowo-magnezowe (dolomit, mączka bazaltowa, wapno magnezowe węglanowe lub krzemianowe). Można je stosować na powierzchnię zadarnioną. Działają powoli, nie powodują nadmiernej mineralizacji materii
organicznej i nadmiernego wymywania azotanów do wód gruntowych. Są odpowiednie
również na gleby lekkie. Dawki tych nawozów to maksymalnie 500 kg/ha dolomitu
lub kredy pojeziornej albo 50–150 kg/ha mączki bazaltowej.
1)
Zgodne z wykazem IUNG (www.iung.pulawy.pl)
14
GOSPODAROWANIE NA PASTWISKACH
Rola pastwisk w gospodarstwie ekologicznym jest niesłychanie ważna. Pastwisko,
nawożone nawozami gospodarskimi, najlepiej wykorzystuje naturalne możliwości produkcyjne siedliska, a pozyskiwana pasza ma duże walory żywieniowe, wynikające
z dużej różnorodności gatunków roślin oraz z braku strat w czasie zbioru i konserwacji
[JANKOWSKA-HUFLEJT i in. 1996], a wypasane zwierzęta mają korzystny wpływ na
szatę roślinną i bytujące w niej organizmy zwierzęce.
Wypas zwierząt jest bardzo korzystną formą ich żywienia ze względu na:  małe koszty pozyskiwania zielonki w porównaniu z kosztami innych pasz;  dużą wartość żywieniową zielonki pastwiskowej;  rolę zoohigieniczną;  korzystny wpływ zwierząt na środowisko przyrodnicze. Podstawową grupą roślin na pastwisku, podobnie jak na łące, są trawy. W rolnictwie ekologicznym zalecane są odmiany ekstensywne, które dobrze przystosowują się
do gorszych warunków uprawy. Ekstensywne odmiany wyhodowano w obrębie gatunków półintensywnych (stokłosa bezostna, rajgras wyniosły, mietlica biaława, kostrzewa
czerwona, koniczyna szwedzka), gatunków siedlisk silnie uwilgotnionych, na glebach
organicznych (wyczyniec łąkowy, wiechlina błotna, mozga trzcinowata, komonica błotna), a także w obrębie gatunków intensywnych, np. życica trwała, kostrzewa łąkowa,
tymotka łąkowa [JANKOWSKA-HUFLEJT, DOMAŃSKI 2014].
Drugą ważną grupą roślin są motylkowate, zwłaszcza koniczyna biała, bez której
dobre pastwiska ekologiczne praktycznie nie mogą istnieć. Koniczyna biała poprawia
wartość żywieniową zielonki, a dodatkowo może wiązać azot atmosferyczny. Dlatego
zalecany udział koniczyny białej w runi pastwisk powinien wynosić około 20–30%.
W siedliskach zbyt suchych dla koniczyny białej, dopuszcza się udział komonicy zwyczajnej, a w zbyt wilgotnych – koniczyny białoróżowej (szwedzkiej).
Na pastwiskach ekologicznych ważne są zioła, dzięki swym właściwościom dietetycznym. Zawierają witaminy i substancje (alkaloidy, estrogeny, karoten i in.) korzystne
dla zdrowia zwierząt i jakości pozyskiwanych od nich produktów (mleko, mięso). Na
pastwiskach mogą występować: mniszek pospolity, krwawnik pospolity, brodawnik
jesienny, przywrotnik pasterski, babka lancetowata, kminek zwyczajny i inne.
Oprócz ziół występują też chwasty. Ich udział w plonie nie powinien przekraczać
10%. Najczęściej występujące to: stokrotka pospolita, jaskry ostry i rozłogowy, pokrzywa zwyczajna, szczawie tępolistny i kędzierzawy, śmiałek darniowy, turzyce i sity.
Zielonka pastwiskowa zawiera w odpowiednich proporcjach niezbędne dla zwierząt
składniki żywieniowe, zwłaszcza makro- i mikroelementy, białko, cukry, witaminy
i inne związki. Jej wartość żywieniowa i dzienne spożycie może gwarantować nawet 15
l mleka od jednej krowy dziennie lub dobowe przyrosty masy ciała bydła opasowego
i hodowlanego na poziomie 0,5–0,7 kg od jednej sztuki dziennie.
15
Krwawnik pospolity (Achillea millefolium L.)
Kminek zwyczajny (Carum carvi L.)
Rośliny lecznicze źródło: https://pl.wikipedia.org/
Jaskier rozłogowy (Ranunculus repens L.) – roślina
trująca w stanie surowym (zielonym)
(fot. H. Jankowska-Huflej)
Śmiałek darniowy (Deschampsia cespitosa) – wyjątkowo
uciążliwy chwast (fot. H. Jankowska-Huflejt)
16
Pastwisko w całym okresie pastwiskowym jest codziennie nawożone pozostawianymi przez pasące się zwierzęta odchodami stałymi i płynnymi. Ich ilość zależy od liczebności stada i czasu trwania wypasu w ciągu doby.
Jedna sztuka DJP w sezonie pastwiskowym pozostawia na pastwisku odchody zawierające ok.: 40 kg N, 6 kg P i 15 kg K. Ich średnie wykorzystanie przez roślinność
wynosi: azotu – 50%, fosforu – 100% i potasu – 80%. Mimo to, aby ruń pastwiskowa
mogła się właściwie rozwijać powinna być nawożona.
Do nawożenia pastwisk ekologicznych najlepiej stosować kompost obornikowy
oraz inne produkowane w gospodarstwie. Komposty dostarczają roślinom niezbędnych
składników pokarmowych i nie pogarszają jakości zielonki pastwiskowej przez nieprzyjemny zapach, jak w przypadku obornika. Najlepszy jest kompost obornikowy [WASILEWSKI 2008], który powinien dojrzewać około 1 roku w warunkach dwukrotnego przerobienia. Można go stosować w ilości ok. 10–20 t na ha raz w roku lub co 2 lata, najlepiej w okresie jesiennym albo bardzo wczesną wiosną. Można też stosować kompost
torfowy (najczęściej z torfu niskiego), wzbogacony obornikiem, gnojówką czy innymi
materiałami roślinnymi, oraz komposty z różnych materiałów organicznych, takich jak
słoma i plewy z żyta, pszenicy, jęczmienia i owsa, słoma i łuszczyny rzepaku oraz innych roślin oleistych, słoma kukurydzy nasiennej, liście buraków, marchwi, kapusty,
łęty ziemniaczane, zebrane niedojady pastwiskowe, poplony czy odpady technologiczne
z roślin uprawnych.
Uwaga! Na pastwiska ekologiczne nie nadają się komposty zawierające odpady po‐
chodzenia zwierzęcego, np. sierść, pióra, kości itp. Gnojowicę czy gnojówkę stosujemy podobnie jak w gospodarstwach konwencjonalnych, z zaleceniem mniejszych dawek jednorazowych.
Dopuszcza się też stosowanie nawozów mineralnych2), np. wapniowych i magnezowych, z naturalnych surowców (skała bazaltowa, dolomitowa, kreda pojeziorna, wapno
defekacyjne) dodawanych do kompostów, a tylko w razie konieczności do gleby. Dopuszcza się stosowanie doglebowo siarczanu potasu zawierającego sole magnezowe,
siarczanu magnezu, siarczanu wapnia pochodzenia naturalnego, fosforytów (glinowowapniowych i wapniowych), kopalnianego chlorku sodu (soli kamiennej).
W przypadku gleb bardzo kwaśnych (pHKCl poniżej 5,0) – podobnie jak na łąki – należy zastosować dodatki mineralne, np. mączkę wapienną lub inne nawozy wapniowomagnezowe. Dawki tych nawozów to maksymalnie 500 kg/ha dolomitu lub kredy pojeziornej albo 50–150 kg/ha mączki bazaltowej.
Pastwisko powinno być zlokalizowane możliwie blisko zabudowań inwentarskich:
dla krów mlecznych najdalej 1 km, dla bydła opasowego – 1,5 km, a dla młodzieży hodowlanej – 2 km. Pastwisk nie powinno się lokalizować przy drogach szybkiego ruchu i
torach kolejowych oraz w sąsiedztwie zakładów przemysłowych.
2)
Zgodne z wykazem IUNG (www.iung.pulawy.pl)
17
Pastwisko powinno być zlokalizowane możliwie blisko zabudowań inwentarskich
(fot. H. Jankowska-Huflejt)
Pastwiska powinny być zakładane na glebach umiarkowanie wilgotnych, mineralnych (grądach lub łęgach) oraz organicznych (większość murszowisk), o poziomie wody gruntowej poniżej 70 cm, ale nie niższym niż 120 cm. Podczas spasania pastwisk na
glebie zbyt wilgotnej zachodzą niekorzystne i szybkie zmiany w runi.
W gospodarstwach ekologicznych, podobnie jak w konwencjonalnych, rekomendowane
są wypas kwaterowy i dawkowania paszy, jako najbardziej racjonalne (fot. H. Jankowska-Huflejt)
18
W gospodarstwach ekologicznych, podobnie jak w konwencjonalnych, można stosować wypas sposobem kwaterowym, dawkowym, wolnym i strzeżonym. Najbardziej
racjonalne są wypas kwaterowy i dawkowania paszy. Wypas wolny i wolny strzeżony
mogą być zalecane na terenach trudnych (np. mokrych, lub bardzo suchych), tzw. marginalnych, oraz w siedliskach cennych przyrodniczo (zwłaszcza wypas strzeżony).
W naszej strefie klimatycznej sezon pastwiskowy trwa ok. 160–170 dni w roku – od
pierwszej dekady maja do połowy października. Podstawowym kryterium rozpoczęcia
wiosennego wypasu jest wysokość runi ok. 10–12 cm. Opóźnienie wypasu wiosną to
spasanie przestarzałej zielonki, zwłaszcza w I rotacji, i dłuższe oczekiwanie na jej odrośnięcie. Mniejszym złem jest zbyt wczesne rozpoczęcie wypasu wiosną niż zbyt późne.
W żywieniu pastwiskowym część paszy nie jest zjadana. Aby ograniczyć te straty do
minimum (tj. do 20% plonu) ruń należy spasać w momencie tzw. dojrzałości pastwiskowej, czyli po uzyskaniu wysokości ok. 15–18 cm. Taką ruń zwierzęta pobierają najchętniej (pasą się) i w stosunkowo krótkim czasie są w stanie zaspokoić swoje potrzeby
pokarmowe, gdyż zawartość składników pokarmowych jest w niej najbardziej zbliżona
do optymalnej, a proporcje zawartości białka i węglowodanów najkorzystniejsze.
Tabela 5. Spożycie zielonki przez krowę w zależności od wysokości głównej masy runi
Dobowe spożycie Wysokość runi cm kg z.m. kg s.m. 2–8 20 4,5 8–12 41 9 12–20 68 14,5 20–40 32 7,8 Źródło: WASILEWSKI [2004].
Okres spoczynku i odrastania runi po spasieniu i trwa 3–7 tygodni i nie jest równomierny, zwłaszcza na pastwiskach ekologicznych, na których nie można stosować szybko
działających nawozów azotowych. Intensywność i równomierność przyrastania plonu
zależy od warunków klimatycznych. Odrastanie i plonowanie runi jest największe od około połowy maja do połowy czerwca, potem maleje, aż do końca wegetacji roślin, tj. do
zimy. W maju i czerwcu rośliny uzyskują wysokość „paśną” równą 15 cm w ciągu 18–25
dni, natomiast w sierpniu i wrześniu – w czasie 2-krotnie dłuższym. Według MIKOŁAJCZAKA [1983] plon uzyskiwany w maju i czerwcu ocenia się na około 50% plonu rocznego, w lipcu i sierpniu – na ok. 35%, a we wrześniu i październiku zaledwie na ok. 15%.
Podstawowym kryterium rozpoczęcia wypasu jest wysokość runi: ok. 10–12 cm – wypas wiosenny, ok. 15–18 cm – wypasy następne. 19
Ważny jest dostęp do wody pitnej na pastwiskach. Dorosła krowa wypija dziennie do 60 l wody, a młode bydło, zależnie od masy ciała, 15–40 l (tab. 6). Wodę na pastwisko można dowozić beczkowozem lub w wozach poidłowych. Przy wodopojach
najlepiej też podawać zwierzętom lizawki solne z mikroelementami (oprócz chlorku
sodu – kobalt, cynk, jod, magnez, mangan i selen).
Tabela 6. Przeciętne zapotrzebowanie poszczególnych grup bydła na wodę, dm3/szt./dzień
Grupa zwierząt Krowy Jałówki cielne Jałówki 1–1,5 roku Jałówki 0,5–1 roku Zapotrzebowanie na wodę ogółem1) 80–100 60–70 50–60 35–40 pitną 40–60 40–50 30–40 15–20 *oraz na przygotowanie pasz, mycie stanowisk, instalacji itp. Źródło: WASILEWSKI [2008], zmodyfikowane.
Ważny jest dostęp do wody pitnej na pastwiskach (fot. H. Jankowska-Huflejt)
20
KONSERWACJA PASZ ŁĄKOWYCH NA ZIMĘ
W warunkach klimatycznych Polski okres żywienia zimowego zwierząt wynosi około 200 dni. W okresie wegetacyjnym trzeba wyprodukować i zakonserwować pasze
objętościowe na okres żywienia zimowego. Ruń łąkową można zakonserwować w postaci siana lub kiszonki. W Polsce wciąż dominuje suszenie runi na siano, chociaż dobrze przygotowana kiszonka, zwłaszcza o podwyższonej zawartości suchej masy, ma
lepszą wartość pokarmową.
Suszenie skoszonej runi łąkowej i zbiór na siano. Suszenie polega na obniżeniu
zawartości wody w skoszonej zielonce poniżej 15%. Suszyć można:
 na pokosach lub specjalnych przyrządach (płotki, kozły, ostwie), na słońcu i wietrze;
 za pomocą urządzeń mechanicznych, powodujących przepływ nieogrzanego lub podgrzanego powietrza przez masę skoszonych roślin, częściowo podsuszonych na łące.
Suszenie skoszonej runi na powierzchni łąki (na pokosach) może trwać od kilku do
kilkunastu dni, w zależności od warunków pogodowych. Suszenie można przyspieszyć,
stosując kosiarkę rotacyjną ze spulchniaczem lub zgniataczem pokosów lub rozrzucając
zielonkę tuż po skoszeniu i przetrząsając kilkakrotnie w ciągu następnych dni, w zależności od temperatury i wilgotności powietrza, stosując np. przetrząsaczo-zgrabiarkę
beznapędową lub przetrząsacz karuzelowy. Ze względu na straty mechaniczne delikatnych części roślin, szczególnie bobowatych, przetrząsanie należy ograniczać do niezbędnego minimum. Podsuszoną do15–20% wilgotności masę zbiera się przyczepami
samozbierającymi (wozy paszowe) lub prasą zbierającą.
Siano podsuszone na powierzchni łąki do wilgotności około 35–40% można dosuszać za pomocą urządzeń mechanicznych (aktywna wentylacja). Takie siano układa się
luźnymi warstwami o grubości 2,5–3,0 m na odpowiednich rusztach, pod które przez
24–28, a nawet 48 godzin, wdmuchuje się wentylatorami nieogrzane lub ogrzane powietrze. Siano uznaje się za wysuszone, gdy temperatura powietrza w dosuszanym materiale i temperatura powietrza wtłaczanego wyrównują się po włączeniu wentylatora po 15
godzinach przerwy (wierzchnia warstwa nie zagrzewa się).
Siano zbierane w niesprzyjających warunkach pogodowych charakteryzuje się małą wartością pokarmową i jego stosowanie w żywieniu bydła uniemożliwia uzyska‐
nie wysokiej produkcji mleka bez dodatku dużej ilości paszy treściwej. Zbiór skoszonej runi łąkowej na sianokiszonkę. Kiszenie roślin opiera się na procesie zakwaszania masy roślinnej kwasem mlekowym, powstającym w procesie fermentacji wywołanej przez bakterie znajdujące się w zakiszanej runi. Zakiszać można:
 w silosach przejazdowych i pryzmach,
 w rękawach foliowych,
 w belach cylindrycznych owijanych folią (najpopularniejszy) [WRÓBEL 2014].
21
Podsuszanie. Do zakiszenia zielonkę należy podsuszyć do 30–40% suchej masy, na
co wystarcza okres 1–2 dni. Schnięcie skoszonych roślin można przyspieszyć, używając
kosiarek ze zgniataczem lub spulchniaczem pokosów, oraz przetrząsając (1–2 razy)
skoszoną ruń za pomocą przetrząsaczy z aktywnymi zespołami roboczymi lub beznapędowymi. Zawartość suchej masy można określić na podstawie cech zielonki (tab. 7).
Tabela 7. Określanie zawartości suchej masy w zielonce na podstawie jej cech zewnętrznych
Cechy zielonki Nie widać żadnych oznak więdnięcia na łodygach, źdźbłach i liściach Liście zmieniają barwę i więdną; a łodygi i źdźbła są jeszcze zielone i soczyste Liście jaśnieją i zaczynają szeleścić; ogonki liści są jeszcze niełamliwe; łodygi (źdźbła) bieleją i więdną Liście są już suche, zaczynają się kruszyć; ogonki liści są łamliwe; łodygi (źdźbła) są jeszcze giętkie, wilgotne w kolankach Liście silnie się kruszą; ogonki liści łamią się; łodygi (źdźbła) zaczynają się łamać Zawartość suchej masy, % 20 20–30 30–40 40–50 50 Źródło: ZASTAWNY, JANKOWSKA-HUFLEJT (red.) 2004 – zmodyfikowane.
Zakiszanie. O przydatności do kiszenia runi decyduje zawartość cukrów rozpuszczalnych i tzw. pojemność buforowa. Rolnik może wpływać na zdolność zielonki do
zakiszenia wybierając właściwy terminu zbioru [ZASTAWNY i in. 2000]. Ruń łąkową
należy kosić w słoneczny dzień, najlepiej między godziną 10.00 a 14.00, kiedy zawartość węglowodanów jest największa [FALKOWSKI i in. 2000]. Podczas wszystkich czynności należy unikać zabrudzenia zielonki. Między innymi dlatego należy kosić trawy nie
niżej niż 5–6 cm nad gruntem. Wskazane jest wyrównywanie powierzchni łąki i przestrzeganie zasad nawożenia nawozami naturalnymi. Szczególnie ważne jest ścisłe przestrzeganie reżimu technologicznego, gdyż w rolnictwie ekologicznym możliwości wspomagania procesu zakiszania są ograniczone.
Zakiszanie w pryzmach i silosach. Zielonkę, podsuszoną do 30–40% s.m. i zgrabioną w wały, zbiera się przyczepami samozbierającymi lub sieczkarniami polowymi
i rozładowuje do silosu lub na pryzmę. Rozładowywany materiał należy ugniatać (np.
ciężkim ciągnikiem kołowym), do uzyskania zagęszczenia 200 kg/m3 (35% s.m.).
Napełnianie silosu lub pryzmy należy wykonać jak najszybciej. W przypadku deszczu czynność należy przerwać, a silos lub pryzmę okryć folią i napełnianie dokończyć
następnego dnia. Pryzma lub silos powinny być szczelnie okryte folią i obciążone z góry
i na bokach warstwą piasku o grubości 5–10 cm. Pryzmę można obłożyć starymi oponami lub workami z piaskiem, co zapobiega przenikaniu do kiszonki powietrza i wody
oraz ulatnianiu się dwutlenku węgla, powstającego podczas procesu zakiszania (produkt
fermentacji) i będącego naturalnym konserwantem.
22
Zakiszanie w dużych belach. Podsuszoną zielonkę zbiera się prasami zwijającymi i
formuje w bele, które przewozi się do miejsca owijania i składowania. Uformowane bele
należy w ciągu 2–4 godzin owinąć 4–6 warstwami samoprzylepnej folii za pomocą owijarki. Bele trzeba składować w pozycji stojącej, nawet w 2–3 warstwach i chronić przed
uszkodzeniem przez ptaki lub zwierzęta. Wszelkie uszkodzenia powinny być natychmiast
zaklejone, aby zapobiec ulatnianiu się dwutlenku węgla i psuciu się kiszonki.
Uformowana bela przed owinięciem folią (fot. H. Jankowska-Huflejt)
Zakiszanie w rękawach foliowych. Jakość kiszonek w rękawach foliowych może
być lepsza niż w belach owijanych czterema warstwami folii. Wynika to z intensywniejszych procesów fermentacji lepiej ubitego i rozdrobnionego materiału, do którego bakterie
mają lepszy dostęp. Zielonki muszą być odpowiednio podsuszone, gdyż wilgotne są zbyt
słabo zgniatane przez maszynę wtłaczającą, a intensywna fermentacja mlekowa
w wilgotnym surowcu oraz powstawanie dużej ilości gazu może spowodować pęknięcie
rękawa foliowego. Technologia ta jest bardzo wydajna, do 40 t zakiszanej masy na godzinę. Wymaga zaangażowania dużej ilości środków do zbioru i transportu w tym samym
czasie i dlatego jest przydatna głównie w gospodarstwach wielkoobszarowych.
Stosowanie dodatków do zakiszania jest w pewnych okolicznościach uzasadnione
i ułatwia uzyskanie dobrej paszy. Dotyczy to przede wszystkim:
 zielonki, z przewagą roślin bobowatych bądź kupkówki pospolitej;
 runi późno i obficie nawożonej, szczególnie azotem;
 runi zbieranej podczas pochmurnej i deszczowej pogody, utrudniającej podsuszenie
i uzyskanie dobrego surowca do zakiszenia.
23
Dodatki mogą być stosowane za pomocą specjalnych dozowników zamontowanych
na prasie lub przyczepie zbierającej tuż po zebraniu zielonki przez podbieracz palcowy,
przed sprasowaniem w bele lub przed dostaniem się do skrzyni objętościowej przyczepy. Gwarantuje to dokładne wymieszanie preparatu z zakiszaną paszą. Dodatki można
też rozprowadzać ręcznie (opryskiwaczem plecakowym i lancą) lub opryskiwaczem
ciągnikowym na przygotowany materiał w pryzmie lub silosie czy zgrabiony w wały na
łące [BAROWICZ 2013].
W gospodarstwach ekologicznych, zgodnie z obowiązującymi przepisami, nie wolno stosować konserwantów chemicznych. Jako dodatki mogą być stosowane enzymy,
bakterie i drożdże. Użycie kwasów mlekowego, mrówkowego, propionowego i octowego jest dozwolone wyłącznie wtedy, gdy warunki pogodowe uniemożliwiają właściwą
fermentację i po uzgodnieniu z upoważnioną jednostką certyfikującą.
Zakiszanie w rękawie foliowym;
źródło: http://bagpolska.pl/
Aplikator do inokulantów zamontowany na
obciążniku; źródło: www.agrotesty.pl
Dozwolone jest stosowanie dodatków węglowodanowych (melasa, pulpa z buraków
cukrowych, suszona serwatka) i preparatów biologicznych zawierających 2–3 szczepy
bakterii kwasu mlekowego, tzw. inokulantów (dostępne w handlu). Ostatnio pojawiły
się inokulanty zawierające heterofermentatywne bakterie mlekowe Lactobacillus buchneri, które oprócz kwasu mlekowego, wytwarzają też m.in. kwasy octowy i propionowego. Kwasy octowy i propionowy ograniczają rozwój drożdży i grzybów pleśniowych,
co wydłuża okresu stabilności tlenowej kiszonek po ich otwarciu.
W przypadku zakiszania zielonki wilgotnej w silosach, kiedy nie ma możliwości podsuszenia, można zastosować materiały osuszające, chłonące soki kiszonkowe, np. otręby
pszenne, suche wysłodki buraczane lub drobną sieczkę ze słomy [BRZÓSKA 2007].
24
ELEMENTY RENOWACJI
Niezależnie od systemu gospodarowania za główne przyczyny niekorzystnych
zmian na trwałych użytkach zielonych uznaje się:
 brak lub niewłaściwe nawożenie, w tym przenawożenie azotem czy brak nawożenia
potasem na glebach organicznych (torfowo-murszowych);
 zaniechanie zabiegów pielęgnacyjnych, zwłaszcza wałowania pobagiennych użytków
zielonych (na glebach torfowo-murszowych), głównie wczesną wiosną;
 niewłaściwe stosowanie gnojówki i gnojowicy, powodujące nadmierny udział w runi
ziół czy chwastów potaso- i azotolubnych, m.in. takich jak szczaw, mniszek pospolity, ostrożeń warzywny i inne;
 długotrwałe nadmierne uwilgotnienie gleby i związany z nim niedobór tlenu w warstwie korzeniowej, który sprzyja rozwojowi sitów, skrzypów, jaskrów, turzyc
i śmiałka darniowego, a jednocześnie zanikaniu wartościowych traw i motylkowatych;
 długotrwała susza latem, hamująca rozwój płytko korzeniących się traw, a umożliwiająca rozwój chwastów głęboko korzeniących się;
 błędy w czynności koszenia (zbyt niskie – którego nie lubią wysokie trawy) i technologii zbioru (niszczenie darni przez koła ciężkich maszyn);
 zbyt późny zbiór I i II pokosu, pozostawianie resztek zielonki i siana na powierzchni łąki;
 błędy w użytkowaniu pastwiskowym: nadmierne wgniecenia i uszkodzenia darni,
obecność niedojadów i tajniaków, nadmiar chwastów, nadmierne przygryzanie runi;
 wieloletnie jednostronne użytkowanie kośne lub pastwiskowe, zarówno na intensywnych, jak i ekstensywnych łąkach i pastwiskach (zamiast użytkowania zmiennego).
Metody odnawiania łąk i pastwisk w gospodarstwach ekologicznych wymagają
istotnych modyfikacji w porównaniu do stosowanych w gospodarstwach konwencjonalnych. Wynika to z założeń rolnictwa ekologicznego, które wymaga m.in. rezygnacji z
chemicznych metod uprawy i nawożenia oraz wyeliminowania środków chemii
rolnej [Ustawa... 2004]. W związku z tym nie mogą być stosowane metody renowacji
oparte na herbicydach, wykorzystywanych do niszczenia chwastów i do tzw. „orki chemicznej”, nie można korzystać z nawozów mineralnych, głównie azotowych, zarówno
na nowe zasiewy, jak i do ich późniejszej pielęgnacji. Zdecydowanie większa rola przypada wszystkim nawozom naturalnym i organicznym, szczególnie na glebach mineralnych [JANKOWSKA-HUFLEJT 2014].
Renowacja przez nawożenie – w gospodarstwach ekologicznych przydatne są
wszystkie nawozy naturalne i organiczne, a najbardziej przefermentowany obornik bydlęcy i komposty organiczne. W celach renowacyjnych stosuje się większe dawki obornika niż zwykle, tzn. 30–40 t/ha. Obornikiem nawozimy stare użytki zielone późną jesienią (dopuszczalna wczesna wiosna). Po nawożeniu obornikiem najczęściej wzrasta
udział gatunków traw wysokich dobrze reagujących na azot (kupkówka pospolita i inne
gatunki) oraz roślin dwuliściennych, często koniczyny białej, zwłaszcza na pastwisku.
25
W rezultacie już w pierwszym roku nawożenia regeneracyjnego można uzyskać plon 2–
3-krotnie większy niż z łąki nienawożonej [JANKOWSKA-HUFLEJT 1998; 2014].
Dobrze przefermentowany kompost organiczny (20–30 t/ha) również działa regenerująco, zwłaszcza na słabo próchniczych i ubogich glebach mineralnych. Dobrze jest
uzupełnić go azotem, np. w gnojówce czy gnojowicy. Kompost można stosować jednorazowo jesienią lub wiosną albo w dawce podzielonej (np. ½ po zbiorze I odrostu i ½
jesienią) [WESOŁOWSKI, KOWALCZYK 2006].
Duże właściwości regeneracyjne mają gnojówka i gnojowica, głównie pochodzenia
bydlęcego. Gnojówkę w dawce 5–6 m3/ ha należy równomiernie rozlać po powierzchni
(na pastwiska mniej) na początku wegetacji, następną po I pokosie na łąkach i po 2.
wypasie (rotacji) na pastwiskach. Rocznie nie więcej niż 15 m3/ha.
Przykład niewłaściwego stosowania obornika – słabo rozłożony, rozprowadzony
nierównomiernie, stosowany w lipcu zamiast późną jesienią (fot. H. Jankowska-Huflejt)
W podobnych dawkach, ale późną jesienią lub wczesną wiosną, można stosować
gnojowicę bydlęcą (koniecznie w porozumieniu z jednostką certyfikującą w rolnictwie
ekologicznym). Termin letni jest gorszy, gdyż w okresie upałów gnojowica szybko wysycha, tworząc skorupy z części stałych odchodów na darni. Nawożenie gnojówką
i gnojowicą wymaga nawożenia uzupełniającego fosforem w dawce 30–40 kg P2O5/ha.
Renowacja przez podsiew – wymaga wzruszenia wierzchniej warstwy gleby oraz
częściowego zniszczenia starej darni. Na lekkich glebach mineralnych o kwaśnym odczynie (pH 3,5–5,5) wskazane jest wapnowanie: 2–3 t CaO/ha w postaci wapna węglanowego lub węglanowo-magnezowego (dolomitu). Następnym zabiegiem jest nawożenie przedsiewne: około 60 kg P2O5 w postaci niskoprocentowej mączki fosforytowej
26
i około 40 kg K2O na ha w postaci kainitu albo w postaci gnojówki, w dawce 5–6 m3/ha
równomiernie rozlanej po powierzchni. W takiej dawce roślinom można dostarczyć
około 40–45 kg K2O i 18–20 kg N na 1 ha. Gnojówkę lepiej zastosować w okresie
krzewienia się młodych traw [JANKOWSKA-HUFLEJT 2014].
W gospodarstwach, które mogą skorzystać z agregatu uprawno-siewnego do siewu
bezpośredniego w darń, wskazane jest wykonanie podsiewu na łąkach i pastwiskach
o bardzo słabej i luźnej darni, w wersji bez użycia herbicydów. Główną zaletą siewu
bezpośredniego jest ograniczone oddziaływanie na strukturę powierzchniowej warstwy
gleby, którą niszczą zabiegi bronowania i gryzowania, stymulujące w glebach mineralno-próchniczych i torfowo-murszowych proces mineralizacji.
Ruń z dużym udziałem bobowatych (koniczyny łąkowej) w wyniku podsiewu
(fot. H. Jankowska-Huflejt)
Renowacja metodą pełnej uprawy płużnej nie jest zalecana w rolnictwie ekologicznym, ze względu na dużą ingerencję w środowisko. Jej elementy są takie same jak
w rolnictwie konwencjonalnym, ale różne nawożenie i pielęgnowanie nowych zasiewów. Nawożenie przedsiewne musi być ograniczone. Na lekkich glebach mineralnych
kwaśnych wskazane jest najpierw wapnowanie. Przedsiewnie zaleca się:
 nawozy fosforowe – około 60 kg P2O5/ha w postaci mączki fosforowej;
 kainit lub siarczan potasu – około 40–60 K2O/ha;
 gnojówka w ilości 10 m3/ha (zamiast mineralnych nawozów potasowych), w której
wnosi się do gleby około 80 kg K2O, 35 kg N i 2,5 kg P2O5; większe dawki mogą
stymulować nadmierny rozwój groźnych chwastów jednorocznych i wieloletnich,
zwłaszcza na glebach torfowo-murszowych w siedliskach posusznych.
27
Gnojowica jest przydatna do renowacji użytków zielonych. Zastosowanie 10–15
m3/ha gnojowicy, po zwałowaniu świeżo obsianej powierzchni, mulczuje (przykrywa)
ją, poprawiając warunki kiełkowania nasion oraz przeciwdziała erozji wietrznej, stanowiącej poważny problem na glebach lekkich [JANKOWSKA-HUFLEJT 2014].
PODSUMOWANIE
Rolnictwo ekologiczne ma w Polsce duże możliwości rozwoju. Sprzyjać temu może
niski poziom zużycia nawozów mineralnych i pestycydów i – co jest z tym związane –
bardziej ekstensywny charakter produkcji rolniczej w porównaniu do stanu w wysoko
rozwiniętych państwach Europy Zachodniej. Należy również zaznaczyć, że w krajach
Unii Europejskiej, zgodnie z zasadami wspólnej polityki rolnej, podejmuje się różnorodne działania, mające na celu ekstensyfikację produkcji rolniczej i promowanie metod
ekologicznych. A zatem również w Polsce istotne jest popieranie takich metod produkcji, połączone z kampanią informacyjną prowadzoną wśród konsumentów. Na świecie
obserwuje się rosnące zainteresowanie spożywaniem żywności ekologicznej, a z analizy
tendencji wynika, że w przyszłości to zjawisko będzie się nasilać. Produkty tego rolnictwa mogą zatem stać się naszym cennym atutem eksportowym.
WYKORZYSTANA LITERATURA
BAROWICZ T. 2013. Solidne kiszonki. WRP Biznes. Nr 06 s. 12–13.
BRZÓSKA F. 2007. Jakość pasz objętościowych i ich wykorzystanie w żywieniu zwierząt. W: produkcja pasz
objętościowych dla przeżuwaczy. Konferencja naukowa. Puławy, 8–9 maja 2007. Puławy. IUNG s. 63–
70.
FALKOWSKI M., KUKUŁKA I., KOZŁOWSKI S. 2000. Właściwości chemiczne roślin łąkowych. Poznań. AR.
ISBN 83-7160-226-X ss. 132.
Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych 2011. Raport o stanie rolnictwa
ekologicznego w Polsce w latach 2009–2010. Warszawa.
JANKOWSKA-HUFLEJT H. 1996. Wykorzystanie obornika i nawozów mineralnych przez łąkę trwałą położoną
na glebie mineralnej. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. Z. 442 s. 183–192.
JANKOWSKA-HUFLEJT H. 1998. Ocena wpływu wieloletniego nawożenia obornikiem na stan i produkcyjność łąki. Rozprawa doktorska. Maszynopis. Falenty. Biblioteka IMUZ ss. 115.
JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2008. Wytyczne nawożenia łąk w gospodarstwie ekologicznym. Materiały Instruktażowe. Procedury. Nr 119/3. Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 20.
JANKOWSKA-HUFLEJT H., DOMAŃSKI J.P. 2014. Roślinność łąk i pastwisk z uwzględnieniem gatunków
i odmian zalecanych do użytkowania w rolnictwie ekologicznym. W: Poradnik rolnika ekologicznego.
Monografia. Pr. zbior. Red. K. Węglarzy. Wyd. II uzupełnione i rozszerzone. ZD IZ-PIB Grodziec Śląski Sp. z o.o. s. 61–80.
JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2014. Odnawianie zdegradowanych łąk i pastwisk, z uwzględnieniem gospodarstw
ekologicznych. W: Poradnik rolnika ekologicznego. Ibidem s. 46–60.
JANKOWSKA-HUFLEJT H., PALUCH B., ZASTAWNY J. 1996. Przyczyny strat składników pokarmowych
w procesie zbioru i konserwacji pasz z użytków zielonych. Falenty. Wydaw. IMUZ. ISBN 83-85735-321 ss. 22.
28
JANKOWSKA-HUFLEJT H., ZASTAWNY J. 2003. Bezpieczne stosowanie gnojowicy i gnojówki na użytki zielone. Agrochemia-Agrotechnika. Nr 10 (502) s. 16–19.
MAĆKOWIAK Cz. 2000. Gnojowica jej właściwości i zasady stosowania z uwzględnieniem ochrony środowiska. Materiały Szkoleniowe. Nr 75/00. Puławy. IUNG ss. 30.
METERA D., SAKOWSKI T. 2008. Podręcznik rolnictwa ekologicznego. Radom. Wydaw. CDR w Brwinowie.
ISBN 978-83-60185-43-8 ss. 264.
MIKOŁAJCZAK Z. 1983. Kwaterowe użytkowanie pastwiska. Wyd. 2. Warszawa. PWRiL ss. 101.
MORACZEWSKI R. 1996. Łąki i pastwiska w gospodarstwie rolnym. Warszawa. Wydaw. Fundacja „Rozwój
SGGW”. ISBN 978-83-8698-026-0 ss. 220.
Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej, 2002. Wyd. 2. Warszawa. MRiRW i MŚ ss. 93.
NIERÓBCA A., KOZYRA J., MIZAK K., WRÓBLEWSKA E. 2013. Zmiany długości okresu wegetacyjnego
w Polsce. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 13. Z. 2 (42) s. 81–94.
OSTROWSKI R. 1998. Nawożenie użytków zielonych. Kraków. IZ ss. 37.
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 lipca 2004 r. w sprawie określenia jednostki organizacyjnej kwalifikującej nawozy i środki poprawiające właściwości gleby do stosowania w rolnictwie ekologicznym oraz prowadzącej wykaz tych nawozów i środków. Dz.U. Nr 164, poz. 1718, 1719, 1720.
Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej
i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91. Dz.Urz. L 189
z 20.07.2007 r. s. 1.
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008 (tekst pierwotny) z dnia 5 września 2008 r. ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i
znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli.
Rozporządzenie Rady nr 2092/91/EWG z dnia 24 czerwca 1991 roku w sprawie produkcji ekologicznej
produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i środków spożywczych. Według stanu prawnego na dzień 12 października 2007 r. Dz. Urz. L 198 22.7.1991 s. 1.
SAPEK B. 1992. Zasady oceny potrzeb wapnowania i wyznaczania dawek nawozów wapniowych na trwałe
użytki zielone na glebach mineralnych. Materiały Instruktażowe. Nr 101. Falenty. Wydaw. IMUZ ss. 11.
SZYMONA J., SAWICKI B., STUDZIŃSKA B., PONIATOWSKI H., TYMIŃSKI A., ŁOPUSZYŃSKI W. 2000. Poradnik
rolnictwa ekologicznego. Projekt DANCEE Puszcza Białowieska. Hajnówka. PTRE, Zespół Doradztwa
Rolniczego ss. 40.
Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu. Dz. U. Nr 147 poz. 1033.
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o rolnictwie ekologicznym. Dz. U. Nr 93 poz. 898.
WASILEWSKI Z. 2004. Zbiór pojęć i nazw używanych w łąkarstwie. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie.
Rozprawy naukowe i monografie. Nr 12 ss. 118.
WASILEWSKI Z. 2008. Wytyczne wypasu bydła w gospodarstwach ekologicznych. Materiały Instruktażowe.
Procedury. Nr 120/4. Falenty. Wydaw. IMUZ ss. 20.
WESOŁOWSKI P., DURKOWSKI T., KOWALCZYK J. 1998. Nawożenie gnojówką gruntów ornych i użytków
zielonych. Falenty. Wydaw. IMUZ ss. 12.
WESOŁOWSKI P., KOWALCZYK J. 2006. Zasady stosowania nawozów naturalnych na trwałe użytki zielone”
Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie. Nr 4.
WRÓBEL B. 2014. Zbiór i konserwacja runi łąkowej w gospodarstwach ekologicznych. W: Poradnik rolnika
ekologicznego. Monografia. Pr. zbior. Red. K. Węglarzy. Wydaw. ZD IŻ-PIB Grodziec Śląski Sp. z o.o.
s. 81-92.
YOUNIE D., HERMANSEN J. 2000. The role of grassland in organic livestock farming. Grassland Science in
Europe. Vol. 5 s. 494–509.
ZASTAWNY J., HAMNETT R., JANKOWSKA-HUFLEJT H. 2000. Zakiszanie runi łąkowej. Falenty. Wydaw.
IMUZ ss. 32.
ZASTAWNY J., JANKOWSKA-HUFLEJT H. (red.) 2004. Produkcja pasz objętościowych na użytkach zielonych
metodami ekologicznymi. Materiały dla doradców. Radom. KCDiROW ss. 142.