Tekst o życiu i twórczości Karola Szymanowskiego

Tekst o życiu i twórczości Karola Szymanowskiego

1
Karol Szymanowski – życie i twórczość.
Nowe prądy i kierunki, jakie pojawiły się w muzyce europejskiej na początku XX w.,
z trudem i wielkim opóźnieniem docierały do Polski. Społeczeństwo polskie niechętnie,
a nawet wrogo reagowało na wszelkie nowości zagraniczne w dziedzinie kultury muzycznej.
Panowało przekonanie, że prostota i swojskość stanowią o narodowej odrębności muzyki
polskiej. Krytycy i działacze kulturalni nie rozumieli, że tylko opanowanie
najnowocześniejszych środków techniki kompozytorskiej i przetworzenie ich w duchu
narodowym może podnieść muzykę polską do wyżyn reprezentowanych w muzyce przez
takie narody, jak Francja, Rosja, Niemcy czy Austria. Intuicja artystyczna, poparta niezwykłym talentem, wskazała Karolowi Szymanowskiemu właściwą drogę. Przebył ją w
twórczym osamotnieniu, zdobywając gorzką niestety sławę: zasłużone uznanie za granicą
przy niemal kompletnym niezrozumieniu w kraju rodzinnym.
Karol Szymanowski urodził się 3 października 1882 r. w Tymoszówce na Ukrainie,
w średnio zamożnej polskiej rodzinie ziemiańskiej. Rodzina Korwin-Szymanowskich (bo tak
brzmiało pełne nazwisko kompozytora) należała do bardzo starych rodów mazowieckich;
jego historia datuje się od początków XVI stulecia, a samo nazwisko pochodzi od
miejscowości Szymany w powiecie szczuczyńskim (obecne województwo małopolskie).
Środowisko, w którym się wychował, wybitnie sprzyjało rozwojowi jego talentu. Cała
bliższa i dalsza rodzina Szymanowskich składała się z osób bardzo muzykalnych, toteż
muzyka stale rozbrzmiewała w domu rodzinnym Karola. Choroba nogi, której nabawił się w
czwartym roku życia (do końca życia lekko utykał), uniemożliwiała mu branie udziału w
wielu zabawach ruchowych z licznym rodzeństwem. Przebywające w Tymoszówce
guwernantki dbały o wykształcenie chłopca, który systematycznie pogłębiał swoją wiedzę
(szczególnie praktyczna okazała się później płynna znajomość języka francuskiego i
niemieckiego) i co za tym idzie kontakt z literaturą poznawaną bez pośrednictwa tłumacza.
Zainteresowania chłopca koncentrowały się więc głównie na muzyce i zabawach z nią
związanych. Już w dzieciństwie przyswoił sobie najcenniejsze dzieła muzyczne z utworami
Bacha, Mozarta i Beethovena na czele. Regularną naukę muzyki rozpoczął mniej więcej w
siódmym roku życia pod kierunkiem ojca. Stanisław Szymanowski był wielkim patriotą i
koneserem sztuki, niemal ślepo wpatrzonym w muzyczny talent syna, a owo uwielbienie
2
miało również praktyczne przełożenie w postaci kopiowania rękopisów młodziutkiego
twórcy. Matka kompozytora Anna wywodziła się z kurlandzkiej rodziny baronów von Taube,
której część uległa spolszczeniu, porzucając tradycyjny w tamtych stronach luteranizm1 na
rzecz religii katolickiej. Szymanowski miał czworo rodzeństwa - trzy siostry i brata. Wszyscy
pasjonowali się sztuką: najstarsza siostra Anna (Nula) skończyła Akademię Sztuk Pięknych,
a starszy brat Feliks był pianistą, oraz uzdolnionym, choć nigdy nie zrealizowanym w pełni
kompozytorem muzyki rozrywkowej. Młodsze siostry wykazywały również spore
artystyczne zainteresowania: Stanisława (Stasia) miała w przyszłości stać się śpiewaczką, a
najmłodsza Zofia (Zioka) próbowała swoich sił jako poetka i pisarka. Karol Szymanowski
uczęszczał wraz z rodzeństwem do szkoły muzycznej w Elizawetgradzie (obecnie
Kirowograd ), dokąd cała rodzina przenosiła się na miesiące zimowe. Oprócz wykształcenia
ogólnego i umiejętności gry na fortepianie zdobył tam Szymanowski pewne wiadomości z
teorii muzyki.
Tymoszówka – rodzinna miejscowość Karola Szymanowskiego
Gdy w roku 1901 Karol Szymanowski przyjechał do Warszawy jako 18-letni młodzieniec,
w swej tece kompozytorskiej posiadał już wiele utworów, a wśród nich w parę lat później
opublikowane fortepianowe Preludia2 op. 1, Pieśni op. 2 do słów Tetmajera3 oraz słynne
Etiudy4 op. 4 na fortepian, z których zwłaszcza Etiuda b-moll szybko zyskała uznanie
i została później spopularyzowana przez Ignacego Jana Paderewskiego5. W tych młodzieńczych utworach wyraźnie daje się odczuć wpływ Chopina i Skriabina6.
W okresie pobytu w Warszawie Szymanowski interesował się żywo muzyką Wagnera7
i Ryszarda Straussa8, pomimo że dzieła tych kompozytorów nie były tu wykonywane jako
„zbyt nowoczesne”. Jedyny nauczyciel kompozycji Szymanowskiego, Zygmunt Noskowski,
posiadał już przestarzałe — jak na owe czasy — poglądy na muzykę. Powstałe w Warszawie
1
luteranizm – najstarszy nurt wyznana protestanckiego
preludium – krótki utwór instrumentalny traktowany dawniej jako wprowadzenie do większej kompozycji
3
Kazimierz Przerwa-Tetmajer – polski poeta tworzący w I połowie XX wieku
4
etiuda – utwór muzyczny przeznaczony do doskonalenia umiejętności gry na instrumencie
5
Ignacy Jan Paderewski – polski wirtuoz gry na fortepianie działający w I połowie XX wieku; również
kompozytor i polityk zaangażowany w sprawę odzyskania przez Polskę niepodległości
6
Aleksandr Nikołajewicz Skriabin – rosyjski kompozytor z początku XX wieku
7
Ryszard Wagner – niemiecki kompozytor tworzący w II połowie XIX wieku; autor oper i dramatów
muzycznych
8
Ryszard Strauss – niemiecki kompozytor tworzący na przełomie XIX i XX wieku; autor muzyki symfonicznej
i dramatów muzycznych
2
3
kompozycje Szymanowskiego odznaczają się jednak dużą nowoczesnością. Należą do nich
między innymi Sonata op. 9 na skrzypce i fortepian oraz Uwertura koncertowa op. 12 na
orkiestrę. Wśród utworów fortepianowych Szymanowskiego były m.in. Wariacje9 b-moll
i h-moll, a jego pieśni osiągnęły poziom artystyczny niedostępny innym współczesnym
kompozytorom polskim.
Rok 1905 przyniósł dwa istotne wydarzenia: śmierć ojca oraz pomysł założenia Spółki
Nakładowej młodych kompozytorów, która wystartowała pod szyldem "Młodej Polski"
w muzyce. Promotorem i w dużej mierze sponsorem grupy stał się książę
Władysław Lubomirski, z zamiłowania kompozytor amator.
Gdy 6 lutego 1906 r. odbył się w Filharmonii Warszawskiej pierwszy koncert członków
Spółki Nakładowej, przedstawiający osiągnięcia utalentowanych młodych kompozytorów
(Grzegorz Fitelberg, Karol Szymanowski, Ludomir Różycki i Apolinary Szeluto), opinia publiczna jednogłośnie wysunęła na pierwsze miejsce Karola Szymanowskiego, odkrywając
w nim talent niezwykły. Zainteresowanie było tak duże, że koncert musiano powtórzyć.
Karol Szymanowski i Grzegorz Fitelberg
Wyjazd całej czwórki kompozytorów do Berlina stał się początkiem nowego okresu
poszukiwań i eksperymentów w twórczości Karola Szymanowskiego. Bardzo ważna
pozostała przyjaźń z Fitelbergiem (Ficiem), dyrygentem niemal przez całe swoje życie
oddanym sprawie muzyki Szymanowskiego. Do serdecznych przyjaciół Karola
Szymanowskiego z okresu warszawskiego, obok Grzegorza Fitelberga, należeli również:
słynny wkrótce skrzypek Paweł Kochański oraz wybitny pianista Artur Rubinstein. Odegrali
oni także ważną rolę w życiu kompozytora.
Lata 1905-1911 to okres nieustannych podróży, mimo nienajlepszej sytuacji materialnej.
O ile letnie miesiące konsekwentnie wypełniała praca kompozytorska w domowym zaciszu
Tymoszówki, o tyle pozostały czas całkowicie poświęcony był artystycznym wojażom na
linii Warszawa - Berlin.
Karol Szymanowski nieustannie rozwijał swoje umiejętności ucząc się nowoczesnych technik
komponowania. Było to powodem spadku popularności jego muzyki. Publiczność polska
chętniej słuchała muzyki pisanej przez kompozytorów posługujących się tradycyjnym stylem
9
wariacje – forma muzyczna, w której temat zaprezentowany na początku utworu poddawany jest różnego
rodzaju przekształceniom
4
– jak chociażby Ludomira Różyckiego. Po krytycznym okresie, w którym Szymanowski,
bywając często w Berlinie i Lipsku, poddał się wpływom skomplikowanej i przeładowanej
polifonią10 muzyki niemieckiej, znalazł kompozytor własną drogę. Początkowym jej etapem
była II Symfonia B-dur.
II Symfonia Szymanowskiego jest pierwszym wybitnym dziełem orkiestrowym napisanym
nowoczesną techniką przez polskiego kompozytora. Wykonana po raz pierwszy w Warszawie
w 1911 r., spotkała się z zupełnym niezrozumieniem krytyki i publiczności, nie mogącej
pogodzić się z jej nowoczesnym brzmieniem. Inaczej jednak było w Wiedniu, Berlinie i
Lipsku, gdzie w parę miesięcy później zyskała bardzo duże uznanie. Szymanowski znalazł się
od razu w czołowej grupie awangardowych kompozytorów europejskich.
Pokrewnym dziełem — tak pod względem stylu, jak i formy — jest ukończona w r. 1911
II Sonata fortepianowa Szymanowskiego, również dwuczęściowa (I część — allegro
sonatowe11, II część — cykl dziewięciu wariacji, z których ostatnia jest fugą12). Oba dzieła
zyskały duże uznanie za granicą. II Symfonią dyrygował Grzegorz Fitelberg, a II Sonatę
fortepianową włączył do swego repertuaru Artur Rubinstein. Jeden z wybitnych wiedeńskich
krytyków pisał z entuzjazmem: „W obu dziełach wypowiada się zupełnie zadziwiający,
oryginalny i potężnie swą mocą porywający, w pomysły niezmiernie bogaty talent —
inspirowany przez wszystkie możliwe kultury muzyczne, a mimo to idący własnymi
drogami...”
W trakcie pisania tych kompozycji powstaje szereg nowych pieśni Szymanowskiego,
posiadających duże znaczenie w jego twórczości. Obok powstałego jeszcze w czasie studiów
w Warszawie zbiorku pieśni do słów Tadeusza Micińskiego13, Szymanowski komponuje
teraz nowy zbiór, zawierający 6 pieśni do tekstów tego poety. Ponadto powstają dwa inne
zbiory: Barwne pieśni op. 22 do słów różnych poetów (głównie niemieckich) oraz Pieśni
miłosne Hafiza op. 24 — zbiór zawierający 6 pieśni do tekstów najwybitniejszego liryka
perskiego XIV w., Mohameda Hafiza. Z egzotyczną poezją Hafiza zapoznał się Szymanowski
w Wiedniu, gdzie przebywał z Fitelbergiem, ówczesnym dyrygentem opery cesarskiej, w
okresie poprzedzającym wybuch pierwszej wojny światowej. Jedynie na lato przyjeżdżał do
kraju — do rodzinnej Tymoszówki.
W Wiedniu powstaje też pierwsza, 1-aktowa opera Szymanowskiego pt. Hagith, osnuta na
tematach biblijnych. Jej bohaterką jest dziewczyna przeznaczona przez kapłanów na ofiarę.
Operę tę stworzył Szymanowski w latach 1912–13 z myślą o wystawieniu jej na scenie
wiedeńskiej.
Pełne luksusu i zbytku życie w Wiedniu dość szybko zakończyło się całkowitą ruiną,
a skandalizujące odejście Fitelberga z Opery pogrążyło Szymanowskiego w roku 1913
w poważnych tarapatach finansowych i ciężkiej depresji. Kolejnym ciosem było dokonane
rok później w Zakopanem tajemnicze samobójstwo Jadwigi Janczewskiej, przyjaciółki
Witkacego. Odbyta wiosną tego samego 1914 roku wspólnie ze Stefanem Spiessem podróż
na Sycylię i do Północnej Afryki, która obejmowała Algier, Biskrę i Tunis, była nie tylko
10
polifonia – technika komponowania, w której każdy z głosów muzycznych wykorzystuje niezależną linię
melodyczną.
11
allegro sonatowe – forma będąca zwykle pierwszą częścią sonaty – oparta jest na dwóch tematach
muzycznych i utrzymana w szybkim tempie.
12
fuga – wielogłosowa, polifoniczna forma muzyczna w której materiał muzyczny tematu naśladowany
(imitowany) jest w różnych głosach
13
Tadeusz Miciński – pisarz i poeta polski z przełomu XIX i XX wieku.
5
próbą zapomnienia wcześniejszych bolesnych wydarzeń. Stała się ona jednym z
największych doznań estetycznych, a fascynacja światem arabskiej egzotyki co wywarło
znaczny wpływ na jego postawę twórczą. Do kraju wrócił okrężną drogą przez Rzym, Paryż
i Londyn.
W Londynie poznał osobiście światowej sławy kompozytora rosyjskiego Igora Strawińskiego
i usłyszał jego najnowsze dzieła. Bardzo nowoczesna twórczość Igora Strawińskiego w
oryginalny sposób wykorzystująca folklor rosyjski, silnie oddziałała na dalsze kształtowanie
się muzycznego stylu Karola Szymanowskiego.
Wybuch I Wojny Światowej zmusił Szymanowskiego do powrotu na rodzinną Ukrainę, która
przez pięć lat stała się dla niego schronieniem. W 1916 roku nieco spokojniejsza sytuacja
polityczna umożliwiła kompozytorowi podróże po rosyjskim imperium, czego rezultatem
były wizyty w Petersburgu i Moskwie. Kolejny rok przyniósł ponowne zaostrzenie napięcia,
tym razem spowodowane rewolucyjnym wrzeniem.
W oddalonej od głównej linii frontu Tymoszówce i w pobliskim Elizawetgradzie, gdzie
spędził Szymanowski lata wojny i rewolucji (1914-19), powstał szereg nowych utworów,
skomponowanych pod wpływem wrażeń wyniesionych z ostatniej zwłaszcza podróży. Dzieła
te posiadają coraz wyraźniejsze znamiona nowego stylu - impresjonizmu14. Na jego
ukształtowanie silnie oddziałały świeżo rozbudzone zainteresowania kompozytora kulturą
starogrecką i orientalną15 - stąd nasycenie kolorystyki16 wschodnią ornamentyką17. Krótko
potem powstał drugi cykl Pieśni miłosnych Hafiza op. 26 na głos z towarzyszeniem orkiestry.
Obejmował on 5 nowych pieśni i 3 zaczerpnięte z cyklu pierwszego.
Wreszcie nadszedł dla kompozytora czas na ponowne zmierzenie się z większym składem
wykonawczym. Kolejna z kompozycji - III Symfonia, zatytułowana została Pieśń o nocy
i zawierała tekst zaczerpnięty ze średniowiecznej poezji perskiej. Powstała w latach 1914-16.
Należy ona do najbardziej uczuciowych i barwnych kompozycji Szymanowskiego,
trzymających słuchacza w stałym napięciu, oraz stanowi dalszy etap w rozwoju jego stylu.
Równocześnie z III Symfonią powstają trzy cykle instrumentalnych utworów
programowych18 o zagadkowych tytułach: Metopy, Mity i Maski.
Metopy op. 29 to cykl trzech następujących poematów fortepianowych, o tytułach
wywodzących się z Odysei Homera: 1. Wyspa syren, 2. Kalipso i 3. Nauzykaa. Pomysł
napisania tego dzieła pozostaje w związku z pobytem Szymanowskiego w Palermo na
Sycylii, gdzie zwiedzając muzeum oglądał greckie metopy (płaskorzeźby przedstawiające
sceny mitologiczne).
14
impresjonizm – kierunek w sztuce początku XX wieku, którego główną cechą jest wyczulenie artysty na
kolorystykę. Malarze impresjonistyczni stosowali szeroką skalę kolorów i wykorzystywali w swych obrazach
grę świateł. Termin impresjonizm oznacza również nazwę stylu muzycznego, w którym najważniejszym dla
kompozytora elementem jest barwa dźwięku (brzmienie instrumentu lub orkiestry).
15
orientalną – inaczej wschodnią
16
kolorystyka – barwa, brzmienie, szata instrumentalna
17
ornamentyka – inaczej zdobienie; w muzyce to stosowanie specjalnych figur muzycznych zwanych
ornamentami, które służą zdobieniu linii melodycznej utworu
18
muzyka programowa – to muzyka przedstawiająca treści literackie; utwory programowe często posiadają
tytuły odwołujące do konkretnych wydarzeń, dzieł literackich, opowieści lub obrazów.
6
Palermo na starych pocztówkach.
Mity op. 30 są cyklem trzech poematów na skrzypce i fortepian o tytułach: 1. Żródło Aretuzy,
2. Narcyz, 3. Driady i Pan. Tytuł pierwszego poematu wiąże się z grecką legendą o źródle
tryskającym na małej wysepce Ortygii w Syrakuzach (Sycylia), nazywanym źródłem
Aretuzy. Według legendy bożek Alpeios, zakochany w nimfie Aretuzie, ścigał ją podmorskim
tunelem z Grecji aż na tę wysepkę. Tytuł drugiego poematu pozostaje w związku z legendą o
pięknym młodzieńcu Narcyzie, który zakochał się w swoim własnym odbiciu w wodzie.
Trzeci poemat, Driady i Pan, ilustruje zaloty bożka Pana do leśnych driad (nimf). Motyw ten
również zaczerpnięty jest z mitologii greckiej — zgodnie z tytułem całego cyklu: Mity.
Równocześnie z tym cyklem (1915) powstał utwór Nokturn i Tarantela op. 28, również
przeznaczony na skrzypce i fortepian.
Maski op. 34, to drugi po Metopach cykl programowych utworów fortepianowych. Są one
muzyczną parodią trzech wybranych postaci — stąd tytuł Maski.
O jakie postacie chodzi, mówią nam podtytuły utworu: 1. Szeherezada, 2. Błazen Tantris
(Tristan, w przebraniu błazna, na dworze króla Marka) i 3. Serenada Don Juana.
Z tych trzech cyklów programowych zwłaszcza Mity zdobyły wkrótce szczególne uznanie,
jako dzieło nie ustępujące swą wartością czołowym kompozycjom Debussy’ego i Ravela19.
W Mitach wydobył Szymanowski ze skrzypiec maksimum barwności, stwarzając swój
własny, oryginalny styl impresjonistyczny. Pomysł napisania utworów skrzypcowych
zawdzięczał Szymanowski długotrwałej przyjaźni łączącej go z wybitnym skrzypkiem
polskim Pawłem Kochańskim, z którym ponownie spotkał się w r. 1915 w Kijowie. Tutaj,
mimo wojny, spędzał zazwyczaj Szymanowski sezony zimowe.
Drugim znakomitym dziełem polskiego kompozytora, rozbrzmiewającym wkrótce na
estradach całego świata w wykonaniu Pawła Kochańskiego, był powstały w r. 1916,
I Koncert skrzypcowy. W dwa lata później również dał Szymanowski dowód swego
zainteresowania problemami nowej techniki skrzypcowej, opracowując trzy etiudy
Paganiniego20 na skrzypce i fortepian.
Oprócz Metop i Masek, do dzieł fortepianowych powstałych w okresie wojennym, należy
19
Claude Debussy [czyt.: klod debisi] i Maurycy Ravel – kompozytorzy francuscy uznawani za czołowych
reprezentantów stylu impresjonizmu w muzyce XX wieku.
20
Niccolo Paganini – genialny włoski skrzypek działający w XIX wieku
7
zbiór 12 etiud21 op. 33 oraz III Sonata fortepianowa, stawiająca niezmiernie duże wymagania
techniczne przed wykonawcą. Podczas gdy I Koncert skrzypcowy ma jeszcze pewien ukryty
program poetycki (inspirowany był, jak się okazało, poezją Micińskiego), to III Sonata
fortepianowa oraz bezpośrednio po niej skomponowany I Kwartet smyczkowy22, do
programowych utworów już nie należały. Ponadto charakterystyczna dla poprzednio
napisanych kompozycji dysonansowość23 ,ustępuje tu miejsca brzmieniom łagodniejszym,
pomimo że np. III część wspomnianego kwartetu wykorzystuje równocześnie
w poszczególnych głosach różne tonacje.
W omawianym okresie twórczości, przypadającym na lata pierwszej wojny światowej,
Szymanowski skomponował również szereg dzieł chóralnych i pieśni; wśród nich 6 pieśni
pt. Pieśni muezina szalonego do słów Jarosława Iwaszkiewicza24.
Jarosław Iwaszkiewicz podjął się także zadania dostarczenia Szymanowskiemu libretta25 do
planowanej trzyaktowej opery o tematyce egzotycznej pt. Król Roger, z akcją rozgrywającą
się na Sycylii w XII w. Postacie występujące w tej operze nie są postaciami historycznymi,
lecz podobnie jak cała fantastyczna jej akcja, tworem poetyckiej wyobraźni autora libretta.
Jedną z głównych postaci jest tu Roxana (żona Rogera władcy Sycylii), która wiedziona
instynktownym uczuciem, poddała się wraz z całym dworem królewskim urokowi Pasterza młodego i pięknego przybysza z Indii, głoszącego nową religię, uznającą pełnię rozkoszy
życia. Opera Król Roger Szymanowskiego, napisana została już po powrocie do Polski i
wystawiona w 1926 r. w Warszawie. Najpopularniejszą arią z tej opery jest Pieśń Roxany,
często wykonywana również w wersji skrzypcowej. Król Roger jest ostatnim z dzieł
Szymanowskiego będących wynikiem jego zainteresowania kulturą wschodu (arabskoperską) i antyczną. Pod koniec 1919 Szymanowski na zawsze opuścił rodzinną Ukrainę i w
wigilie Bożego Narodzenia przybył do Warszawy. Od tej pory nie miał już nigdy własnego
domu.
Początek lat dwudziestych był dla Szymanowskiego czasem włączenia się w wir życia
publicznego w odradzającym się państwie polskim. Był to też ponownie czas intensywnych
podróży. Już w roku 1920 wraz Janem Effenberg-Śliwińskim wyjechał do Francji i Anglii.
Niezwykle ważnym wydarzeniem, posiadającym decydujące znaczenie dla dalszej
twórczości Szymanowskiego, było jego spotkanie z wybitnym muzykologiem, twórcą
polskiej muzykologii, Adolfem Chybińskim. Prowadził on badania nad dawną muzyką
polską i przejawiał w tym czasie szczególnie głębokie zainteresowanie muzyką ludową,
zwłaszcza folklorem podhalańskim. Spotkanie miało miejsce we Lwowie w marcu 1920 r.
Profesor Chybiński potrafił zainteresować kompozytora oryginalnością muzyki
podhalańskiej, ukazać jej swoiste piękno i entuzjazmem swym wpłynąć na zmianę
dotychczasowej postawy twórczej Szymanowskiego wobec rodzimej muzyki ludowej. Jako
dojrzały i wybitny kompozytor, władający najbardziej nowoczesnymi środkami techniki
kompozytorskiej, mógł teraz - bez obawy zatracenia oryginalności własnego stylu kontynuować dzieło Chopina: tworzenie muzyki narodowej.
21
etiuda – utwór muzyczny przeznaczony do doskonalenia techniki gry na instrumencie
kwartet smyczkowy – zespół składający się z czterech instrumentów – dwojga skrzypiec, altówki i
wiolonczeli; również utwór przeznaczony na taki zespół
23
dysonans – ostre współbrzmienie; zestawienie dwóch dźwięków których wspólne brzmienie wydaje się być
niezgodne, drażniące, szorstkie, nieharmonijne.
24
Jarosław Iwaszkiewicz – polski poeta tworzący na przełomie XIX i XX wieku
25
libretto – tekst opery
22
8
W roku 1921 Szymanowski dwukrotnie podróżował do Ameryki, przemieszczając się wraz
z Arturem Rubinsteinem z Nowego Jorku przez Boston, Florydę do Hawany.
Latem 1921 r., pomiędzy dwiema podróżami do Ameryki, które odbył Szymanowski,
powstaje cykl 5 pieśni do słów Juliana Tuwima pt. Słopiewnie. Zgodnie z charakterem
wierszy zawartych w tym cyklu, sięgających do korzeni języka polskiego, podejmuje
Szymanowski próbę wypracowania jakiegoś prasłowiańskiego stylu muzycznego. Dużą
zachętą do eksperymentów w tym zakresie było ponowne nawiązanie kontaktu z
przebywającym w Londynie Igorem Strawińskim i poznanie fragmentów jego nowego,
jeszcze nie ukończonego baletu pt. Wesele.
Równocześnie jednak coraz bardziej pociągała Szymanowskiego muzyka podhalańska —
stąd też powstała myśl napisania baletu o tematyce góralskiej. Od pierwszych projektów tego
dzieła, które wyłoniły się już w r. 1921, do jego ukończenia miało upłynąć 10 lat. Nadano mu
tytuł Harnasie, a opracowaniem scenariusza baletu zajął się młody krakowski poeta, Józef
Mieczysław Rytard (ur. 1899). W trakcie oczekiwania na scenariusz i w czasie pracy nad
baletem, Karol Szymanowski przebywał często w Zakopanem, gdzie z inicjatywy przyjaciół
urządzano dla niego specjalne wieczornice z oryginalną muzyką góralską.
Kapela góralska Obrochtów.
Spośród drobniejszych utworów Szymanowskiego, powstają w latach 1922-23 dwa cykle
pieśni: Trzy kołysanki do słów Jarosława Iwaszkiewicza oraz cykl pełnych wdzięku 20 pieśni
do słów Kazimiery Iłłakowicz pt. Rymy dziecięce. W ujmujący sposób oddają one atmosferę
zabaw dziecięcych. Następne trzy lata, na które przypada początek pracy nad baletem
Harnasie, przynoszą dwie niezmiernie wartościowe pozycje: 20 mazurków op. 50 na
fortepian, jednoczących w sobie chopinowską formę mazurka z podhalańską melodyką i
nowoczesną harmoniką (dało to w wyniku niespodziewane, wysoce artystyczne rezultaty),
oraz obszerną kompozycję na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę pt. Stabat Mater.
Jej łaciński tekst średniowieczny, przełożony na język polski, opiewa ból i smutek stojącej
pod krzyżem Matki Boskiej. Jest to głęboko natchnione arcydzieło muzyczne, które mimo
nowoczesności stylu i braku cytatów z muzyki ludowej posiada cechy stylu dawnej muzyki
polskiej i ludowy charakter.
Do drobniejszych utworów z tego czasu należą: 4 tańce polskie (Polonez, Krakowiak, Oberek
i Mazurek), skomponowane na zamówienie angielskiego wydawnictwa, 5 pieśni do słów
9
irlandzkiego poety Jamesa Joyce’a (wym. Dżejmsa Dżojsa) oraz nastrojowa Kołysanka op.
52, na skrzypce i fortepian. II Kwartet smyczkowy (3-częściowy) powstał prawdopodobnie
nieco później.
Niezależnie od intensywnej pracy twórczej Szymanowski często wyjeżdżał za granicę,
zwłaszcza do Paryża, gdzie w r. 1922 odbył się jego pierwszy koncert kompozytorski,
ugruntowujący międzynarodową pozycję artysty. Odtąd niejednokrotnie wykonywano w
Paryżu jego dzieła. Przebywając tutaj miał kompozytor okazję obserwować rozwój
współczesnej muzyki europejskiej.
Pod koniec 1926 r. kompozytor otrzymał dwie prestiżowe propozycje pracy - stanowisko
dyrektora zaproponowały mu prawie jednocześnie konserwatoria w Kairze i Warszawie.
Szymanowski wybrał znacznie mniej finansowo korzystną Warszawę, swoją decyzją
narażając się w dodatku dużej części konserwatywnego środowiska muzycznego miasta.
Wśród biografów kompozytora panuje powszechna i zgodna opinia, że była to najgorsza
decyzja podjęta w jego życiu. Nie był odporny na krytykę, a jego gwałtowne reakcje stały się
przyczyną konfliktów. Rok 1927 przyniósł poważne problemy zdrowotne. Kompozytor stał
się bardzo znerwicowany. W tym czasie nastąpiła też dłuższa przerwa w pracy
kompozytorskiej Szymanowskiego, spowodowana jego działalnością organizacyjnopedagogiczną. Karol Szymanowski został dyrektorem Konserwatorium Warszawskiego.
Dalsze komplikacje zdrowotne stały się przyczyną dymisji ze stanowiska dyrektora
konserwatorium. Lekarze zdiagnozowali ostrą formę gruźlicy - pod koniec sierpnia 1929 roku
kompozytor zdecydował się na wielomiesięczne leczenie w szwajcarskim Davos. Kuracja
sanatoryjna odniosła pozytywny skutek.
Artur Taube i Karol Szymanowski. Sanatorium w Davos. Szwajcaria, luty 1930.
W r. 1930, po przerwie spowodowanej chorobą, został pierwszym rektorem nowo utworzonej
Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie. W grudniu 1930 r. Uniwersytet Jagielloński
nadaje mu godność doktora honoris causa. Nieco wcześniej, bo w październiku, kompozytor
wynajął w Zakopanem - swoim ukochanym miejscu na ziemi - willę "Atma", która do roku
1936 pełniła w zasadzie funkcję jego domu.
10
Karol Szymanowski. Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków, 1930
Walka o unowocześnienie metod nauczania i wzbogacenie repertuaru pedagogicznego
dziełami muzyki współczesnej, mająca na celu podniesienie poziomu kultury muzycznej
i rozszerzenie horyzontów przyszłych absolwentów uczelni, zabrała wiele drogocennego
czasu i sił kompozytora. W okresie tych kilku lat Szymanowski napisał zaledwie kilka
utworów: Vocalise-Etude na głos i fortepian, 6 pieśni kurpiowskich w opracowaniu na chór
mieszany, hymn Veni Creator, skomponowany na uroczystość otwarcia Wyższej Szkoły
Muzycznej w Warszawie, oraz dwa fragmenty z Litanii do Marii Panny na sopran, chór
żeński i orkiestrę. Dobiega również końca praca nad Harnasiami.
Obok dwóch cyklów pieśni kurpiowskich (drugi cykl ukończony został w r. 1932 i zawiera 13
pieśni na głos z fortepianem), które są opracowaniem autentycznych kurpiowskich melodii
ludowych, balet Harnasie najbliżej związany jest z ludową muzyką. Znaczną większość
spotykanych tu melodii zaczerpnął Szymanowski wprost z ludowej muzyki podhalańskiej:
część została wprowadzona w postaci oryginalnej, część z pewnymi zmianami, pozostały
materiał melodyczny jest artystyczną stylizacją. Podczas wieloletniego pobytu w Zakopanem
Szymanowski zżył się z ludem podhalańskim, poznał tajniki jego folkloru i w rezultacie
stworzył dzieło niezwykle zwarte, pełne temperamentu, w którym w sposób artystyczny ujął
typowe cechy muzyki Podhala. Należy ono do najbardziej postępowych dzieł tych czasów i
stało się doskonałym połączeniem ludowej prostoty z nowoczesnością języka muzycznego.
Pierwsze estradowe wykonanie Harnasiów odbyło się w Warszawie w 1931 r. pod dyrekcją
Grzegorza Fitelberga. Prapremiera sceniczna miała miejsce w Pradze w cztery lata później.
Tymczasem stan zdrowia Szymanowskiego stopniowo pogarszał się. Podczas premiery IV
Symfonii w Poznaniu 9 października 1932 roku kompozytor, występujący wówczas również
w roli pianisty, mógł już tylko szeptać. Brak stałych dochodów, przy jednoczesnej
konieczności stałej, finansowej pomocy dla matki i sióstr uczyniły materialną sytuację
Szymanowskiego bardzo trudną.
11
W swej ostatecznej wersji balet „Harnasie” został wykonany w r. 1936 w Wielkiej Operze
Paryskiej, stając się jednym z najpoważniejszych sukcesów artystycznych Szymanowskiego.
W lutym 1937 gardło całkowicie odmówiło posłuszeństwa - Szymanowski nie tylko nie
mówił, ale praktycznie nie mógł jeść. Plany leczenia przerwała śmierć w sanatorium w
Lozannie 29 marca 1937 roku. Przy umierającym kompozytorze czuwały sekretarka Leonia
Gradstein i siostra Stanisława. Uroczysty pogrzeb odbył się na koszt państwa, trumnę
przewieziono do Warszawy w wagonie obitym kirem. Po szeregu uroczystości ciało
przewieziono do Krakowa, gdzie pochowano je w Krypcie Zasłużonych na Skałce.
Pierwszym, który na jego trumnie złożył wieniec z kwiatów, był Ignacy Jan Paderewski.
Willa "Atma" - Muzeum Karola Szymanowskiego. Zakopane.
Do dzieł ostatnich lat życia Szymanowskiego należy napisana w r. 1932 trzyczęściowa
IV Symfonia, tzw. Symphonie concertante (wym. sęfoni konsertant), będąca połączeniem
formy symfonii i koncertu fortepianowego. Partię fortepianu, traktowanego solowo lub
wchodzącego w skład zespołu orkiestrowego, napisał Szymanowski z myślą o sobie jako
wykonawcy. Podróże koncertowe po całej Europie, od Madrytu aż po Moskwę, w których
występował wykonując partię fortepianową IV Symfonii, przyczyniły się do ugruntowania
jego sławy i nieco poprawiły niepomyślną sytuację materialną, w jakiej znajdował się
kompozytor w ostatnich latach życia.
Drugim wybitnym dziełem tych lat był oparty na motywach podhalańskich Koncert
skrzypcowy, poświęcony Pawłowi Kochańskiemu - pierwszemu wykonawcy tego koncertu w
Filharmonii Warszawskiej. II Koncert skrzypcowy Szymanowskiego, jest podobnie jak
pierwszy, utworem jednoczęściowym. Forma jego wykazuje pewne cechy ronda26. Dominuje
w nim nastrój pogody i prężnej siły z typową dla naszej muzyki ludowej nutą radości życia.
Ostatnie utwory to skomponowane w 1934 r. 2 mazurki op. 62. Twórczość Karola
Szymanowskiego zamyka więc, podobnie jak twórczość Chopina, mazurek.
26
rondo – forma muzyczna której cechą podstawowa jest wprowadzenie stale powracającego refrenu
12
Świadectwem poglądów Karola Szymanowskiego na rolę, jaką powinno odegrać dzieło
Chopina w kształtowaniu narodowego stylu muzyki polskiej, są jego słowa skierowane do
przyszłych pokoleń:
Twierdzimy śmiało, iż przy całym bezkrytycznym, religijnym prawie kulcie
Chopina, bohatera narodowego, nie był on nigdy w całej pełni zrozumiany
jako wielki polski artysta, wskutek czego jego bezcenne dzieło pozostało
bezpłodne, pozostało wartością samą w sobie, na marginesie niejako dalszej
polskiej twórczości muzycznej. Dzieło zaś wielkiego artysty nie przestaje być
wiecznym źródłem żywej, twórczej siły wtedy jedynie, gdy zajmie w narodowej
świadomości kulturalnej należne mu, najzupełniej określone i pozbawione
wszelkiego sentymentalizmu miejsce. Bezsprzecznie najbardziej istotnym
zagadnieniem dla przyszłej Młodej Polski w muzyce [...] jest [...] ponowne
«odkrycie» Fryderyka Chopina, [...] uświadomienie sobie realne i praktyczne
dróg ku niezawisłości polskiej muzyki wiodących, po których nikt po nim pójść
nie chciał czy nie zdołał [...].
Dziś wiemy, że pierwszym kompozytorem, który w sposób twórczy nawiązał do tradycji
Chopina i zdołał znaleźć drogę dla muzyki polskiej w gąszczu najrozmaitszych prądów i
kierunków współczesnych, był Karol Szymanowski. Jego awangardowa27 twórczość, nie
ustępująca swą wartością dziełom najwybitniejszych twórców epoki, stała się z kolei
drogowskazem dla całego nowego pokolenia kompozytorów polskich. Walkę o nową polską
muzykę zapoczątkował Szymanowski, i mimo osamotnienia odniósł wspaniałe zwycięstwo.
Dzięki niej nastąpił wkrótce bujny rozwój, stosującej najnowocześniejsze środki wyrazu,
współczesnej muzyki polskiej.
Opracowali:
Bartosz Wiśniewski i Wiesław Nizio
27
awangardowa - nowoczesna