wohlgebaude kirchen czyli broumowska grupa kościołów

Transkrypt

Orlické hory a Podorlicko 20: 65–77 (2013)
© 2014 MGOH Rychnov n. Kn., ISSN 0475-0640, ISBN 978-80-86076-72-0
WOHLGEBAUDE KIRCHEN CZYLI BROUMOWSKA
GRUPA KOŚCIOŁÓW – NOWOCZESNY BAROK CZY
BAROKOWY HISTORYZM?1/
Bogusław Czechowicz
Uniwersytet Opolski, Instytut Historii, ul. Strzelców Bytomskich 2, 45–084 Opole, Rzeczpospolita Polska
Univerzita Hradec Králové, Filozofická fakulta, Rokitanského 62, 500 03 Hradec Králové 3, e-mail: [email protected]
Dobrze znanym epizodem śląskiej architektury czasów zwanych barokiem jest
wysłanie przez opata cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim Abundusa Neumanna
architekta Josepha Kaufmanna do prepozytury benedyktyńskiej w Broumovie (filii
opactwa w Brzewnowie koło Pragi), by tam zapoznał się on z dokonaniami w dziedzinie budowy świątyń w klasztornych wsiach. Kaufmann miał za zadanie wznieść
niebawem w jednej ze wsi nieopodal śląskiego opactwa – w Byczeniu – kościół.
Wcześniej jednak, wraz z byczeńskim młynarzem Friedrichem Nietsche i starszym
rady parafialnej Antonem Buchwaldem mieli obejrzeć owe podbroumovskie wohlgebaude Kirchen, jak je określono w liście polecającym do brzewnowskiego opata.
Cystersi prosili zakonników w Broumovie, aby umożliwili wysłańcom obejrzenie kościołów w ich wsiach oraz wykonanie rysunków – allen falls davon Abrissenehmen2/.
Szczegółów tej ekspedycji nie znamy, ale o jej wynikach możemy się przekonać
oglądając wspomniany kościół w Byczeniu z lat 1771–1774. W jego formie od dawna
dostrzegano inspiracje czeską architekturą kręgu dientzenhofertowskiego. Podłużne, ale zarazem centralizujące wnętrze nie nawiązuje wszakże do żadnego z podbroumovskich wzorów. Mamy tu do czynienia z jakąś syntezą i zarazem uproszczeniem
takich świątyń, jak kościoły w Ruprechticach i Šonovie3/.
Nasuwa się pytanie, co sprawiło, że to właśnie broumovski Klosterland był dla
Kamieńca wzorcowym. Wszak od kilku już dekad we wsiach należących do cystersów
w Kamieńcu Ząbkowickim budowano nader nowoczesne – byśmy dziś rzekli – kościoły, jak świątynie w Laskach czy Mąkolnie. Cechy swoiste dostrzec można w architekturze świątyń wznoszonych w dobrach śląskich opactw cysterskich w Krzeszowie
czy Lubiążu. W Kamieńcu Ząbkowickim oczy zwrócono jednak ku Broumovowi. Czy
decydowała o tym sława głównych budowniczych wiejskich świątyń w jego okolicach
– Christopha oraz Kiliana IgnatzaDientzenhoferów? Takie spojrzenie na to zagadnienie wydaje się być nader współczesnym, stawiającym osobę artysty niejako na
1/Artykuł ten był prezentowany w Broumovie w dniu 2. 10. 2013 roku na konferencji zorganizowanej
przez Centrum Medievistyckych studi AV ČR oraz Agenturę pro rozvoj Broumovskaw ramach akcji
Via benedictina. Mimo upływu trzech miesięcy, organizatorzy nie poinformowali o planowanym tomie pokonferencyjnym, stąd decyzja o publikacji tekstu na łamach Orlickich hor i Podorlicka. Za
przekład streszczenia na angielski dziękuję Panu drowi Marcinowi Dziedzicowi.
2/List opublikował HETTWER, Joseph: Die Pfarrkirche in Baitzen. Eine Kunst- und kulturgeschichtliche
Führung. Breslau 1938, s. 24.
3/ O kościele w Byczeniu oprócz pracy cytowanej w przyp. powyżej: WRABEC, Jan: Dientzenhoferowie
czescy a Śląsk. Wrocław 1991, s. 83; szczególnie zaś GŁOWACKI, Wojciech: Architektura i wystrój barokowego kościoła w Byczeniu. Karkonosz. Sudeckie Materiały Krajoznawcze, 6, 1992, s. 75–107.
pierwszym miejscu, przed dziełem, przed jego funkcją, przed
zleceniodawcą. Źródło, jakim
jest wspomniany list, mówi o dobrze lub dostojnie zbudowanych kościołach. Spróbujmy zastanowić
się, co się mogło za tym kryć.
Wiele już uwagi w literaturze
naukowej poświęcono kościołom w okolicach Broumova.
Przypomnijmy, że chodzi tu
o świątynie: św. Barbary w Otovicach z około 1709 r., przebudowaną w latach 1725–1729
(pierwotny projekt sporządził
Martin Alio, zaś plany późniejszych prac wyszły spod ręki Christopha Dientzenhofera – il. 1)
i św. Marii Magdaleny w Božanovie z około 1709 r. (część
wieży) i z lat 1734–1737 (starsza
faza projektowa jest dziełem
Ch. Dientzenhofera, młodsza
to wynik korekt dokonanych
Fig. 1. Kościół św. Barbary w Otovicach koło Broumova.
Fot. B. Czechowicz.
przez jego syna – il. 2). Budowę
kolejnych kościołów zapoczątkowano około 10 lat później, niż w przypadku dwóch wymienionych. Są to świątynie
Świętej Trójcy i św. Michała w Vernéřovicach z lat 1719–1722 (według projektu
K. I. Dientzenhofera – il. 3), św. Anny w Vižňovie z lat 1719–1728 (o analogicznym
jak wyżej autorstwie – il. 4) iśw. Jakuba Starszego w Ruprechticach z lat 1720–1723
(zbudowana prawdopodobnie według projektu Ch. Dientzenhofera – il. 5), nadto
kościół pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Heřmankovicach z lat 1722–1726
(według projektu K. I. Dientzenhofera – il. 6), św. Prokopa w Bezděkovie nad Metują z lat 1724–1727 (zaprojektowana przez tegoż samego budowniczego – il. 7) oraz
św. Małgorzaty w Šonovie z lat 1726–1730 – także dzieło młodszego Dientzenhofera
(il. 8), nadto jego pomysłu kaplica Panny Marii Śnieżnej na Hvězdzie z lat 1732–
1738. Do grupy tej zaliczyć jeszcze trzeba kościół św. Wacława w samym Broumovie
z około 1730 roku4/.
4/Katalogowe informacje o wymienionych kościołach w: Umělecké památky Čech. Ed. POCHE, Emanuel, 1, A–J. Praha 1977, s. 70–71 (Bezděkov), s. 112 (Božanov), s. 129 (Broumov), s. 373 (Heřmankovice), s. 378 (Hvězda); Umělecké památky... 2, K–O. Praha 1978, s. 564 (Otovice); Umělecké památky...
3, P–Š. Praha 1980, s. 267– 268 (Ruprechtice), s. 501–502 (Šonov); Umělecké památky... 4, T–Ž. Praha
1982, s. 16 (Vernéřovice), s. 242 (Vižňov). Celowo pomijam tu kościół w Martinkovicach, przynależny do wcześniejszej fazy stylowej.
66
Czechowicz B.:Wohlgebaude kirchen czyli broumowska grupa kościołów...
Fig. 2. Kościół św. Marii Magdaleny w Božanovie koło Broumova. Fot. B. Czechowicz.
Wymienione tu świątynie analizowano najczęściej w kontekście tych cech, które
pozwalają definiować charakter twórczości obu czeskich Dientzenhoferów oraz dać
narzędzia pozwalające na przypisywanie im innych budowli5/. Przeoczono jednak
pewne formy, cechy, którymi tradycyjna historia sztuki ukierunkowana na poszukiwanie nowatorstwa i oryginalności w tej na wskroś nowoczesnej twórczości z definicji nie była zainteresowana. Zadowalano się ogólnikowym stwierdzeniem, że system konstrukcyjny stosowany przez Dientzenhoferów oraz innych przedstawicieli
tak zwanego radykalnego lub nieklasycznego baroku, albo wręcz rokoka, jest wynikiem przejmowania rozwiązań znanych z gotyku. Formalne powinowactwa tych budowli z epoką katedr i zamków nie kończą się jednak na systemie konstrukcyjnym.
Kiedy na przykład zestawić falujące, „ondulowane” elewacje kościołów w Vižňovie
5/ Bogatą literaturę znajdzie czytelnik w przypisach pracy: HORYNA, Mojmir: Architektura dientzenhoferowska jako indywidualny styl i fenomen stylistyczny. In: Śląsk. Perła w Koronie Czeskiej. Historia – kultura–sztuka.
Edd. KAPUSTKA, Mateusz – KLIPA, Jan – KOZIEŁ, Andrzej – OSZCZANOWSKI, Piotr – VLNAS, Vit,
[Praha 2007], s. 269–270. Wyłącznie problematyce kościołów okolic Brumowa poświęco nebyły opracowania: Broumovsko. Interpretace kulturního a historického dědictví na Broumovsku. Edd. BERGMANN, Petr
– BURIAN, Martin – JEŘÁBKOVÁ, Jana, Broumov 2003 (m. in. studium M. Horyny Barokní rozkvět Broumovska) oraz PROKOP, Bohumír – KOTALÍK, Jiří – SŮVA, Pavel, Broumovská skupina kostelů, Broumov
2007. Artykuł HORÁKOVEJ, Moniki: Barokní kostely Broumovska a jejich současný management. Historická
geografie, 37, 2011, 1, s. 111–130, tylko marginalnie dotyka interesujących nas zagadnień.
67
i Heřmankovicachz wklęsłowypukłą północną elewacją zamku w Českim Šternberku6/ (il. 9), okazuje się, że i tę typową
dla radykalnego baroku formę da się
wywieść nie tylko z inspiracji rzymską architekturą Francesca Borrominiego, ale
i z obserwacji lokalnych, czeskich dokonań. Gotyckie inspiracje dostrzec można
na fasadzie kościoła w Bezděkovie, a to
w postaci pseudoszczytu w formie ostro
przełamanego gzymsu na osi. Przypomina on podobne rozwiązania znane
ze Žďáru nad Sázavou i Křtin, gdzie Jan
Blasius Santini Aichel zdemonstrował
szereg dalszych możliwości formowania
barokowych łuków i szczytów czerpiąc
z dziedzictwa gotyku. Sugestywne może
tu być na przykład zestawienie portalu
głównego kościoła farnego w Uściu nad
Łabą oraz jednego z portali ździarskiego
klasztoru. Zbliżamy się tu do dobrze znanego nauce fenomenu czeskiej architektury, określanego jako „barokní gotika”.
Sztandarowymi przejawami tego nurtu
będą Santiniowskie budowle we wspomnianym Žd’iarze nad Sazawą, w Kutnej
Horze-Sedlcu, w Roudnicach nad Łabą
czy mniej okazałe, jak spektakularna w
swym gotycyźmiekaplica św. Jana Nepomucena w Bestvinie7/, ale i sąsiedni
kościół św. Jana Chrzciciela w tej wsi.
Częściej spotkamy się z gotyckimi cytatami – ornamentami na fasadzie kaplicy
św. Katarzyny w Oseku jakby wziętymi
z miejscowego, jakże bogatego wokabularza form romańskich8/ czy – na Śląsku
– kaplicy św. Jadwigi koło Trzebnicy.
Fig. 3. Kościół św. Michała w Vernéřovicach koło
Broumova. Fot. B. Czechowicz.
Fig. 4. Kościół św. Anny w Vižňovie koło Broumova. Fot. B. Czechowicz.
6/ Umělecké památky... 1, s. 230; DURDÍK, Tomáš,
Ilustrovaná encyklopedie českých hradů. Praha
2000, s. 106–108.
7/ Umělecké památky... 1, s. 67–69.
8/ Umělecké památky... 3, s. 552; CZECHOWICZ,
Bogusław: Rokoko przed rokokiem. Jeszcze o wystroju rzeźbiarskim kaplicy loretańskiej w Lubiążu.
68
Fig. 5. Kościół św. Jakuba Starszego w Ruprechticach koło Broumova. Fot. B. Czechowicz.
Fig. 6. Kościół Wszystkich Świętych w Heřmankovicach koło Broumova. Fot. B. Czechowicz.
„Niestraszne” będą budowniczym kościoła w południowomorawskim Pravlovie
gotyckie przypory z wklęsłymi obdaszkami, ani miękkie sfazowania krawędzi, jak
w przypadku północnoczeskiego kościoła św. Mikołaja w Třebušínie9/. Po prostu
– tu i ówdzie architektura zwana barokową będzie starała się mniej lub bardziej
dyskretnie udawać gotycką. Nawet w kręgu architektury jezuickiej – choć przylgnęła do duchowych następców św. Ignacego łatka prekursorów baroku – pojawiać
się będą i to nie tylko we Francji kreacje wchodzące w twórczy dialog z dziedzictwem przeszłości, jak w przypadku mało znanej świątynidedykowanej św. Józefowi
we wschodnioczeskim Dubencu (il. 10), z wieżą o strukturze opartej na czterech
filarach spojonych jakby wiotkimi, wdmuchanymi ku środkowi niczym żagle ścianami – wykorzystano tu pomysły Christopha Dientzenhofera i zrealizowano w latach
1736–1740 dzieło nader oryginalne10/.
Powyższy przegląd dzieł tak powszechnie znanych, jak i pomijanych nie służy
ponownemu odkrywaniu dawno już znanej prawdy o historyźmie przepełniającym
sztukę czasów znanych baroku, a właściwie – każdych czasów11/. Służy jedynie zwróceniu uwagi na sprawę z rzadka podnoszoną – dobór określonych wzorców czy
form średniowiecznych w dziełach Aichla, Dzientzenhoferów czy innych architektów wykazuje różne preferencje. Czasem sięga się po wzory późnego gotyku, czasem
– gotyku zwanego klasycznym. Niekiedy – i o tym za chwilę szerzej – sięgano po
formy przedgotyckie, romańskie. Brak wciąż prac, które podejmowały by problem
rozeznania budowniczych XVII i XVIII w. w chronologii gotyku czy szerzej – sztuki
In: Splendor i fantazja. Studia nad rzeźbą rokokową w dawnej Rzeczypospolitej i na Śląsku. Ed. MIGASIEWICZ, Paweł, Warszawa 2012, s. 13–22.
9/ Umělecké památky... 4, s. 106–107.
10/ Umělecké památky... 1, s. 332.
11/ Por. SCHMIDT, Michael: Reverentia und magnificentia. Historizität in der Architektur Südeutschlands,
Österreichs und Böhmens vom 14. bis 17. Jahrhundert. [Regensburg 1999]; z bogatejczeskiej literaturypor. np. HORYNA, M.: Gotické inspirace v díle Jana Blažeje Santiniho-Aichela. In: Ars videndi. Professori
Jaromír Homolka ad honorem. Praha 2006 (= Opera Facultas Theologiae cathiolicae Universitatis Carolinae
Pragensis, Historia et historia artium. 5), s. 91–115.
69
Fig. 7. Kościół św. Prokopa w Bezděkovie
nad Metują koło Policy nad Metują. Fot.
B. Czechowicz.
Fig. 8. Kościół św. Małgorzaty w Šonovie koło Broumova.
Fot. B. Czechowicz.
średniowiecza (problem dotyczy też rzeźbiarstwa i malarstwa, o czym ostatnio coraz
częściej się pisze12/). Źródła pisane niewiele nam tu jak na razie pomagają, dlatego
– nie rezygnując z ich poszukiwania oraz z prób nowego odczytania znanych – warto
skorzystać z możliwości, jakie daje sam język architektury.
Przeprowadzone przeze mnie w ostatnich latach analizy kilku dzieł architektury wschodnich Czech wykazały wyraźne inspiracje dokonaniami określanymi przez
nas jako romańskie. Jako pierwszy wskazać można mało znany kościół pielgrzymkowy w Podskali koło Chrasti. Powstał w miejscu odnawianego pod koniec XVII
w. lokalnego kultu, znanego z XII w., i przybrał postać żywo przypominającą świątynie z XI–XII stulecia. Typowe dla nich zestawianie prostych form geometrycznych – prostopadłościanów, walców, stożków – to zasada określająca sposób komponowania kościółka w Podskali13/. Wolno sądzić, że jedną z inspiracji dla okazałej
tym razem świątyni pielgrzymkowej w Wambierzycach były karolińskie i romańskie
12/ MUDRA, Aleš – OTTOVÁ, Michaela: K vybavení kláštera cisterciáků v Sedlci. In: Sedlec. Historie, architektura a umělecká tvorba sedleckeho kláštera. Ed. LOMIČKOVÁ, Radka, Praha 2009 (= Opera Facultatis
theologiae catholicae Universitatis Carolinae Pragensis, Histori et historie artium. 10), s. 506–523; ROYT,
Jan: Mater domus cisterciáckých klášterů v Čechách, jejich “první” i “druhý” život. In: ibidem, s. 525–546;
CZECHOWICZ, B.: Zapomniany krajobraz kulturowy doliny Dzikiej Orlicy w XVIII wieku – próba kompleksowej interpretacji zjawisk artystycznych. Orlické hory a Podorlicko, 18, 2011,s. 264–267; idem, Marianischer Gnadenthron Unser Lieben Frauen – Wambierzycki Tron Łaski. Przyczynek do poznania barokowego
historyzmu w Czechach. Náchodsko od minulosti k dnešku, 7, 2012 (= Sborník příspěvků in memoriam
PhDr. Ladislav Hladký, CSc. Náchod 2012), s. 234–236
13/ Ibidem, s. 233–234.
70
Fig. 9. Północna elewacja zamku w Českim Šternberku. Fot. B. Czechowicz.
Fig. 10. Kościół w Dubencu koło Jaromierza. Fot.
B. Czechowicz.
miniatury ukazujące siedziska Boga Ojca, Jezusa, Marii, świętych14/. Jako nieomal
powszechne jawi się w architekturze doby zwanej barokiem sięganie po motyw rotundy – budowli w naszej części Europy postrzeganej jako architektoniczny świadek
początków chrześcijaństwa. Takie barokowe, niby romańskie rotundy obarczone są
rzecz jasna określonym bagażem treści ideowych. W przypadku rotundy na Śnieżce
eksponowane są zasługi Schaffgotschów dla ugruntowania swego stanu posiadania
na górskim obszarze poddanym dotąd, jak sądzono, władzy diabła15/. W przypadku
rotundoidalnej kaplicy bł. Podivena w Starej Boleslavi mamy do czynienia z formą
architektoniczną odwołującą się do czasów, gdy żył jej patron – zarazem do czasów
św. Wacława16/. Centralny karner przy romańskim kościele w Libčanach koło Hradca Králové wydaje się być próbą dialogu starego z nowym, ale to nowe stara się być
starym17/. Podobna kaplica cmentarna w nieodległych Osicach to także jakby rotunda, gdzie jednak sens owego nawiązania do form romańskich trudniej mi wyjaśnić.
Ale duch średniowiecza unosił się nad innymi osickimi budowlami z tego czasu,
jeśli spojrzeć na wykroje wnęk kapliczek obok kościoła – wyraźnie gotycyzujących18/.
14/ Ibidem, s. 227–231.
15/CZECHOWICZ, B.: Kaplica na Śnieżce jako akt chrystianizacji Sudetów. Nowe spojrzenie na symbolikę najwyżej położonej świątyni ziem Korony Czeskiej.In: Wokół Karkonoszy i Gór Izerskich. Sztuka baroku na śląsko-czesko-łużyckim pograniczu. Ed. KOZIEŁ, A., Jelenia Góra 2012, s. 38–47.
16/ Ibidem, s. 44.
17/CZECHOWICZ, B.: Dějiny psané architekturou. Legitimizace majetkových držav a nároků ve východočeské
krajině raného novověku. In: Území Východních Čech od středověku po raný novověk. Ed. FELCMAN, Ondřej, Praha 2011, s. 110, il. na s. 126.
18/ Ibidem, s. 111, il. na s. 127; idem, Kaplica na Śnieżce..., s. 44.
71
Fig. 11. Przekrój poziomy kościoła w Bezděkovie nad Metują.
Skojarzenia z formą romańską wykazuje w rejonie Broumova kościół w Otovicach, jakby „nabrzmiały” swoimi na przemian półkolistymi i trójbocznymi kaplicami, w związku z czym elewacje tej świątyni wywołują skojarzenia z opiętymi apsydami chórami świątyń późnoromańskich, takich jak powszechnie znane budowle
w Tuluzie czy Cluny. Kształt rotundy najpełniej uczytelnia się – obok kaplicy na
Hvěździe – we wnętrzu kościoła w Bezděkovie nad Metują, na fasadzie którego dostrzegliśmy już nawiązania do gotyku i to późnego. W tym przypadku „historyzm”
może być determinowany wezwaniem świątyni, dedykowanej św. Prokopowi. Wątek związany z tym patronem pojawił się we wnętrzu kościoła na obrazie w ołtarzu
głównym z 1743 roku19/. Ukazuje on spotkanie księcia Ołdrzycha (Udalryka) ze św.
Prokopem – założycielem opactwa benedyktyńskiego w Sazavie. Liturgia sprawowana w świątyni wymagała tu zatem oprawy architektonicznej adekwatnej dla czasów,
które wspominano. Czasy te i dzisiaj kojarzymy powszechnie z rotundami.
Wspomnienie średniowiecza zapisane jest nie tylko w architekturze podbroumowskich kościółków, ale i w samej siedzibie opatów i mnichów benedyktyńskich.
Dwuramienne portale dziedzińca zachodniego (il. 12–13) to ewidentne cytaty ze
19/ O obrazie wspominasię w: Umělecké památky... 1, s. 70. O św. Prokopie i jegokulcie: IWAŃCZAK,
Wojciech: Kult św. Prokopa w średniowiecznych Czechach, in: Środkowoeuropejskie dziedzictwo cyrylo-metodiańskie. Ed. BARCIAK, Antoni, Katowice 1999, s. 165–177; SOMMER, Petr: Hrob svatého Prokopa
v sázavské románské bazilice. In: Ars videndi..., s. 47–60.
72
Fig. 12-13. Portale dziedzińca zachodniego budynku klasztornego w Broumovie. Fot. B. Czechowicz.
świata form z czasów Karola IV, tak chętnie, wręcz programowo wspominanych
w dobie, gdy Kościół katolicki dążył po wojnie trzydziestoletniej do restytucji swego stanu posiadania nie tylko sprzed czeskiego powstania stanowego, ale i sprzed
rewolucji husyckiej. Gotyckie filary, sklepienia i maswerki wnętrz sakralnych odmalowanych w kościele prepozytury i w jej bibliotece przez Frantza Antona Schefflera20/
wyraźnie pokazują, że wzniosły duch gotyku unosił się nad Broumovem mimo, że
w ramach ogromnej akcji budowlanej przykrywano starsze partie prepozytury nowymi. Ten dyskretny gotycyzm architektury i wystroju opactwa broumovskiego można
postrzegać jako próbę substytuowania starszej tradycji zapisanej w materialnej tkance budowli. Jej ekspozycja była wszak chyba nieodzowna – to tu, obok podoseckiego
Hrobu – rozgorzał katolicko-luterański spór o prawa do kościołów, leżący u źródeł
praskiej defenestracji 1618 r. i wojny trzydziestoletniej.
W przypadku Broumova w sporze tym chodziło o kościół św. Wacława, na miejscu
którego w XVIII w. stanął nowy, późnobarokowy. I to tu właśnie – w świetle tego, co
napisano wyżej – oczekiwać by należało jakiegoś historyzowania, które byłoby wyrazem legitymizowania dawnych praw benedyktynów do przejętych przez luteranw
dobie reformacji świątyni. Ale – na przekór temu – broumovski kościół św. Wacława
(il. 14) nie wpisuje się w nurt barokowego historyzmu. Jest na wskroś „nowoczesny”,
20/ Umělecké památky... 1, s. 128.
73
Fig. 14. Kościół św. Wacława w Broumovie. Fot. B. Czechowicz.
a jedynie dekoracja malarska sklepienia poprzez ekspozycję żywota św. Wacława sięga do najgłębszych tradycji czeskiego chrześcijaństwa21/.
Które zatem elementy podbroumowskich kościołów – ich nowoczesność czy historyzm – skłaniały pół wieku po ich zbudowaniu śląską „ekspedycję” do tego, by
szukać tu inspiracji? Kamienieckie opactwo cystersów po odpadnięciu większej części Śląska od Korony Czeskiej nie miało powodów do zadowolenia. Katolicki przez
wieki monarcha, teraz, od 1742 r. nie wspierał na Śląsku opactw, które czasem – jak
w Krzeszowie – musiały porzucić swoje ambitne plany budowlane. Wręcz przeciwnie
– król pruski Fryderyk II pozbawił owe wyspy katolicyzmu uprzywilejowanej pozycji
ekonomicznej, co z czasem spowodowało gigantyczne zadłużenie i przywiodło władze pruskie do kasaty klasztorów (1811 r.). Rzecz w tym, że w architekturze kościołów okolic Kamieńca – w tym i w Byczeniu (il. 16) – nie znajdujemy zbyt wielu rysów
wyrafinowanego czeskiego barokowego historyzmu22/. Albo więc nie tego szukano
w okolicach Broumova, albo też kodu ideowego przynajmniej niektórych tutejszych
świątyń w Kamieńcu Ząbkowickim czy Byczeniu nie zrozumiano. Co oznaczało zatem owo wohlgebaude Kirchen? Czy należy to tłumaczyć jako: dostojnie (ušlechtilé), czy
„prozaicznie” jako po prostu: dobrze zbudowane.
21/ Ibidem, s. 129.
22/ O kościołach tych WRABEC, J.: Dientzenhoferowie..., s. 80, 84.
74
SUMMARY
Wohlgebaude Kirchen other Broumov´s group of churches – modern Baroque or
Baroque Historicism?
The churches of Broumov, especially surrounding villages which belonged to
monastery, are interesting patterns of Baroque described as late, non-classical other
radical. Till now it was not taken into consideration possibility perception this architecture as a kind of Historicism. Certain elements of architecture of Broumov’s
Closter such as Gothic imitation portals in the courtyard, show that the builders
thought about dialogue with the past. It is sure that churches from the Broumov’s
vicinity cannot be included into trend “barokní gotika”, but it is possible by their
analysis to call a tradition of Romanesque art. Not once was possible to show preGothic inspirations in Baroque architecture. In the case of Broumov and its vicinity
it is possible without difficulty to show ideological motivation such distant time references. First of all it was exposition of ownership towards churches in Broumov and
its vicinity, important because of quarrel about St. Wenceslaus church in Broumov
in 1618, which was one of the causes of Defenestrations of Prague. These features
of Broumov’s churches could take into considetion Silesians in the vicinity of Cistercian abbey in Kamieniec Ząbkowicki, seeking inspirations for their building
activity in the second part of 18. century.
Wohlgebaude Kirchen – skupina kostelů na Broumovsku – moderní baroko nebo
barokní historicismus?
Kostely na Broumovsku, zvláště ty, které se nacházejí ve vsích původně patřících
k benediktinskému klášteru, se často označují jako barokní památky pozdní, ne-klasicistní či radikální. Zatím nikdo se nezamýšlel nad jejich příslušností k histori-cismu. Jisté znaky architektury, jako jsou např. vstupní dvojité gotické portály do
nádvoří, ukazují, jak se stavitelé snažili propojit minulost se současností. Kostely
v blízkosti Broumova by neměly být zařazovány do směru „barokní gotika”, více se
blíží románskému slohu. Podobné inspirace předgotickým stylem nejsou v barokní
architektuře žádnou vzácností. V případě Broumova a jeho okolí je možné sledovat
ideový a časový posun. Důvodem byla vlastnická práva ke kostelům ve městě a okolí,
což se projevilo zejména ve sporu o broumovský chrám sv. Václava, jedné z příčin
pražské defenestrace. Zvláštní rysy kostelů v okolí Broumova mohly patrně inspirovat stavitele cisterciáckého opatství ve Slezsku v Kamienienci Ząbkowickém v druhé
polovině 18. stol.
Wohlgebaude Kirchen czyli broumowska grupa kościołów – nowoczesny barok czy
barokowy historyzm?
Kościoły Broumowa, a zwłaszcza okolicznych klasztornych wsi, są interesującym
przykładem baroku określanego jako późny, nieklasyczny lub radykalny. Nie
brano dotąd pod uwagę możliwości postrzegania tej architektury jako rodzaj
historyzmu. Już pewne elementy architektury broumowskiej prepozytury, jak
gotycyzujące (dwuramienne) portale dziedzińca, wskazują na to, że budowniczym
75
Fig. 15. Przekrój poziomy kościoła św. Wacława
w Broumovie.
Fig. 16. Kościół w Byczeniu na Śląsku.
Fot. B. Czechowicz.
chodziło tu o architektoniczny twórczy dialog z przeszłością. Rzecz jasna nie da
się włączyć kościołów kręgu broumowskiego w nurt „barokní gotiki“, ale nasuwa
się przy ich analizie inne możliwe odwołanie – do tradycji stylu romańskiego. Nie
raz już dało się takie przedgotyckie inspiracje odszukać w architekturze baroku.
W przypadku Broumowa i okolic bez trudu dałoby się wskazać uzasadnienie ideowe
dla eksponowania takich odległych w czasie odniesień. Byłaby nią przede wszystkim
ekspozycja praw własności do kościołów w Broumowie i okolicach, ważna z racji
sporu o broumowski kościół św. Wacława z 1618 r., będący jedną z przyczyn praskiej
defenestracji. To właśnie te cechy kościołów Broumowa i okolic mogli mieć na myśli
Ślązacy w okolic opactwa cysterskiego w Kamieńcu Ząbkowickim, szukający tu po
połowie XVIII w. inspiracji dla swoich poczynań budowlanych.
BIBLIOGRAFIE
Broumovsko. Interpretace kulturního a historického dědictví na Broumovsku. Edd. BERGMANN,
Petr – BURIAN, Martin – JEŘÁBKOVÁ, Jana, Broumov 2003.
CZECHOWICZ, Bogusław: Dějiny psané architekturou. Legitimizace majetkových držav a nároků ve
východočeské krajině raného novověku. In: Území Východních Čech od středověku po raný novověk.
Ed. FELCMAN, Ondřej, Praha 2011, s. 104–127, 162–167, 171–172.
76
CZECHOWICZ, Bogusław: Kaplica na Śnieżce jako akt chrystianizacji Sudetów. Nowe spojrzenie na
symbolikę najwyżej położonej świątyni ziem Korony Czeskiej. In: Wokół Karkonoszy i Gór Izerskich.
Sztuka baroku na śląsko-czesko-łużyckim pograniczu. Ed. KOZIEŁ, Andrzej, Jelenia Góra
2012, s. 38–47.
CZECHOWICZ, Bogusław: Marianischer Gnadenthron Unser Lieben Frauen – WambierzyckiTron
Łaski. Przyczynek do poznania barokowego historyzmu w Czechach. Náchodsko od minulosti
k dnešku, 7, 2012 (=Sborník příspěvků in memoriam PhDr. Ladislav Hladký, CSc., Náchod
2012), s. 227–236.
CZECHOWICZ, Bogusław: Rokoko przedrokokiem. Jeszcze o wystroju rzeźbiarskim kaplicy loretańskiej
w Lubiążu. In: Splendor i fantazja. Studia nad rzeźbą rokokową w dawnej Rzeczypospolitej i na
Śląsku. Ed. MIGASIEWICZ, Paweł, Warszawa 2012, s. 13–22.
CZECHOWICZ, B.: Zapomniany krajobraz kulturowy doliny Dzikiej Orlicy w XVIII wieku – próbakompleksowej interpretacji zjawisk artystycznych. Orlické hory a Podorlicko, 18, 2011, s. 241–274.
DURDIK, Tomáš, Ilustrovaná encyklopedie českých hradů. Praha 2000.
GŁOWACKI, Wojciech: Architektura i wystrój barokowego kościoła w Byczeniu. Karkonosz. Sudeckie Materiały Krajoznawcze, 6, 1992, s. 75–107.
HETTWER, Joseph: Die Pfarrkirche in Baitzen. Eine Kunst- und kulturgeschichtliche Führung.
Breslau 1938.
HORÁKOVÁ, Monika: Barokní kostely Broumovska a jejich současný management. Historická geografie, 37, 2011, 1, s. 111–130.
HORYNA, Mojmir: Architektura dientzenhoferowska jako indywidualny styl i fenomen stylistyczny. In:
Śląsk. Perła w Koronie Czeskiej. Historia – kultura – sztuka. Edd. KAPUSTKA, Mateusz – KLIPA,
Jan – KOZIEŁ, Andrzej – OSZCZANOWSKI, Piotr – VLNAS, Vit, [Praha 2007], s. 453–495.
HORYNA, Mojmir: Gotické inspirace v díle Jana Blažeje Santiniho-Aichela. In: Ars videndi. Professori Jaromír Homolka ad honorem. Praha 2006 (= Opera Facultatis theologiae catholicae Universitatis Carolinae Pragensis, Historia et historiaartium. 5), s. 91–115.
IWAŃCZAK, Wojciech: Kult św. Prokopa w średniowiecznych Czechach, in: Środkowoeuropejskie
dziedzictwo cyrylo-metodiańskie. Ed. BARCIAK, Antoni, Katowice 1999, s. 165–177.
MUDRA, Aleš – OTTOVÁ, Michaela: K vybavení kláštera cisterciáků v Sedlci. In: Sedlec. Historie,
architektura a umělecká tvorba sedleckého kláštera. Ed. LOMIČKOVÁ, Radka, Praha 2009 (=
Opera Facultatis theologiae catholicae Universitatis Carolinae Pragensis, Histori et historie artium.
10), s. 506–523.
PROKOP, Bohumír – KOTALÍK, Jiří – SŮVA, Pavel, Broumovská skupina kostelů, Broumov 2007.
ROYT, Jan: Mater domus cisterciáckých klášterů v Čechách, jejich “první” i “druhý” život. In: Sedlec.
Historie, architektura a umělecká tvorba sedleckého kláštera. Ed. LOMIČKOVÁ, Radka, Praha
2009 (= Opera Facultatis theologiae catholicae Universitatis Carolinae Pragensis, Histori et historie artium. 10), s. 525–546;
SCHMIDT, Michael: Reverentia und magnificentia. Historizität in der Architektur Südeutschlands,
Österreichs und Böhmens vom 14. bis 17. Jahrhundert. [Regensburg 1999].
SOMMER, Petr: Hrob svatého Prokopa v sázavské románské bazilice. In: Ars videndi. Professori Jaromír Homolka ad honorem. Praha 2006 (= Opera Facultatis theologiae catholicae Universitatis
Carolinae Pragensis, Histori et historie artium. 5), s. 47–60.
Umělecké památky Čech. Ed. POCHE, Emanuel, 1–4, Praha 1977–1982.
WRABEC, Jan: Dientzenhoferowie czescy a Śląsk. Wrocław 1991.
77

wohlgebaude kirchen czyli broumowska grupa kościołów

Transkrypt

Podobne dokumenty

Psia pogoda - LATARNIA LUBLIN

(Zbory Boże) bierze udział we mszy w Watykanie

,,BIERDZAŃSKA LEGENDA O DIABLE"