To co wom teroz powiem to żodyn wic, to

Powiadania starki Matyldy
i starzyka Johana
Adrian Krzemiński
To co wom teroz powiem to żodyn wic, to prawdziwe, zdarzynie. Jak moja boroka
matulka boła małym bajtlym to jom starka na klin brała i rozmaite bery, i bojki, a czasem tyż
prawda powiadała. Starka Tilda się mianowała i w Tornownicach na ulicy Kasztanowej
dzisioj ulicy Repecki kole staryj gryfnyj lipy co rośnie na bergu mieszkała. Dycki tak matule
moi o niej godoła. Ta gryfno lipa to istny cud natury z 350 lot se liczy, eli nie wiyncy. Nale
berg na kerym swe korzenie puściła a dyć wiela starszy. Berg tyn bezmała to przeca kurhan
wojoków szwedzkich z czasów wojny 30-letni (1618-1648). Tak downiej kaj boła wojna
umarloków wojków chowano kere „kurhanami szwedzkimi” mianowano. Lipa na znak
pokoju tam zaflancowano. Wedle inszych o lipie tyj godano, że to drzewo krola Jana III
Sobieskiego, kere pokazywało marszruty polskim wojokom. Wiela takich piyknych lip
obejrzeć możno na trasie do Gliwic i Raciborza. Choć starce się już zmarło a matule i mnie
lot przyboło, to lipa ta paradnie jakosik sie stoi i korzysto z roztomajtych przywilejów po to,
aby insze pokolenia tak gryfno i piękno jeszcze niyroz łoboczyć jom mogły.
Moja starka do gryfnych frelek należała i starzyka fajnego tam kaj chop Rybka wyoroł
konsek szczybła poznała. Boło to w okolicach dzisiejszego rynku w Tarnowskich Górach.
Bardzo często to wspominała i o swoim Johannie co mu przoła godała. Jak to ślub z nim w
tornowickim starym kościele brała, do którego na bryczce od grofa jechała. Starka tyż zowdy
wiela o reptowskim zomku i grofie godała, bo jako mało dziołcha w masztelarni co do dziś
tam stoi z mutrom Józefom i fatrem Karlikiem wroz z siedmioma rodzyństwa do kupy
mieszkała. Po parku tyrała, i boznowała w starego bera i mamlasa grała. Sam, zisty z piosku
robiła i sie ufyfrała, a potym usznupano do chałpy wracała.
Jako modo frela utopca sie boła co w barzołach i marasie czychoł. Gizd to był
paskudny. Zamiast gyry mioł końskie kopyta i jak ćmok zapadoł cza boło dać pozor, zaczynoł
doskwierać. Jeno miesioncek wyloz to go markotnego w stawach i byle jakich krzykopach
widziano. Po kryjomu na schadzki kaj pin z wplecionymi rogami lelynia z szacem Johannem
się spotykała i zolytowała. Ponoć lelyń na grofa sam napod i go ino myrdnoł. Noroz chcioł
drugi raz bodnąć, grof zaś doł na niego pozor i się wartko schyloł, a tyn rogami w piyń
grzmotnął. Tak się rogi na kupa lot sam łostały. Zomek zaś w 1945 r. splądrowano
i zgorzelono, a w 1971 w luft wysadzono i zbulono i „Górnośląskie Centrum Rehabilitacji”
tam postawiono.
Teraz wspomna o starzyku Johanie, Krymu to starka Matylda tak pszoła. Starzyk
Johan w Taronowicach się urodził. Nazwa tyj miejscowości od tarniny sie wywodzi. Boł to
krzok ciernisty, kery cierpkie i małe owoce rodzioł i ziemia tam porostoł. Jak ino miasto
Tarnowskie Góry powstały w 1526 Tarnowice zaczynto mianować Starymi i tak jest do
dzisioj.
Jest też tam jeden z nojstarszych i nojpykniejszych kościołów na Śląsku. Prawdziwo
perła Tarnowskich Gór. Kościoł tyn jest pod wezwaniem świętego Marcina z 1415 roku
otoczony cmyntorzem, a wokoło mur z kamiynia wapiynnnego. Pora metrów dali stoi nowy
kościół z 1902 roku pod tym somym wezwaniem. Starzyk Johan blisko kościołów tych
mieszkoł i godoł, jak to w wojna z kościelny wieży dzwony brali, zawozili na huta,
przetopiali na broń i na kule armatnie do wojokow. Nazywali to dycki „mordowaniem
dzwonow”. Nojpierw jedyn, a potym dwa boły w starym kościele, a w nowym trzy. Niestety
nie długo radowały sie serca Targowiczan ich wołaniem. W 1917 roku dwa wiynksze rozbito
i do huty posłano. Ostoł się ino nojmniejszy. 1928 roku Farorz Twórz dokupił dwa nowe.
Wiynkszy św. Marcin 632 kg, mniejszy św. Stanisław 411 kg. Niestety, w czasie II wojny
światowej (1939-1945) i te „mordowaniu” poddano. Ludziska wtynczos tak godali „Ja, ja…
Jak już dzwony bierom to znaczy że hnet wojna przegrają. I tak dycki boło. Po wojnnie jak się
ino ludziska ogarneli to w 1957 roku wroz z farorzem Adamczakiem nowe dzwony kupili.
Pochodzą z firmy Niestroja z Rudy Śląskiej-Goduli. Są odlone z żeliwa sferoidalnego w
tonacji D, E i G . Mianują sie Santus Martinus – 800 kg, Jesus – 600 kg i Maria 400 kg.
Dzwony te są tam po to, aby dzwonić: jak jest dwanaście, na Anioł Pański, na mszo, jak kto
umrze, kedy je wielge świynto. Downi tyż dzwoniły jak się we wsi poloło i jak do wojny
doszło.
Starzyk Johan czysto wspomino jakie to boło wielkie święto – łodpust na św. Marcina
w Tarownicach, którego uroczystość przypado na 11 listopada. Downij wszyscy śwyntowali
łodpust fest uroczyście . Prosiyło sie cołka familia. Goście przychodziyli nojprzod do kościoła
na suma, czyli na głowno mszo z procesją dookoła kościoła. Po tym goście szli do chałpy na
łobiod, kaj dawano coś ekstra. W Tarnowicach boła to gynś – „Na Marcina gynsina”.
Po nieszporach dowali na stoł kawa i kołocz, kery starka upiekła. Najbardziej starzykowi z
posypkom smakowoł, zaś makrony i pierniki budach kupowoł. Jak w rodzinie były jakie
dziecka to im godano zobaczcie przez łokno „na jakim koniu Marcin przyjechoł?”. Jak boł na
dworze śnieg to na biołym koniu, a jak nie boło śniegu to na czornym koniu. Dzieciom tyż
dawali pora złotych na budy i karysole. Idzie pedzieć, że łodpust boł okazjom do spotykanio
się, pogodanio i pojedzenio, a starzyki umożliwiali rodzinie porzykanie na sumie i
odpustowych nieszporach.
Starzyk Johan wspomino, jak starka Matylda w niedziele łodpustowo odświętny stój
łoblekała. Na nogach pońcochy i szczewiki miała. Jakla i kiecka z drogiego sztofu (zamszu,
wełny) zakłodała. Na wierch kiecki ozdobno i paradno zopaska zawionzywała (w kwiotki z
atłasu lub jedwabiu), a na gowa biało chusta. Jak zaś boło zimno to plyjd z wełny na jakla
dowała. Codzienne jyj ubranie boło zaś bardzij skromne, proste i zniszczone, czynsto
przenoszone. W robocie starki najważniejszo zopaska boła. W nia to starka mokre rynce
łocierała, czasem śpiki i łzy. Pod zopaskom dziecka wystraszone się chowały. Starka zaś w
zopasce drewno na łogyń z szopy do kuchni nosiła. Do zopaski śruta i zborza nasypywała,
kerym gadzina karmiła. Nad zopaskom gmiza i kartofle strugała. Downi wedle posiadanych
kiecek, jakli i zopasek ludziska możność łoceniali. Po wojnie zaś starka zaczoła się
przewlekać na „strój pański”, czyli współczesny.
Starzyk Johan zawsze dodoł, że robota to świynto rzecz. Trza ja robić dycki do
porządku, niedrogo i na czas. Takiemu nigdy roboty nie braknie, ino mu jyj bydzie
przybywać. A dzisioj widać jak wtedy, że jak ktoś mo robota, to mo z czego żyć i
bezrobociem nie musi się nerwować. Po szychcie na banie chodził starzyk wieprzki bić we
wsi. Znany boł jako masorz „Hana” i do dziś w Tarnowicach godajom, jakie to jego wyroby
boły dobre i czy trefią jeszcze na takiego masorza, i takie krupnioki i żymloki. Dzisiej mało
kto wieprzki chowo, ale tyn co je mo to dobrego masorza szuko, aby dobre wyroby mieć.
Kanś wszystko się zaczyno i musi się też kanś kończyć i moje gryzmoły na dzisioj. To
żech prowda napisoł, na zdjyńca żech patrzoł co w wertiku starzyków się poniewierały. Moje
korzenie downe czasy tu siyngają i mom poczucie głymbokich wiynzi. Mojo familio to istno
skarbnico wiedzy o tutejszych obrzędach, obyczajach i kulturze codziynnego życio. Razem z
mojim bratem do korzeni famili sięgali. Ciotków i ujków ło to sie pytali jak to po śląsku
downi mianowali.