Kształcenie i doradztwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych w

Kształcenie i doradztwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych w

Prof dr. Bernd-Joachim Ertelt
Akademia Jana Długosza Czestochowa
Referat z dnia 24.10.2009, konferencja SDSiZ w Warszawie
Kształcenie i doradztwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych
w Niemczech
1. Uwarunkowania prawne
Zgodnie z ustawą dotyczącą prawa socjalnego w Niemczech (Sozialgeseztbuch IX) w
przypadku osób niepełnosprawnych mówimy o:
•
zaburzeniach funkcji ruchowych i/lub
•
zaburzeniach moŜliwości umysłowych i/lub
•
zaburzeniach zdrowia psychicznego
Z duŜym prawdopodobieństwem u tych osób moŜna mówić takŜe o:
•
dłuŜszym niŜ 6 miesięcy opóźnieniu rozwoju, w porównaniu do uznanego za normę typową
dla wieku;
•
oraz występującym w konsekwencji wyŜej wymienionych czynników utrudnionym udziale w
Ŝyciu społeczeństwa.
Wspomniana wyŜej ustawa unaocznia zmianę rozumienia pojęcia niepełnosprawności: na
pierwszym planie nie stoi juŜ osoba niepełnosprawna, ale człowiek funkcjonujący w środowisku
społecznym.
Definicja niepełnosprawności Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) równieŜ podkreśla udział
w Ŝyciu społeczeństwa.
Cele i środki zaradcze, o których mowa we wspomnianej wyŜej ustawie to: odwrócenie
niepełnosprawności, jej zmniejszenie lub złagodzenie. Szczególne znaczenie ma przede
wszystkim nakład finansowy związany z wczesnym rozpoznaniem i interwencją wśród dzieci
zagroŜonych niepełnosprawnością.
Aspekty historyczne
W Niemczech juŜ w 1884 roku w ustawie o „Inwalidach i ochronie starości” mowa była
o poprawie funkcjonowania osób niepełnosprawnych poprzez postępowanie medyczne.
Na przełomie lat 1920-1953 w ustawach dotyczących osób niepełnosprawnych duŜą
wagę przywiązywano do gospodarczej integracji z rynkiem pracy. Pomocne do realizacji takiego
załoŜenia były: zakaz zwalniania osób niepełnosprawnych oraz przymus nałoŜony na zakłady
pracy związany z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych (obecnie obowiązuje zasada, według
której przedsiębiorstwa zatrudniające więcej niŜ 20 pracowników muszą zatrudniać 5% osób
niepełnosprawnych lub taką samą ilość jak osób bez niepełnosprawności).
W 1994 roku zakaz dyskryminowania osób niepełnosprawnych został jednoznacznie wpisany do
Ustawy Zasadniczej.
2001: W ustawie dotyczącej prawa socjalnego (Sozialgeseztbuch IX) zostały zebrane do tej pory
mało przejrzyste regulacje prawne związane z osobami niepełnosprawnymi oraz ich
rehabilitacją, a zakaz dyskryminowania tych osób został wprowadzony do polityki społecznej.
W Niemczech istnieje zróŜnicowana sieć instytucji zajmujących się włączaniem osób
niepełnosprawnych do środowiska pracy. Jedną z najwaŜniejszych jest Biuro Pracy
(Bundesagentur für Arbeit).
Finansowanie pomocy przy wdraŜaniu osób niepełnosprawnych w świat pracy obejmuje:
•
kształcenie;
•
przygotowanie do zawodu;
•
podnoszenie kwalifikacji zawodowych;
•
diagnozę; tzw. „pracę na próbę”; pracę z asystentem; pomoc w znajdowaniu mieszkania, etc.
•
świadczenia dla pracodawców, którzy zatrudniają osoby niepełnosprawne;
•
koszty poniesione w ramach udziału osób niepełnosprawnych w kształceniu.
2. Kształcenie i doradztwo zawodowe osób niepełnosprawnych
2.1. Dzieci i młodzieŜ
Szkolna rehabilitacja osób niepełnosprawnych obejmuje naukę w szkołach specjalnych
(zwanych obecnie szkołami wsparcia) i w klasach integracyjnych. Głównym celem jest szkolna i
społeczna rehabilitacja dzieci i młodzieŜy. Obecnie widoczna jest tendencja polegająca na
unikaniu separacji na korzyść nauki w ogólnodostępnych szkołach/ ośrodkach zajmujących się
kształceniem.
Integracja, która jest oficjalnym celem kształcenia, zaczyna się juŜ w przedszkolu. W
duŜych przedszkolach zatrudniane są wychowawczynie z dodatkowym przygotowaniem z
zakresu pedagogiki specjalnej. Wychowanie w duchu integracji moŜliwe jest dzięki sieci
specjalnych, terapeutycznych ośrodków znajdujących się w pobliŜu przedszkoli. Około 6-8%
dzieci w wieku przedszkolnym uchodzi za niepełnosprawne, łącznie z dziećmi zagroŜonymi
niepełnosprawnością szacuje się, Ŝe jest to 15 %.
Od dawna wiadomo, Ŝe rozwój cech waŜnych w przyszłym funkcjonowaniu w świecie
pracy, odbywa się juŜ w wieku przedszkolnym (Ginzberg). Badania profesora Ertelta pokazują,
Ŝe dzieci w wieku od 4 lat potrafią róŜnicować między zawodem wymarzonym a zawodem,
który będzie prawdopodobnie osiągalny w dorosłym Ŝyciu. Na Uniwersytecie w Mannheim
(katedra zajmująca się wiedzą dotyczącą rynku pracy) prowadzone są badania nad duŜym
projektem rozwojowym dotyczącym współdziałania między doradztwem zawodowym a
wychowaniem przedszkolnym (łącznie z dwiema pierwszym klasami szkoły podstawowej).
Opracowywane są specjalistyczne metody i środki pracy mające na celu wspieranie waŜnych
cech osobowych i umiejętności ułatwiających funkcjonowanie na rynku pracy, np. świadomości
działania, wzorów atrybucji, aspektów związanych z równością płci, etc. Na Akademii Jana
Długosza w Częstochowie pisane są prace licencjackie i magisterskie związane z tym tematem.
Obecnie w Niemczech zwraca się uwagę obok wczesnej diagnozy niepełnosprawności,
na wyeliminowanie społecznego wykluczenia dzieci imigrantów spowodowanego
niepełnosprawnością o podłoŜu „kulturowym”.
2.2. Wybór zawodu dokonywany przez osoby niepełnosprawne
Niezwykle waŜnym etapem w systemie szkolnictwa w Niemczech jest przejście od
szkolnictwa ogólnego poprzez kształcenie zawodowe do aktywności zawodowej lub
studiowania. 2/3 młodzieŜy podlega systemowi kształcenia dualnego połączonego z
kształceniem w zakładach pracy (3 dni w tygodniu) i oraz w szkole zawodowej (2 dni w
tygodniu).
Wybór zawodu w przypadku osób niepełnosprawnych jest z reguły utrudniony. Nie
zawsze moŜliwe jest zrealizowanie marzeń związanych z wyborem zawodu. Konieczne jest
wypracowanie innych rozwiązań, które bardzo często powodują frustrację wśród młodzieŜy
niepełnosprawnej i jej rodziców.
Doradcy zawodowi (zatrudniani przez Biura Pracy) pełnią równocześnie rolę ekspertów i
moderatorów w trudnym procesie wyboru zawodu. Ich zadaniem jest współpraca z:
•
specjalistami z zakresu medycyny i psychologii zatrudnionymi w danym Biurze Pracy;
•
osobami zajmującymi się kształceniem w zakładach pracy;
•
izbami, które są zgodnie z ustawą odpowiedzialne za kształcenie młodzieŜy (mowa tu m. in.
o izbie handlowej, przemysłowej, etc.);
•
klinikami i ośrodkami rehabilitacji;
•
szkołami zawodowymi.
Niezwykle waŜna jest współpraca z nauczycielami pracującymi w szkołach wsparcia
(szkołach specjalnych). Są to osoby, które dzięki wieloletniemu doświadczeniu w pracy z
osobami niepełnosprawnymi, najlepiej znają ich indywidualne umiejętności i moŜliwości, tak
istotne w wyborze kierunku kształcenia zawodowego.
W szkołach dla osób niepełnosprawnych odbywają się, tak samo jak w szkołach
ogólnodostępnych, w ostatnich dwóch klasach obowiązkowe zajęcia z zakresu orientacji
zawodowej. Zajęcia te prowadzone są przez doradców zawodowych z Biura Pracy. Dodatkowo
w ramach wyboru zawodu dostępne są programy pomagające w samopoznaniu, filmy
przedstawiające zawody, materiały dotyczące kształcenia zawodowego, szans na rynku pracy,
jak równieŜ grupowe spotkania informacyjne dla młodzieŜy i rodziców. KaŜdy uczeń ma prawo
do indywidualnego doradztwa w Biurze Pracy.
Przy opracowaniu diagnozy w doradztwie zawodowym osób niepełnosprawnych
konieczna jest koncentracja na mocnych stronach, potencjalnych moŜliwościach danej osoby, a
nie na deficytach. Źródłami diagnozy w doradztwie są:
•
diagnostyka w rozmowie doradczej;
•
informacje uzyskane ze szkoły;
•
wyniki badań medycznych i psychologicznych prowadzonych przez specjalistów
zatrudnionych w Biurach Pracy;
•
zaświadczenia z ośrodków rehabilitacyjnych.
Włącznie osób niepełnosprawnych do aktywności zawodowej przebiega według zasady:
„Tak normalni jak to moŜliwe, tak specjalni- jak tego wymagają”
„Tak normalni jak to moŜliwe” oznacza w praktyce:
•
przewagę kształcenia zawodowego (system dualny) nad pozazakładowym kształceniem
zawodowym;
•
przewagę przygotowania do zawodu prowadzonego w szkole nad ofertami Biur Pracy;
•
wykorzystanie ogólnodostępnych ofert kształcenia przed zastosowaniem specjalnych metod
rehabilitacyjnych;
•
skorzystanie z ofert sieci instytucji znajdujących się w pobliŜu miejsca zamieszkania;
„Tak specjalni- jak tego wymagają” oznacza w praktyce:
•
wykorzystanie specyficznych dla osób niepełnosprawnych metod i środków pracy;
•
oferty kształcenia w ośrodkach rehabilitacyjnych;
•
kompleksowa opieka, jeśli to koniecznie 24 godziny na dobę;
•
specjalne oferty mieszkaniowe dla młodych osób niepełnosprawnych;
•
dostosowanie kształcenia do moŜliwości osób niepełnosprawnych.
Przesłanką do zastosowania tej zasady są: a) zróŜnicowana diagnoza obszarów, które
naleŜy objąć wsparciem b) dokładnie określone wsparcie zamiast przedwczesnej selekcji.
Doradcy zawodowi, nauczyciele, ośrodki rehabilitacji, specjaliści z zakresu medycy i
psychologii zatrudnieni w Biurach Pracy mają do dyspozycji następujące narzędzia słuŜące do
diagnozy osób niepełnosprawnych: „Kryteria diagnostyczne” (DIK), specjalny katalog
zawierający zróŜnicowane opisy metod i środków stosowanych w pracy z osobami
niepełnosprawnymi (MAK).
2.3. Dorosłe osoby niepełnosprawne
Wiele klinik rehabilitacyjnych w pracy z dorosłymi osobami niepełnosprawnymi
integruje działania o charakterze medycznym, socjalnym, doradczym i pedagogicznym, dzięki
czemu moŜliwe jest jak najszybsze włączenie tych osób w Ŝycie społeczeństwa.
W klinikach odbywa się takŜe rehabilitacja zawodowa prowadzona w specjalnie do tego
przygotowanych warsztatach. Osoby niepełnosprawne zdobywają tam szkolne i zawodowe
kwalifikacje- od kształcenia ogólnego poprzez przygotowanie zawodowe (system dualny) aŜ do
studiów wyŜszych.
Oprócz tego oferta rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych obejmuje:
•
dostosowanie posiadanych umiejętności do wymagań obecnego rynku pracy;
•
tzw. „trening pracy” podwyŜszający szanse danej osoby na rynku pracy;
•
tworzenie firm zatrudniających osoby niepełnosprawne.
Tendencje rozwojowe:
1. Konieczność wzmocnienia procesu doradczego obejmującego wybór
zdobywanie kwalifikacji, a w konsekwencji integrację z rynkiem pracy;
zawodu,
2. WzmoŜone badanie rynku pracy ukierunkowane na grupę osób niepełnosprawnych;
3. Tworzenie sieci instytucji
niepełnosprawnych;
biorących
udział
w
procesie
rehabilitacji
osób
4. Uwzględnianie oczekiwań i obaw klientów klinik, pojawiających się podczas procesu
rehabilitacji;
5. Poprawa zarządzania jakością, szczególnie controllingu.
3. Metodyka i kwalifikacje zawodowe doradców
3.1. Metodyka doradztwa zawodowego
W systemie zarządzania informacją w odniesieniu do osób niepełnosprawnych systemy
oparte na popycie mają niekwestionowaną przewagę nad systemami opartymi na podaŜy
funkcjonującymi w szkolnictwie i doradztwie ogólnym.
Doradztwo zawodowe oferowane osobom niepełnosprawnym potrzebuje profesjonalnego
marketingu. Chodzi tu nie tylko o przekazanie konkretnych informacji tym osobom, ale przede
wszystkim o zmotywowanie ich do wykorzystania tych danych (Involvement). NaleŜy
podkreślić tu rolę pośredników w przekazywaniu informacji: pośrednik, liderzy opinii grup
docelowych i konkurenci.
W metodyce doradztwa zawodowego osób niepełnosprawnych nadal duŜą rolę
odgrywają stosowane modele cechy i czynnika („trait & factor”), poniewaŜ stawiają diagnostykę
w centralnym punkcie. W odniesieniu do osób niepełnosprawnych naleŜy natomiast
przewartościować metody mocno ukierunkowane na indywidualne zainteresowania zawodowe,
np. Kwestionariusz Preferencji Zawodowych Johna Hollanda na korzyść działań podkreślających
umiejętności i motywację do działania tych osób.
W doradztwie zawodowym osób niepełnosprawnych coraz większą rolę odgrywają takŜe
aspekty związane z „work adjustment”. Uwzględniają one bardziej niŜ inne modele interakcje
między człowiekiem a jego aktywnością na miejscu pracy.
Metody operatywne: metoda zorientowana na klienta (C. Rogers), aspekty z terapii racjonalnoemotywnej (A. Ellis) czy zarządzanie problemami (G. Egan). Oddzielne stosowanie kaŜdej z
tych metod nie wystarcza, konieczna jest ich integracja. W pracy doradcy zawodowego
szczególnie z osobami niepełnosprawnymi stosowane są metody, które skupiają się na
rozwiązywaniu indywidualnych problemów zawodowych (ISM Ertelt/Schulz, CIP
Peterson/Sampson).
Wspomniana metoda ISM została rozwinięta specjalnie na potrzeby doradztwa
zawodowego. Podkreśla rolę doradcy jako eksperta (wiedza z zakresu nauki o zawodach,
znajomość rynku pracy) i pośrednika w przekazywaniu strategii zorientowanych na rozwiązanie
na bazie indywidualnych umiejętności klienta.
W przypadku doradztwa zawodowego osób niepełnosprawnych szczególnie waŜna jest
precyzyjna analiza problemu i wzmoŜona samoanaliza.
3.2. Studium przypadku (case management) i networking
NajwaŜniejszymi instrumentami w pracy z osobami niepełnosprawnymi mającymi
problemy z integracją z rynkiem pracy są case management i networking.
Case management oznacza doradztwo zorientowane na klienta, w tym:
•
zorientowana na klienta diagnoza motywacyjnych i społecznych potencjałów i barier;
•
ocena moŜliwości i umiejętności waŜnych dla rozwoju zawodowego klienta;
•
wypracowanie indywidualnego planu pomocy połączonego z dwustronną umową i
systematycznym towarzyszeniem doradcy w jej realizacji;
•
monitorowanie sprawdzenia się/funkcjonowania klienta w zawodzie.
Podstawą powodzenia w metodzie Case Management jest nawiązanie współpracy z
odpowiednimi instytucjami zajmującymi się świadczeniem pomocy osobom niepełnosprawnym
oraz z partnerami na rynku pracy (networking).
3.3.
Kwalifikacje
niepełnosprawnymi
doradców
zawodowych
pracujących
z
osobami
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), Komisja Europejska i inne
instytucje wymagają od doradców szkolnych i zawodowych dyplomu studiów wyŜszych.
WyróŜnić moŜna tu trzy obowiązujące tendencje:
•
przygotowanie psychologiczne, np. Francja, Szwajcaria, Polska (Uniwersytet w Łodzi);
•
przygotowanie z zakresu pracy wiedzy społecznej, np. USA, Kanada, Wielka Brytania,
Polska (Uniwersytet we Wrocławiu);
•
przygotowanie z zakresu pedagogiki pracy, np. Niemcy (Mannheim), Holandia, Polska
(Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie).
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) i Komisja Europejska
określiły w swoim raporcie z 2004 r. model wypracowany w Mannheim (funkcjonuje od 1972)
jako „dobrą praktykę”, poniewaŜ w przygotowaniu zawodowym doradców zawarta jest
dodatkowo wiedza z zakresu gospodarki. Zgodnie z tym modelem prowadzone są takŜe studia w
Częstochowianie (AJD).
Doradcy zawodowi pracujący z osobami niepełnosprawnymi muszą zdobyć dodatkowe
przygotowanie obejmujące kompetencje z zakresu diagnostyki zawodowej, metodyki pracy,
studium przypadku (Case management), prawa oraz wiedzę dotyczą rynku pracy. Doradcy ci
powinni odznaczać się zarówno szeroką wiedzą i doświadczeniem, jak równieŜ odpowiednią
osobowością.
Bardzo waŜna jest międzynarodowa wymiana doświadczeń, praktyki zawodowe w innych
krajach. Stowarzyszenie Doradców Szkolnych i Zawodowych odgrywa tu waŜną rolę
Bibliografia
Banka A., Ertelt, B.J. (2004), Transnacjonalne Poradnictwo Zawodowe, Warszawa:
Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Departament Rynku Pracy
Bundesagentur für Arbeit (BA) (2006), Arbeitshilfe Reha, Nürnberg
Ertelt, B.J., Schulz, W.E. (2008), Handbuch Beratungskompetenz, Leonberg: Rosenberger, 2.
Auflage
Schäfer, D. (2001), Unterstützung der Berufsberatung durch die Schule bei der Beschreibung des
individuellen Förderbedarfs, Nürnberg/Berlin
Rückemann, G. (2009), Zukunft der beruflichen Rehabilitation – Perspektiven und Probleme,
Heidelberg: University of Applied Sciences der Stiftung Rehabilitation (SRH)
Zahn, E. (2009), Neuntes Buch – Rehabilitation und Teilhabe behinderter Menschen (SGB IX),
Mannheim: Hochschule der Bundesagentur für Arbeit (HdBA) – University of Applied Labour
Studies, Mannheim