waloryzacja historyczna uwarunkowań przyrodniczo

waloryzacja historyczna uwarunkowań przyrodniczo

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae
Rok 17, Nr 2/2013
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
Nauki dla Zarządzania.
Od czasów Adamieckiego do współczesności
Zbigniew Wacław Pękala1
WALORYZACJA HISTORYCZNA UWARUNKOWAŃ
PRZYRODNICZO-KULTUROWYCH DORZECZA
KAMIENNEJ - A ICH WSPÓŁCZESNE FUNKCJE
Bazą do poszukiwania współczesnych funkcji dorzecza Kamiennej są jego
uwarunkowania przyrodniczo-kulturowych analizowane w kontekście ich zmian
postępujących w rozwoju cywilizacyjnym.
Rys dziejów uwarunkowań dorzecza Kamiennej
Ruchy górotwórcze, zwane orogenezą hercyńską oraz późniejsze zjawiska zachodzące w okresie zlodowacenia środkowopolskiego ukształtowały sieć wodną,
a wraz z nią rzeźbę dorzecza Kamiennej. Tworzy je rzeka Kamienna i jej liczne
prawobrzeżne dopływy. Rozpościera się na obszarze 2009,7 km2.
Główną jego osią wodną jest rzeka Kamienna, która płynie głęboką meandrującą rynną polodowcową, stanowiącą północną granicę gór świętokrzyskich. Swój
bieg rzeka rozpoczyna ze wzgórz Niekłańskich i po przebyciu 156 km wpływa do
Wisły, poprzez którą należy do zlewni morza bałtyckiego.
Północną granicę dorzecza kamiennej stanowią kulminacje Wzgórz Niekałańsko-Bliżyńskich oraz wyniosłości Przedgórza Iłżeckiego, zaś południową jego
granicę stanowią: Wzgórza Suchedniowskie, pasma Klonowskie, Łysogórskie
i Jeleniowskie Gór Świętokrzyskich oraz wyniosłości Wyżyny Opatowskiej.
Dorzecze Kamiennej rozpatrywane w jego ogólnej strukturze jawi się jako naturalna jednostka nie tylko przyrodnicza ale również kulturowa. Przebywające na
obszarze dorzecza, wiele tysięcy lat temu, grupy osadników pozostawiły po sobie
wyraźne świadectwa bytowania i działalności – używając współczesnego słownic-
1
Mgr Zbigniew Wacław Pękala.
55
twa możemy nazwać tę aktywność, działalnością gospodarczą o cechach kulturotwórczych.
Z okresu paleolitu – starszej epoki kamienia i mezolitu – środkowej epoki kamienia, z nad rzeki Kamiennej z rejonu współczesnego Skarżyska Kamiennej –
Wąchocka, pochodzą świadectwa bytowanie i wydobywania hematytu, z okresu
neolitu zaś – młodszej epoki kamienia, pochodzą znaczące ślady działalności górniczej – kopalń krzemienia w rejonie Ostrowca Świętokrzyskiego oraz związanego
z nim osadnictwa na Wyżynie Opatowskiej. Wyżyna ta – szczególnie rejon Mierzanowic k/Ćmielowa, był miejscem aktywności osadniczej także w epoce brązu.
Natomiast po północnej stronie pasma Łysogórskiego Gór Świętokrzyskich odnajdujemy bardzo liczne ślady starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego. Podobne
świadectwa zmian cywilizacyjnych pochodzą z okresu średniowiecza, szczególnie
za sprawą rozwijających tu swoją misję zakonów Cystersów osiadłych nad rzeką
Kamienną oraz Benedyktynów organizujących swoje opactwo w górach świętokrzyskich na Łyścu, czy też Biskupów Krakowskich tworzących swoje centra
kulturowo-gospodarcze w Kunowie, Tarczku-Bodzentynie, Kielcach i Iłży,
a także dóbr osiadłej w obszarze dorzecza Kamiennej szlachty. Szereg obiektów –
śladów rozwijających się w XIX i XX wiekach ośrodków górnictwa i hutnictwa
odnajdziemy w dorzeczu Kamiennej przede wszystkim z czasów Staropolskiego
Okręgu Przemysłowego i Centralnego Okręgu Przemysłowego. Specyficzną cechą
rozwoju osadnictwa w dorzeczu Kamiennej jest występowania na tym terenie
rozległych połaci leśnych, dobrej jakości gleb, różnorakich surowców oraz wód
rzeki Kamiennej i licznych jej dopływów jako nośnika energii.
Dorzecze Kamiennej w epoce kamienia – paleplicie schyłkowym 12000 -7900
lat przed Chr. i mezolicie 7900 -5200 lat przed Chr.
Ocieplenie się klimatu związane z wycofaniem się ku północy lądolodu, wzrost
pokrywy roślinnej dało początek napływowi w rejon dorzecza Kamiennej nowej
ludności. W rejonie Skarżyska Kamiennej, Łyżw, Nowego Młyna, Piasków, Rudki, Marcinkowa, aż po Wąchock odkryto ślady jej bytowania i działalności, pozostałości po obozowiskach oraz odkrywkowych kopalniach hematytu, uważanych
za jedne z ważniejszych stanowisk archeologicznych w Polsce. Zamieszkiwałe tu
grupy nomadów żyjących głównie z łowiectwa oraz z górnictwa krzemiennego
i hematytowego. Po surowiec krzemienny wyprawiano się do kopalń i odkrywek
w okolice Iłży, Wierzbicy, Szydłowca. Zaś hematyt wydobywano w miejscu obozowisk. Wyrabiano z niego barwnik koloru czerwonego w postaci proszku i maści
używanych w magii i obrzędach – symbolizował bowiem życie, żywotność, zdrowie, siłę, walkę i powodzenie podczas polowania. Schyłek paleolitu nie przyniósł
kresu osadnictwa na tym terenie, bowiem ślady swojej bytności pozostawiły tu po
sobie także inne, późniejsze kultury. Jedną z nich jest datowana na drugą połowę
8 tysiąclecia przed Chrystusem kultura komornicka. Ludność tej kultury trudniła
się, oprócz polowaniem na zwierzynę, także rybołówstwem i zbieractwem. Z tego
okresu zachowały się ślady pojedynczych obozowisk oraz krzemienne narzędzia
56
o rozmiarach wyraźnie mniejszych w porównaniu z narzędziami kultur wcześniejszych.
Dorzecze Kamiennej w epoce kamienia – neolicie 5200 -1900 lat przed Chr.
W młodszej epoce kamienia – w neolicie 5200–1900 lat przed Chrystusem
podstawowym surowcem z którego wytwarzano: noże, siekiery, sierpy, skrobaki,
groty do strzał był krzemień. Pozyskiwano go metodą odkrywkową oraz górniczą,
drążąc w poszukiwaniu konkrecji krzemiennych w wapiennej skale labirynt komór
do 12 m głębokości. Osadnicy zamieszkujący rolnicze obszary wyżyny lessowej
położonej na południe od doliny rzeki Kamiennej wędrowali w rejony występowania krzemienia, gdzie organizowali centra wydobywcze. Współcześnie archeolodzy zlokalizowali je w rejonie Krzemionek k/Ostrowca Świętokrzyskiego, Rudy
Kościelnej, Korycizny oraz w licznych miejscach poza obszarem dorzecza Kamiennej m.in. w rejonie Świeciechowa, Ożarowa, Iłży. Badania archeologiczne
potwierdziły wyjątkowe umiejętności ówczesnych górników do prowadzenia prac
podziemnych, stosowania technik wydobywczych. Stwierdzono, iż kopalnie stanowią ważne ogniwo w procesie rozwoju cywilizacji europejskiej. Odkryty przez
Jana Samsonowicza w 1922 r. zespół kopalń w Krzemionkach obecnie posiadający status rezerwatu archeologicznego uznany został za Pomnik Historii Rzeczpospolitej. Znane są i przebadane archeologicznie liczne ślady osadnictwa kultur
neolitycznych na terenie wyżyny Opatowskiej.
Dorzecze Kamiennej w epoce brązu 1900 – 700 lat przed Chr.
W epoce brązu, którą datuje się od chwili dotarcia z Bliskiego Wschodu do Europy wyrobów z brązu (stopu miedzi ok. 90% z cyną ok.10%) – podobnie jak
w okresie neolitu, głównym zajęciem osiadłych w dorzeczu Kamiennej grup ludzkich jest rolnictwo, a szczególnie hodowla zwierząt, o czym świadczą duże ilości
kości kóz, owiec i bydła rogatego odnajdywane na stanowiskach archeologicznych. Z tego czasu znane są liczne grupy osadnicze osiadłe w różnych rejonach
wyróżniających się dogodnymi warunkami glebowymi i klimatycznymi. W dorzeczu Kamiennej takim miejscem był rejon wsi Mierzanowiece k/Ćmielowa, od
nazwy której urobiona została przez archeologów nazwa „kultura mierzanowicka”
jako reprezentująca ważny okres w rozwoju cywilizacyjnym.
Dorzecze Kamiennej w epoce żelaza – okresie wpływów rzymskich 200 lat
przed Chr. – 375 roku
Na przełomie III i II w. przed Chrystusem ludność kultury przeworskiej zajmując tereny środkowej i południowej Polski, z biegiem czasu tworzy jedną z największych i najtrwalszych jednostek kulturowych północno-wschodnigo Barbaricum. W obszarze tym, po północnej stronie pasm Łysogórskiego i Jeleniowskiego
Gór Świętokrzyskich w dorzeczu Kamiennej rozwinął się wielkoprzestrzenny
ośrodek górniczo-hutniczy, znany dziś pod nazwą okręgu starożytnego hutnictwa
świętokrzyskiego. Wieloletnie badania archeologiczne wykazały, że znajdują się
57
tu wyjątkowo liczne stanowiska żużli pochodzących z pieców ziemnych, tzw.
dymarek, w których metodą hutniczą wytapiano żelazo. Rudę do jego wytwarzania pozyskiwano z miejscowych złóż.
Współcześnie problematykę starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego eksponuje się w Muzeum Starożytnego Hutnictwa im. profesora Mieczysława Radwana
w Nowej Słupi, którego główną ekspozycję stanowi stanowisko archeologiczne
żużli dymarkowych.
Dorzecze Kamiennej w XII – XIX wieku
W okresie od XII do XIX wieku na obszarze dorzecza Kamiennej zaznacza się
intensywna działalność gospodarcza zakonów misyjnych Cystersów i Benedyktynów oraz Biskupów Krakowskich i licznej grupy przedstawicieli szlachty. Zarówno
Cystersi jak i Benedyktyni oraz Biskupi Krakowscy i majętna szlachta uaktywniają
w różnym zakresie przestrzeń dorzecza Kamiennej. Działają w oparciu o centra
gospodarcze zlokalizowane: w Wąchocku, Wierzbicy i Waśniowie – Cystersi, na
górze Łysiec oraz w Słupi Starej i Słupi Nowej – Benedyktyni, w Kunowie, Tarczku/Bodzentynie, Iłży i Kielcach – Biskupi Krakwscy. W oparciu o napływające
z zachodu tendencje tworzenia ośrodków gospodarczych dynamizuje się urbanizacja
dorzecz Kamiennej. Powstają liczne jednostki miejskie: Opatów; Wąchock, Wierzbica, Waśniów; Tarczek/Bodzentyn; Kunów, Kielce, Iłża; Słupia Nowa, Wierzbnik;
Ostrowiec; Denków; Ćmielów; Gliniany; Tarłów; Sienno; Grabowiec. Ma to szczególne znaczenia dla wielkoprzestrzennego rozwoju dorzecza Kamiennej.
Dorzecze Kamiennej w XIX wieku - 1989/2013 roku
W wiekach XIX i XX, aż po lata współczesne /do 1989 r./ zarysowuje się tendencja aktywności gospodarczej obszaru dorzecza Kamiennej w wyniku jego
uprzemysłowienia. Nowe rozwiązania techniczne i technologiczne, liczne wynalazki dynamizują procesy produkcyjne. W wielkiej skali wykorzystuje się potencjał energetyczny rzeki Kamiennej i jej dopływów. Na bazie miejscowych surowców: rudy żelaza, glinki ceramicznej, kamienia budowlanego oraz produkcji rolnej
masowo powstają zakłady produkujące. Realizuje się wizję ks. Stanisława Staszica
uprzemysłowienia Królestwa Polskiego. W latach 40. XIX w. wybudowano imponujący w rozwiązaniach i założeniu „ciągły zakład fabryk żelaza nad rzeką Kamienną” w skład którego wchodziły zakłady w Starachowicach, Michałowie, Brodach i Nietulisku powiązane kanałami spławnymi. Odrębne samodzielne założenia
fabryczno-osadnicze powstały w Suchedniowie, Bzinie (Skarżysku Kamiennej),
Rejowie, Bliżynie, Mostkach, Marcinkowie, Dołach Biskupich, Chmielowie, Mychowie, Częstocicach, Klimkiewiczowie (Ostrowcu Świętokrzyskim), Bodzechowie, Ćmielowie, Rudzie Kościelnej, Bałtowie. Nowy impuls w życie gospodarcze
dorzecza wnosi uruchomiona w latach 1883–1886 poprowadzona doliną Kamiennej na odcinku od Bzina (Skarżyska) do Klimkiewiczowa kolej żelazna. Staropolski Okręg Przemysłowy, czy też Staropolskie Zagłębie Przemysłowe, jak przemiennie nazywano ten uprzemysłowiony obszar; w kolejnych etapach historii
58
zachowuje dynamikę rozwojową, wzbogaca krajobraz kulturowy dorzecza Kamiennej dziedzictwem przemysłowym i poprzemysłowym.
W latach 1918-1939 inż. Eugeniusz Kwiatkowski wicepremier i minister skarbu, na bazie potencjału Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, realizuje nową
wizję uprzemysłowienia odrodzonej Polski włączając tereny dorzecza Kamiennej
w koncepcję budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego. W efekcie powstają
silne jednostki przemysłowe w Suchedniowie, Skarżysku Kamiennej, Starachowicach, Kunowie, Ostrowcu Świętokrzyskim.
Kolejny raz, przemysłowy potencjał zlokalizowany w dorzeczu Kamiennej
włączony został w rozwój gospodarczy Polski w latach po roku 1945 do 1989 r.
Wówczas rozbudowane i zmodernizowane zostały liczne zakłady Staropolskiego
i Centralnego Okręgów Przemysłowych, szczególnie zakłady w Skarżysku Kamiennej, Starachowicach, Kunowie, Ostrowcu Świętokrzyskim, Ćmielowie. Zmodernizowana i zelektryfikowana została trakcja kolejowa przebiegająca doliną
rzeki Kamiennej. Po 1989 r. silnie zarysowuje się tendencja destrukcji gospodarczej uprzemysłowionych obszarów dorzecza Kamiennej. Likwidacja licznych
zakładów przemysłowych różnych branż jest sygnałem do pilnej analizy stanu
zachowania potencjału gospodarczego dorzecza Kamiennej i jego dziedzictwa
kulturowego w tym przyrodniczego oraz wskazania kierunków jego wykorzystania na rzecz wzbudzenia gospodarczego regionu.
Dorzecze Kamiennej, uwarunkowania przyrodnicze w aspekcie zmian kulturowych – stan współczesny
Współczesne spojrzenie na uwarunkowania przyrodnicze dorzecza Kamiennej
utwierdza nas w przekonaniu, że są to obszary o znaczących walorach przyrodniczych i krajobrazowych. Północne, zachodnie, południowo-zachodnie oraz w części na pasmach gór świętokrzyskich tereny dorzecza pokrywają lasy puszczy
Świętokrzyskiej, o powierzchni ponad 50 tysięcy hektarów (w 60% pochodzenia
naturalnego) stanowiących kompleks lasów na Wyżynie Kielecko-Sandomierskiej.
W kompleksie tym – lasy po północnej stronie doliny rzeki Kamiennej określane
są jako puszcza Iłżecka, lasy porastające południowo-zachodnie tereny dorzecza,
to główne kompleksy lasów puszczy świętokrzyskie, natomiast pasma Łysogórskie i Klonowskie gór Świętokrzyskich porastają lasy puszczy jodłowo-bukowej.
Obszerne kompleksy tych lasów objęte zostały ochroną jako Świętokrzyski Park
Narodowy oraz jako parki krajobrazowe: Suchedniowsko-Oblęgorski i Jeleniowski. W obszarze dorzecza Kamiennej szczególnym walorem przyrodniczo – krajobrazowym są powstałe w warstwie lessowej wyżyny Opatowskiej – doliny i dolinek strumieni i cieków wodnych oraz jarów i wąwozów.
Dorzecze Kamiennej – synteza stanu uwarunkowania przyrodniczekulturowego
W latach 90. XX w. w Pracowni Krajobrazu Kulturowego w Kielcach, której
pracą kierował dr inż. arch. Henryk Stawicki wykonane zostało „Studium histo59
ryczne, przyrodniczo-kulturowe doliny rzeki Kamiennej”. Opracowanie wykazało,
iż dorzecze Kamiennej, to obszar o specyficznym kolorycie, gdzie w niepowtarzalny sposób przenikają się walory historyczne z przyrodniczymi, kulturowe
z krajobrazowymi tworząc jedyny w swoim rodzaju pejzaż, którego twórcami są
przyroda i człowiek. Pejzaż, który porywa i skłania do zadumy. Jest żywy i dynamiczny. Pobudza do twórczych działań. Posiada mocną tożsamość. Gdzie ciągłość
kulturowa wyraźnie wyznacza kierunek przyszłości.
W efekcie pracy zespołu przygotowane zostało opracowana „Koncepcja instytucjonalnej ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego w dorzeczu Kamiennej”, która została wprowadzona w zadania kierunków polityki przestrzennej
dla sfery dziedzictwa kulturowego do planu zagospodarowania przestrzennego
województwa Świętokrzyskiego – jako projektowany park kulturowy z promocją
na listę dziedzictwa Światowego. I pomimo, że od czasu wykonania analizy
i przygotowania koncepcji jej zastosowania, upłynęło ponad 15 lat w dalszym
ciągu zachowuje ona swoją wartość merytoryczną.
A zatem kierunek działań na wprowadzenie w życie tej struktury i oparcie jego
rozwoju dorzecza Kamiennej wydaje się ze wszech miar celowy. Bowiem Każdy,
kto znajdzie się w dorzeczu Kamiennej niewątpliwie ulegnie jego urokowi i na
długo zachowa w pamięci jedyny w swoim rodzaju krajobraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego
Bibliografia:
1. Atlas historyczny Polski – Województwo Sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku.
Skala 1: 250 000, praca zbiorowa pod red. Władysława Pałuckiego, Warszawa 1993.
2. Baliński J.A., Kamienna – rzeka pracująca w planach Staszica i realizacji Banku Polskiego [w:] Państwowe Przedsiębiorstwo Górniczo-Hutnicze w Zagłębiu Staropolskim
1789-1989, dziedzictwo i zadania, Kielce – Sielpia 1998, s. 104-110.
3. Bąbel J.T., Weryfikacja badań powierzchniowych przeprowadzonych w rejonie wsi
Mierzonowice i Wojciechowice [w:] Sprawozdania archeologiczne, T. XXVII, Warszawa 1985.
4. Bąbel J.T., Badania powierzchniowe dorzecza Kamionki w powiecie Opatowskim [w:]
Wiadomości Archeologiczne, T. 40, Warszawa 1975.
5. Bielenin K., Łysogórski okręg górniczo-hutniczy w okresie wpływów rzymskich [w:]
Rocznik Świętokrzyski, Nr 1. Praca zbiorowa pod redakcją Jana Pazdura. WarszawaWrocłw-Kraków 1962.
6. Bielenin K., Mapa – Główne obszary starożytnego hutnictwa.
7. Bielenin K., Stanowiska górnicze rud żelaza z około XIX wieku, Kraków 1990.
8. Bielenin K., Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w górach Świętokrzyskich, Kielce
1992.
9. Bielenin K., Łysogórski okręg górniczo-hutniczy w okresu wpływów rzymskich [w:]
Rocznik Świętokrzyski I, materiały z sesji naukowej poświęconej zagłębiu staropolskiemu pod redakcją Jana Pazdura, Wrocław, Warszawa, Kraków 1962, s. 97-149.
10. Bielenin K., Pozostałości robót górniczych z wydobycia ród żelaza w XIX w. występujące na południu od Ostrowca Św. [w:] Państwowe Przedsiębiorstwo GórniczoHutnicze w Zagłębiu Staropolskim 1789-1989, dziedzictwo i zadania, Kielce – Sielpia
1998, s. 58-71.
60
11. Bogucka M., Samsonowicz H. Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986.
12. Bogucka M., Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź, 1986.
13. Bohm A. Architektura krajobrazu jej początki i rozwój, Kraków 1994.
14. Bukowski Z., Dąbrowski K., Świt Kultury Europejskiej, Warszawa 1971.
15. Czaykowski F., Mapa Województwa Sandomierskiego, Województwo Sandomierskie
na powiaty i parafie podzielone – rok 1786. Skala 1: 1 680 000.
16. Dumała K., Eksploatacja i zastosowanie w przeszłości kamienia na ziemi kieleckiej
[w:] Państwowe Przedsiębiorstwo Górniczo-Hutnicze w Zagłębiu Staropolskim 17891989, dziedzictwo i zadania, Kielce – Sielpia 1998, s. 98-103.
17. Encyklopedia Leśna. Warszawa 1991.
18. Gawlikowski A., Czy planowanie miejscowe może być skuteczne? Warszawa-Łódź
1988.
19. Gąssowski J., Kultura pradziejowa na ziemiach Polski, Warszawa 1985.
20. Godlewski K., Kozłowski J.K., Historia starożytna ziem polskich, Warszawa 1985.
21. Gołębiowski J., COP. Dzieje industrializacji w rejonie bezpieczeństwa 1922-193, Kraków 2000.
22. Gotz M. Mapa Królestwa Polskiego z oznaczeniem odległości na drogach żelaznych,
bitych i zwyczajnych z roku 1881.
23. Haising M., Hołubowicz N. Skarb rzymskich denarów w Chmielowie Piaskowym powiecie Opatowskim [w:] Wiadomości archeologiczne, T. XVIII. Warszawa 1951/52.
24. Hejman Ł., Centralny okręg przemysłowy, Kielce 1990.
25. Heldensfeld von Mayer, baron Atlas barona Mayera von Heldensfelda – Mapa Galicji
Zachodniej, 1801 – 1804. Skala 1: 28.800. Muzeum Wojennego w Wiedniu – Oryginał,
Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Kielcach – Kserokopia.
Wiedeń 1801-1804
26. Jagodziński Z., Jasiuk J, Zagłębie Staropolskie, Katowice 1967.
27. Jasiuk J. Zabytki Techniki w województwie Kieleckim i ich naukowe i dydaktyczne
znaczenie [w:] Rocznik świętokrzyski, Nr 1. Praca zbiorowa pod redakcją Jana Pazdura.
Warszawa-Wrocłw-Kraków 1962.
28. Karta położenia zabytków techniki Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, opracowanie merytoryczne Radosław Wojewódzki - Towarzystwo Przyjaciół Górnictwa, Hutnictwa i Przemysłu Staropolskiego w Kielcach, Warszawa 1994.
29. Kiryk F. Urbanizacja Małopolski, województwo sandomierskie, XIII-XVI wieku, Kielce
1994.
30. Kleczkowski A.S., Staszica Tworzenie, Poznawanie górnictwa rządowego Zagłębia
Staropolskiego i zarządzanie nim [w:] Państwowe Przedsiębiorstwo Górniczo-Hutnicze
w Zagłębiu Staropolskim 1789-1989, dziedzictwo i zadania, Kielce – Sielpia 1998,
s. 24-36.
31. Kowalski K. Wyniki badań archeologicznych w dorzeczu Obręczówki, Warszawa 1975.
32. Kozłowski J.K., Kozłowski S.K. Człowiek i środowisko w przyrodzie, Warszawa 1983.
33. Kryj A.M., Kunów nad Kamienną – zarys dziejów, Kunów 1993.
34. Krzak Z., Nowe stanowiska neolityczne i wczesnobrązowe w dorzeczu Gierczanki na
wyżynie Sandomierskiej [w:] Wiadomości Archeologiczne, T. XLIX. Warszawa 1984.
35. Krzak Z., Przyczynek do znajomości osadnictwa neolitycznego na wyżynie Opatowskiej
[w:] Materiały Starożytne, T. X. Warszawa 1964.
61
36. Krzak Z., Stanowisko neolityczne w Grójcu powiat Opatów [w:] Rocznik Muzeum
Świętokrzyskiego, Nr 4. Kraków 1967.
37. Kuczyński J., Wnioski sondażowych badań archeologicznych w Grójcu powiat Opatów
[w:] Rocznik muzeum świętokrzyskiego, Nr 6. Kraków 1970.
38. Leśniak A., Stachurski M., Wojtowicz B., Przyroda województwa kieleckiego, Kielce
1995.
39. Liana T. Znaleziska z okresu późnolateńskiego i rzymskiego na terenie województwa
Kileckiego [w:] Wiadomości archeologiczne, T. XXVIII, Warszawa 1962.
40. Mapa – Zdjęcie wojskowe Galicji Zachodniej z lat 1801-1804. Skala 1: 25000.
41. Mapa arkusz Opatów z 1914 roku (opracowanie Austriackie). Skala 1: 25 000.
42. Mapa diecezji sandomierskiej z roku 1888. Muzeum Historyczno-Archeologiczne w
Ostrowcu Świętokrzyskim.
43. Mapa okolic Ostrowca z roku 1927. Skala 1: 100 000. Warszawa, Wojskowy Instytut
Geograficzny.
44. Mapa rzeczypospolitej z 1797 roku. Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu
Świętokrzyskim.
45. Mariette P., Mapa Województwa Krakowskiego, Sandomierskiego i Lubelskiego z 1666
roku, Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim.
46. Massalski E., Góry Świętokrzyskie, Warszawa 1967.
47. Miłobęcki A., Architektura Polska XVIII wieku, Warszawa 1990.
48. Miśkiewicz M., Groby halsztackie i osada z okresu wpływów rzymskich w Ostrowcu
Świętokrzyskim [w:] T. LII. Warszawa 1962.
49. Moniewski J., Kartki z przeszłości Ostrowaca i jego okolic. Ostrowiec Świętokrzyski
1991. Ostroweic Świętokrzyski, Wczoraj, Dziś, Jutro. Praca zbiorowa pod redakcją Adama Ginsberta-Geberta, Warszawa 1979.
50. Ostrowiec Świętokrzyski – monografia historyczna miasta, praca zbiorowa, Ostrowiec
Świętokrzyski 1997.
51. Pająk J., Konspiracyjne życie polityczne w Staropolskim Okręgu Przemysłowym 18821904, Kielce 1994.
52. Pazdur J., Działalność Stanisława Staszica na Kielecczyźnie, Kielce-Kraków 1959.
53. Pazdur J., Górnictwo w Zagłębiu Staropolskim w Epoce Feudalnej [w:] Rocznik Świętokrzyski Nr 1. Praca zbiorowa pod redakcją Jana Pazdura, Warszawa-WrocławKraków 1962.
54. Pazdur J., Górnictwa w Zagłębiu Staropolskim w epoce feudalnej [w:] Rocznik Świętokrzyski I, materiały z sesji naukowej poświęconej zagłębiu staropolskiemu pod redakcją
Jana Pazdura, Wrocław, Warszawa, Kraków 1962, s. 152-183.
55. Pazdur J., Przemysł zbrojeniowy zagłębia staropolskiemu [w:] Rocznik Świętokrzyski I,
materiały z sesji naukowej poświęconej zagłębiu staropolskiemu pod redakcją Jana
Pazdura, Wrocław, Warszawa, Kraków 1962, s. 201-225.
56. Perthe'es De Karol Mapa Topograficzna – Województwa Sandomierskiego, Rok 17881791. Skala 1: 22500. Paryżu 1809.
57. Pękala Z.W., Dziedzictwo przemysłowe Dorzecza Kamiennej [w:] Materiały poseminaryjne – edycja polska, Gdańsk 1995, s.108-1114.
58. Piasecka A., Aktualne problemy ochrony dziedzictwa na wybranych przykładach
z terenu Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego [w:] Państwowe Przedsiębiorstwo
Górniczo-Hutnicze w Zagłębiu Staropolskim 1789-1989, dziedzictwo i zadania, Kielce
– Sielpia 1998, s. 78-97.
59. Pyzik Z.W., Z pradziejów Regionu Świętokrzyskiego, Kielce 1996.
62
60. Radwan M., Drogi postępu technicznego w hutnictwie na przykładzie zagłębia staropolskiego [w:] Rocznik Świętokrzyski, Nr 1. Praca zbiorowa pod redakcją Jana Pazdura.
Warszawa-Wrocłw-Kraków 1962.
61. Radwan M., Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce, Warszawa 1963.
62. Radwan M., Drogi postępu technicznego w hutnictwie na przykładzie zagłębia staropolskiego [w:] Rocznik Świętokrzyski I, materiały z sesji naukowej poświęconej zagłębiu staropolskiemu pod redakcją Jana Pazdura, Wrocław, Warszawa, Kraków 1962,
s. 185-200.
63. Rauhut L., Studia i materiały do historii starożytnego i wczesnośredniowiecznego hutnictwa żelaza w Polsce [w:] Studia do dziejów górnictwa i hutnictwa, T. 1. Warszawa
1957.
64. Sedlak W., Człowiek i góry Świętokrzyskie, Warszawa 1993.
65. Stawicki H., Lis H., Ćwiertak E., Koncepcja instytucjonalnej ochrony dziedzictwa
przyrodniczo-kulturowego Dorzecza Kamiennej, Kielce 1993.
66. Stawicki H., Pająk J.Z., Synteza kulturowych wartości przestrzeni ziemi Sandomierskiej
[w:] Pamiętnik Świętokrzyski – Studia z dziejów kultury Chrześcijańskiej, Kielce
1991.
67. Stawicki H., Pająk J.Z., Synteza kulturowych wartości przestrzeni ziemi sandomierskie
[w:] Pamiętnik Świętokrzyski. Studia z dziejów kultury chrześcijańskiej, Kielce 1991,
s. 166-178.
68. Studia i Materiały, Studium historyczne przyrodniczo-kulturowe doliny rzeki Kamiennej
– Krajobrazy nr 7, wydane przez Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów PałacowoParkowych w Warszawie 1993 r. Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej
odbytej w Ostrowcu Świętokrzyskim, 8-9 października 1992 r. Ostrowiec Świętokrzyski w pejzażu przyrodniczo-kulturowym dorzecza Kamiennej.
69. Swajdo J., Między Wisłą a Pilicą. Dzieje podziałów administracyjnych w regionie kielecko-radomskim do 1975 roku, Kielce 2005.
70. Szafer W., Zarzycki K. Szata roślinna polski, Warszawa 1972.
71. Szczepański J., Inwestycje państwowe w przemyśle prywatnym w Królestwie Polskim
w I poł. XIX w. [w:] Państwowe Przedsiębiorstwo Górniczo-Hutnicze w Zagłębiu Staropolskim 1789-1989, dziedzictwo i zadania, Kielce – Sielpia 1998, s.48-57.
72. Sztuka Polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku. Praca zbiorowa pod
redakcją Michała Walickiego, Warszawa 1971.
73. Toplski J., Dzieje Polski. Warszawa 1981
74. Topograficzna karta Królestwa Polskiego 1839-1843. Skala 1: 42 000, 1: 126 000.
Biblioteka Czartoryskich w kraków, syg. BCZK 382 II/26 Warszawa 1839/1843.
75. Vaugond De Robert Mapa Rzeczypospolitej z 1797 roku. Muzeum HistorycznoArcheologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim.
76. Wejchert K., Przestrzeń wokół nas, Katowice 1993.
77. Wielowiejski J. Przemiany gospodarczo-społeczne u ludności południowej Polski
w okresie późnolateńskim. [w:] Materiały Starożytne, T. VI. Warszawa 1960.
78. Wróblewski T., Ochrona georóżnorodności w regionie świętokrzyskim, Kielce 1995.
79. Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku, materiały z sesji naukowej 1991 roku pod
redakcją Adama Massalskiego i ks. Daniela Olszewskiego, Kielce 1993.
80. Zieliński J., Staropolskie zagłębie przemysłowym, Wrocław, Warszawa, Kraków 1965.
81. Żurowski T., Krzemionki Opatowskie, pomnik starożytnego górnictwa [w:] Rocznik
Świętokrzyski I, materiały z sesji naukowej poświęconej zagłębiu staropolskiemu pod
redakcją Jana Pazdura, Wrocław, Warszawa, Kraków 1962, s. 17-96.
63
64
65
66
67
68
69
70