Artykuł naukowy

Instytut Psychologii, UMCS w Lublinie.
Ewelina Bereziewicz
Inteligencja emocjonalna jako kluczowa wartość na drodze do
sukcesu w kontaktach międzyludzkich.
Streszczenie
Inteligencja emocjonalna to kluczowa wartość ceniona obecnie na drodze do
sukcesu w kontaktach międzyludzkich. Ludzie potrafiący korzystać z tych
umiejętności, osiągają dość spore sukcesy w życiu osobistym i zawodowym.
Inteligencja emocjonalna pozwala kontrolować własne zachowanie i podejmować w
życiu takie decyzje, które dają pożądane rezultaty. Jej wartość w pracy zespołu jest
nieoceniona, koncentruje się przede wszystkim na umiejętnościach związanych z
zarządzaniem.
Czym jest inteligencja emocjonalna?
Opisy inteligencji emocjonalnej można spotkać począwszy od Biblii przez
greckich filozofów, Szekspira, aż po współczesną psychologię (Bradberry, Greaves,
2003, s. 31).
O tym czy dana osoba odniesie sukces w życiu, nie decydują doświadczenia,
ani edukacja, czy nawet wysoki poziom intelektualny (tamże, 2003, s. 15). W wielu
koncepcjach inteligencji emocjonalnej jest mowa o tym, że sukces w sytuacjach
społecznych w dużej mierze przypisuje się specyficznym cechom osobowości, które
odgrywają bardzo dużą rolę w relacjach społecznych. Taki sposób rozumowania
inteligencji emocjonalnej występuje zarówno u Goldmana (1999), jak i u Bar-Ona
(1997). Obok zdolności, autorzy wymieniają cechy pozazmysłowe osobowości, takie
jak: zdolność motywacji i empatii, optymizm, umiejętność utrzymywania kontaktów
międzyludzkich (Goleman, 1999; Elias, Tobias, Friedlander, 1998; Konrad, Hendl, 2000).
Inteligencja emocjonalna to zdolności rozpoznawania przez nas naszych
własnych uczuć i uczuć innych, zdolności motywowania się i kierowania emocjami
zarówno naszymi własnymi, jak i osób, z którymi łączą nas jakieś więzi. Autorem tej
najbardziej powszechnej definicji jest Daniel Goleman. Zakwestionował on opinię
głoszącą, że dla odniesienia sukcesu w życiu, kluczowa jest inteligencja tzw.
akademicka mierzona ilorazem inteligencji (Strelau, 1997, s. 179). „Inteligencja
emocjonalna sprzyja mądrości. Dzięki niej, człowiek nie tylko panuje nad swoimi
1
uczuciami. On je rozumie, kształtuje i znajduje w nich pomoc w zachowywaniu się
dostosowanym do przyjętych wartości i zmian ludzkich nastrojów” (Pietrasiński, 2001,
s. 74).
Pochodnym terminem do inteligencji emocjonalnej jest dojrzałość emocjonalna.
Rozumiana jest jako umiejętność panowania nad emocjami. Zakłada także
umiejętność regulacji poziomu pobudzenia w celu efektywnego działania. Osoba
dojrzała emocjonalnie charakteryzuje się też większą stałością emocjonalną,
zdolnością do uczuć wyższych, (Włodarski, Matczak, 1987) skutecznym radzeniem sobie
z lękiem, poczuciem własnej wartości, nie popadaniem w rozpacz z powodu
niepowodzenia lub straty (Oleś, 1997).
Wszystkie emocje pochodzą od pięciu podstawowych uczuć: smutku, szczęścia,
złości, strachu, wstydu (Bradberry, Greaves, 2003, s. 78). Goleman apeluje w swych
wywiadach aby dbać o rozwój emocjonalny od samego urodzenia, by dbać o
prawidłowy rozwój empatii, kontrolowania złości, samoświadomości czy zasad
społecznego przystosowania. Obecnie rodzice na całym świecie uświadamiają sobie,
że dzieciom potrzeba obszerniejszego przygotowania do życia, niż oferują aktualnie
tradycyjne programy szkolne. Zespół do Spraw Nauczania Umiejętności Społecznych
i Emocjonalnych na Uniwersytecie Illinois w Chicago donosi, że aktualnie w tysiącach
amerykańskich szkół realizuje się około 150 różnych programów nauczania „abecadła
emocjonalnego”. Podobne programy zaczęto realizować już w Azji, Europie, Ameryce
i Australii (Goleman, 1999, s. 435).
Składniki inteligencji emocjonalnej.
Inteligencja emocjonalna składa się z kompetencji osobistych i tzw.
społecznych (Bradberry, Greaves, 2003, s. 32).
Kompetencje osobiste dotyczą umiejętności zrozumienia drugiego człowieka.
To wynik umiejętności, które nabierają znaczenia w kontaktach międzyludzkich. W
ramach nich Goleman wyróżnia ;
- Samoświadomość emocjonalną, która polega na umiejętności rozpoznawania swoich
emocji i ich skutków. Dotyczy wiedzy o własnych stanach wewnętrznych,
możliwościach, preferencjach i intuicyjnych ocenach. Ważne zadanie odgrywa
poprawna samoocena, czyli poznawanie swoich silnych i słabych stron oraz wiara w
siebie, która jest związana z własnym poczuciem wartości.
- Samoregulacja jako zdolność panowania nad swoimi impulsami. Do składowych
samoregulacji zalicza samokontrolę (kontrolowanie szkodliwych emocji),
spolegliwość (czyli utrzymywanie norm prawości i uczciwości), sumienność
(związana z przyjmowaniem odpowiedzialności za swoje działania), przystosowalność
(elastyczność w dostosowywaniu się do zmian), innowacyjność (łatwe przyjmowanie
nowatorskich pomysłów oraz podejść do nowych informacji).
- Motywacja jako skłonności emocjonalne, które prowadzą do nowych celów lub
osiągają ich osiągnięcie. W ramach powyższych kompetencji wyróżnia się dążenie do
osiągnięć (staranie się o spełnienie kryteriów doskonałości), zaangażowanie
2
(utożsamianie swoich celów z celami grupy), inicjatywa (gotowość do
wykorzystywania szans i okazji), optymizm (wytrwałość w dążeniach do osiągnięcia
wytyczonego celu mimo przeszkód i niepowodzeń).
Jak zauważa Goleman jakość kompetencji osobistych ma bezpośredni wpływ
na to, w jakim stopniu radzi sobie człowiek z własną osobą. Gdyż te umiejętności w
dużym stopniu odbiją się na relacjach z innymi osobami (Goleman, 1999, s. 48).
Kompetencje społeczne zaś są głównie wynikiem umiejętności, które nabierają
znaczenia w kontakcie z innymi ludźmi (Bradberry, Greaves, 2003, s. 35). W ramach tego
rodzaju kompetencji wyróżnia się umiejętności związane z empatią. Goleman
wyróżnia następujące kompetencje społeczne:
-Empatia rozumiana jako umiejętność uświadamiania sobie uczuć, potrzeb i
niepokojów innych osób. Do elementów empatii zaliczono: rozumienie innych,
(aktywne zainteresowanie ich troskami, niepokojami), doskonalenie innych
(wyczuwanie u innych potrzeby rozwoju i rozwijanie ich zdolności), nastawienie
usługowe (uprzedzanie, rozpoznawanie), wspieranie różnorodności (jako tworzenie
oraz podtrzymywanie szans na osiągnięcia dzięki umiejętności angażowania ludzi o
różnych cechach osobowości), świadomość polityczną polegającą na rozpoznawaniu
emocjonalnych prądów grupy.
- Umiejętności społeczne rozumiane jako umiejętności dzięki którym
wzbudza się u innych pożądane reakcje. Wyróżnione zostały takie wartości jak:
wpływanie na innych, porozumienie (słuchanie bez uprzedzeń, wysyłanie
przekonywujących
komunikatów),
łagodzenie
konfliktów,
przewodzenie
(inspirowanie jednostek i grup), katalizowanie zmian (inicjowanie zmian lub
kierowanie nimi), tworzenie więzi polegające na pielęgnowaniu instrumentalnych
stosunków z innymi, współpraca (praca z innymi w celu osiągnięcia wspólnego celu),
umiejętności zespołowe (Goleman, 1999, s. 49).
Człowiek, który posiada prawidłowo wykształcone emocjonalne kompetencje
społeczne potrafi budować prawidłowo relacje międzyludzkie. Jednak warunkiem
podstawowym rozwoju kompetencji społecznych są prawidłowo wykształcone
kompetencje osobiste.
Dlaczego warto panować nad emocjami?
Jak się okazuje ludzie większość swoich życiowych decyzji podejmują przez
pryzmat swoich emocji. Emocje sprawują większą rolę nad myśleniem, niż myślenie
nad emocjami. Wszystkie wydarzenia typu kłótnie, naciski, obawy, które
doprowadzają nas do kresu wytrzymałości sprowadzają na nasz organizm lawinę
hormonów stresu. Przyczyną tego, że nawet najmniejszy kłopot może wywołać szybką
reakcję emocjonalną są procesy biochemiczne, które zachodzą w naszym organizmie.
Szczególnie gdy jesteśmy przemęczeni lub podenerwowani. Hormony, które organizm
wydziela pod wpływem stresu utrzymują się przez kilka następujących godzin. Duże
ich nagromadzenie powoduje, że ciało migdałowate wywoła u nas stan złości, paniki.
Będąc pod wpływem wysokiego poziomu lawiny hormonów stresu (kortyzolu)
3
popełniamy więcej błędów, trudno nam skupić uwagę, nie pamiętamy nawet tego co
przed chwilą czytaliśmy. Długo utrzymująca reakcja stresogenna powoduje kurczenie
się hipokampa, który odgrywa ważną, kluczową rolę przy zapamiętywaniu.
Z powyższych informacji wynika wniosek: że silny stres może ujemnie
wpłynąć na nasze umysłowe zdolności na krótki czas, zaś przewlekły stres może mieć
trwały negatywny wpływ na nasz intelekt (Goleman, 1999, s. 113).
Jak temu zaradzić? Otóż „przez wiele lat świat nauki był przekonany, że mózg
ludzki nie poddaje się zmianom” (Bradberry, Greaves, 2003, s. 70). W 1991 roku w
czasopiśmie Science opublikowano materiał, który przewartościował wszystko to co
neurolodzy wiedzieli na temat właściwości ludzkiego mózgu (T.P. Pons, 1991).
Odkrycie to potwierdza, że nasz mózg jest elastyczny i że proces uczenia się
pozostawia w mózgu widoczne ślady. Bradberry i Greaves porównują plastyczność
komórek mózgu do dającego się wygiąć widelca, który pod wpływem czynników
zewnętrznych dostosowuje się do określonego ruchu. Wygięty dobrze widelec nie
wróci już do stanu początkowego. Podobnie komórki ludzkiego mózgu dzięki swej
plastyczności, będąc pod wpływem zmian w warunkach zewnętrznych tworzą nowe
połączenia nerwowe, dzięki którym usprawniają proces myślenia ułatwiając tym
samym człowiekowi podejmowanie nowych zachowań. Nasz mózg rozwija się
podobnie jak mięśnie ramion pod wpływem treningu (Bradberry, Greaves, 2003, s.70).
„Inteligencja emocjonalna wynika z jakości komunikacji pomiędzy
racjonalnym i emocjonalnym ośrodkiem naszego mózgu” (tamże, s. 71). Kiedy
człowiek w chwili złości reaguje zwykle krzykiem to jego praca będzie polegała na
szukaniu sposobu alternatywnego, zastąpienia go spokojną reakcją, która wymaga
wielokrotnego ćwiczenia, by móc zastąpić niepożądane zachowanie dotychczasowe.
Trening inteligencji emocjonalnej wzmacnia komunikację pomiędzy tym co
emocjonalne, a tym co jest racjonalne, dzięki temu, że komórki w mózgu rozrastają się
i wytwarzają nowe połączenia nerwowe (tamże, s. 71).
Należy pamiętać, iż inteligencja emocjonalna zmienia się wraz z wiekiem i jest
uwarunkowana indywidualnymi doświadczeniami człowieka zarówno pozytywnymi
jak i negatywnymi. Dlatego też, im większy wysiłek włoży jednostka w doskonalenie
umiejętności z zakresu kompetencji osobistych i społecznych składających się na
inteligencję emocjonalną, tym lepsze osiągnie wyniki. Pierwsze rezultaty będzie
można obserwować już po kilku miesiącach od rozpoczęcia odpowiedniego treningu
nad rozwojem składników inteligencji emocjonalnej (tamże, s.60). Dzięki temu nasz
mózg uzna nowe zachowania za standardowe, co w rezultacie wpłynie na jakość
naszych kontaktów osobistych jak i zawodowych (tamże, s. 74).
Badania donoszą, że zdolności regulacji własnych emocji oraz zachowań przez
nie wzbudzanych mają bardzo duży wpływ na jakość kontaktów międzyludzkich
(Eisenberg, Fabes, Losoya, 1992; Caruso, Wolfe, 2001; Charbonneau, Nicol, 2002; Duncombe,
Marsden, 1993). Podkreśla się umiejętność regulacji własnych emocji, przede
wszystkim w sytuacjach trudnych. Kluczowym ważnym krokiem jest tzw. okiełznanie
pojawiającego się napięcia emocjonalnego (Lazarus, Folkman, 1984). Wiele dowodów
świadczy o tym, że ludzie, którzy posiadają wysoki poziom inteligencji emocjonalnej
(czyli dobrze znają swoje emocje i potrafią nimi kierować, właściwie odczytują
4
uczucia innych osób i umieją się do nich należycie odnieść) mają przewagę nad
innymi zarówno w życiu osobistym jak i zawodowym. Począwszy od intymnych
związków, reguł rządzących polityką rozmaitych organizacji i firm kończąc. Osoby o
dobrze wykształconych i rozwiniętych umiejętnościach emocjonalnych cieszą się
większym zadowoleniem z życia, dzięki temu działają sprawniej. To zasługa
opanowania biegle nawyków umysłowych, które zwiększają ich operatywność. Osoby,
które nie potrafią zapanować nad swoim życiem emocjonalnym czy to w życiu
osobistym czy zawodowym, toczą wewnętrzne walki ograniczające ich zdolność
skupienia się na wykonywanych czynnościach.
Istnieje logiczna różnica między uświadomieniem sobie własnych uczuć, a
podjęciem działań zmierzających do ich zmiany. Pierwszym ważnym krokiem jest
rozpoznanie u siebie złego nastroju, które jest równoznaczne z chęcią pozbycia się go.
Można wyłonić trzy podstawowe kategorie osób różniących się sposobem
postrzegania emocji i reagowania na nie:
1)Świadomi swych uczuć. Osoby te potrafią identyfikować nastroje jakie je ogarniają.
Dzięki temu mają bardzo pozytywny stosunek do życia i cieszą się dobrym zdrowiem
psychicznym. Świadomość uczuć pozwala im nimi kierować.
2) Dający się ogarnąć emocjom. To osoby, które dają się ponieść emocjom, mają
często poczucie, że nie mogą uciec przed nimi, tak jakby były w ich władzy. Często
występują u nich zmienne nastroje. Nie bardzo uświadamiają sobie, co czują, i w
rezultacie nie widzą wyjścia z takich sytuacji. Często czują się przytłoczeni emocjami,
nad którymi nie są w stanie zapanować.
3) Akceptujący swoje emocje. Osoby te identyfikują swoje emocje, akceptują je jednak
nie próbując ich zmienić. Kiedy przychodzi przypływ pozytywnych emocji to
naturalne, że nie mają motywacji by nastrój zmienić. Gdy dotykają ich negatywne
emocje, przyjmują to jako swego rodzaju zrządzenie losu. Zachowanie takie często
pojawia się u osób depresyjnych.
Badania donoszą, że 2/3 społeczeństwa nie potrafi sobie uświadomić i
zapanować nad własnymi emocjami. Popadanie w konflikty z własnym otoczeniem
jak również brak umiejętności radzenia sobie ze stresem to podstawowe problemy z
kontrolowaniem i rozumieniem emocji (Bradberry, Greaves, 2003, s. 39-40).
Skutki braku panowania nad emocjami odbijają się zarówno na naszym życiu
zawodowym jak i osobistym. Brakuje wzajemnej: empatii, komunikacji, umiejętności
słuchania oraz rozwiązywania konfliktów, zamiast ich pogłębiania. To właśnie
umiejętności emocjonalne decydują o szansach przetrwania związku. Istnieje także
(dość spora ) duża liczba dowodów na to, iż 80% pracowników zwalnianych jest z
powodu braku kompetencji składających się na inteligencję emocjonalną, a nie zaś z
powodu braku doświadczenia, czy wiedzy potrzebnej na dane stanowisko pracy.
Daniel Goleman w swej książce pt. „Working with Emotional Inteligence” opisuje
dane z 200 firm, w tym międzynarodowych. Postanowiły one zbadać: jakie cechy
5
wyróżniają ich najlepszych pracowników. Otóż okazało się, że do cech
wyróżniających na pierwszym miejscu należy - inteligencja emocjonalna, rozumiana
jako inicjatywa, zaufanie do siebie, umiejętności przywódcze, umiejętność
współpracy, pracy zespołowej, uwrażliwianie się na potrzeby klienta. Na drugim
miejscu znalazły się wiedza akademicka i iloraz inteligencji. Warto także dodać, że
dzięki rekrutacji pracowników na podstawie inteligencji emocjonalnej U. S. Force
zaoszczędziło trzy miliony dolarów, zaś firma L’Oreal zwiększyła zysk o 91,370
dolarów na osobę przy spadku obrotów o 63% w 1993 roku.
Wiele danych wskazuje na to, iż inteligencja emocjonalna ma fundamentalne
znaczenie dla wybitnych osiągnięć w pracy, niemal we wszystkich zawodach i na
wszystkich stanowiskach.
Siła zespołowej inteligencji emocjonalnej.
Goleman podkreśla, że to więzy międzyludzkie są spoiwem, które łączy zespoły
i zapewnia im znakomite działanie. Stale obserwowana zwiększająca się izolacja w
pracy powoduje zerwanie więzi emocjonalnych między ludźmi, znika przyjemność,
jaką daję choćby poczucie przynależności do wspólnoty pracowników (Goleman, 1999,
s. 403).
Zespołowa inteligencja emocjonalna to sytuacja w jaki grupa odnosi się do
siebie nawzajem, podejmuje decyzje i w jaki sposób funkcjonuje w odniesieniu do
grup innych w ramach tej samej firmy czy organizacji (Bradberry, Greaves, 2003, s. 98).
Głównym celem zespołowej inteligencji emocjonalnej jest koncentracja na
umiejętnościach związanych z zarządzaniem. Polega na kontrolowaniu emocji całego
zespołu, zarządzaniu relacjami pomiędzy członkami, jak również zarządzaniu
relacjami grupy z innymi jednostkami i grupami (tamże, s. 99). W skład zespołowej
inteligencji emocjonalnej wchodzą cztery umiejętności : świadomość emocji
występujących w danej grupie, kontrolowanie tych emocji, a także zarządzanie
relacjami wewnątrz oraz na zewnątrz grupy (tamże, s. 100).
Sekretem siły zespołowej jest zdolność do właściwego rozpoznawania,
identyfikowania emocji dotykających grupę. Trudność polega na tym, iż każdy
człowiek to jednostka indywidualna. Dlatego też, ważną rolę odgrywa tu tzw.
świadomość emocjonalna, która przyczynia się do właściwego odczytywania
atmosfery panującej w zespole pracującym. Pozwala także na ujawnianie wprost
odczuwanych uczuć przez grupę i ich przedyskutowanie. Jest to bardzo ważne, gdyż
może w znaczący sposób opóźnić dalsze plany w stosunku do pracy zespołu (tamże, s.
99).
Każda z grup organizacji tworzy własną mikrokulturę, która rządzi się
niepisanymi zasadami, wzorcami zachowań, które dopuszczają w mniejszym lub
większym stopniu w jakim można ujawniać określone emocje. To dzięki emocjonalnej
świadomości zespołowej możemy rozpatrywać i wpływać na pracę zespołu, który jest
np. znudzony, zbyt podekscytowany lub brak (im) mu motywacji do pracy. W takiej
sytuacji emocje grupy mogą wziąć górę nad zdrowym rozsądkiem lub mogą być
tłumione i nigdy się nie ujawnić. Dlatego też warto obserwować powtarzające się
6
wzory zachowań grupy wobec odczuwanych emocji (tamże, s. 100). Zarządzanie
emocjami zespołu polega na opanowaniu zbiorowej reakcji emocjonalnej w danej
sytuacji. Dzięki temu lider może wpłynąć na lepsze wyniki pracy swych
podopiecznych. Jak się okazuje wzbudzanie zbyt pozytywnych emocji np. poprzez
pochwałę szefa, może spowodować, że grupa w tym czasie podejmie zbyt ryzykowne
decyzje. Badanie wskazują , że najskuteczniej działają zespoły, które wspólnie są w
stanie uchwycić moment w którym emocje wpływają na ich wspólne przedsięwzięcie
(tamże, s. 101). Bradberry i Greaves polecają, aby każdy z pracowników podjął
odpowiedzialność za własne emocje. Dzięki temu podczas np. zebrań zespołowych ta
samokontrola i świadomość pozwala na uniknięcie poważnych problemów
interpersonalnych takich jak np. przerywanie osobie mówiącej, ośmieszanie,
ignorowanie.
Zdarza się i tak, że dane grupy zauroczone budowaniem relacji wewnątrz grupy
zapominają o relacjach zewnętrznych, a to dzięki nim- dana firma czy organizacja
zawdzięcza swoją pozycję. Tworzenie pozytywnych relacji emocjonalnych z
otoczeniem ma nieocenioną wartość w przypadku funkcjonowania danej firmy, czy
organizacji. Wszystkie badania bez wątpliwości dowodzą tego, iż inteligentne zespoły
emocjonalne odnoszą sukcesy i mają bardzo duży wpływ na osiągnięcia swojej
organizacji (tamże, s. 102-103). „To jak panujemy nad sobą i w jakich pozostajemy
stosunkach z ludźmi z naszego otoczenia jest środkiem zainteresowania wielu teorii
zarządzania” (Goleman, 1999, s. 18). Coraz więcej firm zauważa wartość szkolenia
umiejętności składających się na inteligencję emocjonalną. Staje się ona istotnym
składnikiem filozofii zarządzania. Kelvin Murray, dyrektor do spraw informacji
British Airways powiedział kiedyś, że „organizacje przechodzące największe zmiany
są tymi, które najbardziej potrzebują inteligencji emocjonalnej” (tamże, s. 70).
Summary
Emotional Intelligence is a fundamental value which nowadays is considered to
be a key factor on the way to successful relations between people. Those people who
are able to use EQ skills can achieve considerable successes in both personal and
professional life. Emotional intelligence allows people to control individual behaviour
and to undertake such decisions which are more likely to bring desirable results. The
ability to effectively use Emotional Intelligence is invaluable in group work as it is
particularly useful in areas related to management skills.
7
Bibliografia:
1.Bar– On R., EQ-I., Baron Emotional Quotient Inventory, A Measure of emotional
intelligence. User’s manual, Toronto: Multi – Health system 1997.
2.Bradberry T., Greaves J., Podręcznik inteligencji emocjonalnej, Wyd. Helion,
Gliwice 2003.
3.Caruso D.R., Wolfe Ch.J., Emotional intelligence in the workplace. W: Ciarrochi J.,
Forgas J.P., Mayer J.D., (red), Emotional Intelligence in everyday life. A scientific
inquiry, 150-167. Philadelphia: Psychology Press 2001.
4.Charbonneau D., Nicol A.A.M., Emotional Intelligence and leadership in
adolescents. Personality and Individual Differences, t. 33, 1101-1113, 2002.
5.Duncombe J., Marsden D., Love and intimacy: The gender division of emotion and
“emotion work”. Sociology, 27, 221-241, 1993.
6.Eisenberg N., Fabes, R. A., Losoya L., Reakcje emocjonalne: ich regulacja, korelaty
społeczne i socjalizacja, W: Salovey P., Sluyter D.J., (red.) Rozwój emocjonalny a
inteligencja emocjonalna. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis 1992.
7. Elias M J., tobiasz, S. E., Friedlander B. S., Dziecko emocjonalne inteligentni,
Poznań: Moderski i S-ka 1998.
8. Goleman D., Inteligencja emocjonalna w praktyce, Poznań: Media Rodzina 1999.
9. Konrad S., Hendl, C., Inteligencja emocjonalna. Katowice:Videograf II 2000.
10. Lazarus R. S., Folkman S., Stress, appraisal, and coping. New York: Sprinter
1984.
11. Oleś P., Osobowość dojrzała i niedojrzała, Psychologia w Teatrze Życia, nr 3-4,
1997.
12.Pietrasiński Z., Mądrość czyli świetne wyposażenie umysłu. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe Scholar 2001.
13.Pons T.P., Massie Cortical Reorganization After Sensor Differentiation In Adult
Macaques, „Science” nr 252, 28 czerwca 1991.
8