Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Wstęp
Jednym z ważniejszych momentów w dziejach państwa polskiego było odzyskanie w 1918 r. niepodległości. Powstanie II Rzeczypospolitej doprowadziło do
znacznych, głębokich i wielopłaszczyznowych zmian we wszystkich dziedzinach
życia jej mieszkańców, także dużej liczebnie żydowskiej mniejszości narodowej,
stanowiącej w okresie dwudziestolecia międzywojennego około 10% ogółu ludności
tego państwa.
Społeczność żydowska, zamieszkała na terenach dawnego Królestwa Polskiego,
miała charakter miejski. W 1931 r. 76,4% Żydów żyło w miastach. Wysoki odsetek
ludności żydowskiej na tych terenach utrzymywał się także na Mazowszu – w województwie warszawskim, na tzw. Mazowszu Południowo-Wschodnim, wyłączywszy
samą Warszawę, liczba ludności żydowskiej kształtowała się na poziomie przekraczającym 50% ogółu populacji ośrodków miejskich (powiat grójecki, miński
i radzymiński). W warszawskim zaś Żydzi w miastach stanowili ponad 30% ich
ogólnej liczby mieszkańców.
Jednym z miast tych obszarów, gdzie społeczność żydowska, począwszy od
XIX w. znalazła dogodne warunki osadnicze, był Mińsk Mazowiecki1, miasto,
biorąc pod uwagę kryterium statystyczno-demograficzne, liczące w II RP od około
10 500 mieszkańców w 1921 r. do 13 500 w 1931 r., a więc zaliczające się do typu
ośrodków małych2. Duża, wykazująca się stałością, liczba Żydów na poziomie
około 40% skłaniała do podjęcia badań nad całokształtem życia tej mniejszości,
która w okresie międzywojennym prężnie i energicznie, w interakcji z otaczającą
ją zmieniającą się rzeczywistością, tworzyła charakterystyczne dla ośrodków proW pracy jako skrót używana jest przeważnie nazwa Mińsk.
Paweł Rybicki klasyfikuje ośrodki małe jako te, które liczyły do 10 tys. ogółu populacji.
Eugeniusz Bagiński podwyższa to kryterium do liczby 20 tys. Ludność Mińska Mazowieckiego
w 1921 r. liczyła 10 518, w 1931 r. – 12 986. Zob.: P. Rybicki, Społeczeństwo miejskie, Warszawa
1972, s. 76; E. Bagiński, Małe miasta w sieci osiedleńczej kraju, [w:] Miasta polskie w dwusetlecie prawa o miastach, red. E. Kaltenberg-Kwiatkowska, Warszawa 1994, s. 131. W Królestwie
Polskim terminem miast określano miejscowości liczące powyżej 10 tys. mieszkańców. Zob.:
M. Nietyksza, Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim 1865–
1914, Warszawa 1986, s. 366–371.
1 2 8
Wstęp
wincjonalnych modele i struktury życia społecznego, politycznego, gospodarczego,
kulturalnego i religijnego, wykazujące się niejednokrotnie oryginalnością. Rzutowało to na obraz i rozwój regionu.
Potrzeba szczegółowych badań w skali mikroregionalnej, w kontekście Jewish
studies dla miasta Mińska Mazowieckiego, nie budziła wątpliwości. Dwudzielny
skład etniczny i religijny małego ośrodka, który można zdefiniować jako klasyczny
sztetl znajdujący się w bliskiej odległości od stolicy, silnie z nią powiązany, stanowi
interesujący obszar badawczy, którego dogłębna analiza daje wyraz egzemplifikacji kondycji, jakości i poziomu życia ludności żydowskiej małych miast w latach
1918–1939. Analiza taka składa się na całościowy obraz tej mniejszości narodowej
w II Rzeczypospolitej.
Przedmiotem badań jest ludność żydowska Mińska w latach 1918–1939. W pracy
uwzględniono możliwie wszystkie aspekty jej funkcjonowania na płaszczyźnie
lokalnej: strukturę demograficzną i rozmieszczenie, działalność gminy wyznaniowej żydowskiej, rodzaj aktywności gospodarczej, życie polityczne poszczególnych
ugrupowań i afiliowanych przy nich organizacji, aktywność na forum samorządowym, edukację i zaangażowanie w prace stowarzyszeń kulturalno-oświatowych
oraz sportowych, pomoc społeczną, a także los żydowskich mieszkańców wobec
zagrożeń, jakie stwarzała wojna 1920 r. i zajścia antyżydowskie w 1936 r. Zagadnienia te scharakteryzowano w kontekście przemian politycznych w całym państwie
i przeobrażeń zachodzących na płaszczyźnie lokalnej.
Zasadniczy cel rozprawy doktorskiej stanowiła próba deskrypcji wielowymiarowej egzystencji ludności żydowskiej Mińska poprzez ukazanie postaw i przejawów
działalności jej przedstawicieli na różnorodnych płaszczyznach. Ponadto, wśród
celów szczegółowych znalazła się eksplanacja mechanizmów zachodzących w łonie
społeczności żydowskiej i jej relacji z szeroko pojętym otoczeniem w warunkach
znormalizowanych i ekstraordynaryjnych, na tle wydarzeń zachodzących w samym
mieście i regionie.
Podstawowe założenie badawcze to przekonanie, że ludność żydowska Mińska
Mazowieckiego jako zbiorowość podlegała nieustannym społecznym interakcjom,
których znaczenie dla konstytuowania się jej samoświadomości odegrało ogromną
rolę, także w kontekście warunków, jakie w II Rzeczypospolitej stworzono dla
mniejszości żydowskiej. Podejście tego rodzaju pozwoliło uniknąć upraszczających
generalizacji i dychotomii.
Do realizacji powyższych celów w rozprawie postawiono kilka tez badawczych,
a mianowicie: ludność żydowska stanowiła w okresie dwudziestolecia międzywojennego ważny i niezbywalny komponent struktury społecznej miasta; ludność ta
w Mińsku cechowała się społeczno-politycznym zróżnicowaniem; adekwatnie do
inklinacji politycznych wspólnota żydowska organizowała zróżnicowane formy
organizacji społeczno-politycznych i gospodarczych oraz kulturalnych. Następujące
hipotezy poddano zaś weryfikacji: Żydzi mińscy, stanowiąc znaczny odsetek ogółu
Wstęp
9
ludności miasta, jako małomiasteczkowa zbiorowość, w okresie II Rzeczypospolitej
weszli w etap wszechstronnej, wielopłaszczyznowej modernizacji i transformacji;
warunki polityczne, stworzone w państwie polskim i jego stosunek do żydowskiej
mniejszości narodowej miały bezpośrednie przełożenie na postępowanie lokalnej
administracji wobec mińskiej wspólnoty żydowskiej. Niemniej jednak, na gruncie
lokalnym doszło do wykształtowania specyficznego, pozamerytorycznego układu
władzy, opierającego się na relacjach personalnych i grupach interesu, w których
uczestniczyli także przedstawiciele mniejszości żydowskiej; Żydzi mińscy jako mniejszość narodowa wykazywali się relatywną odrębnością i samodzielnością w kształtowaniu poszczególnych dziedzin swojej zbiorowej i indywidualnej egzystencji.
Zakres chronologiczny rozprawy odejmuje okres dwudziestolecia międzywojennego. Jest on zdeterminowany datą początkową istnienia II Rzeczypospolitej,
za jaką przyjmuje się rok 1918, a dokładnie moment odzyskania niepodległości
w listopadzie tego roku. Tę cezurę chronologiczną autorka przekracza tylko jednostkowo w celu zarysowania genezy omawianej społeczności, sięgającej samych
początków jej tradycji osadniczej w XVII w., co pozwoli na lepsze zrozumienie dyferencjacji zjawisk i procesów charakterystycznych dla ludności żydowskiej w okresie międzywojennym. Drugą cezurę, także niewymagającą szerszego wyjaśnienia,
wyznacza wybuch drugiej wojny światowej we wrześniu 1939 r. Wybór, zarówno
cezury początkowej, jak i końcowej wyznacza daty graniczne istnienia niepodległego państwa polskiego, dlatego z punktu widzenia przedmiotu badań nie budzą
one zastrzeżeń, gdyż tworzą zamknięty okres w dziejach polskiej państwowości.
Wybuch drugiej wojny światowej przerwał istnienie II Rzeczypospolitej, co spowodowało zmianę warunków życia i możliwości rozwoju wszystkich jej mieszkańców.
Kwestia ta stanowi więc odrębne zagadnienie, zasługujące na osobne opracowanie.
Do realizacji podjętego problemu badawczego niezbędne było kompleksowe
zastosowanie wielu metod badawczych, wzajemnie ze sobą korelujących. Ludność
żydowska stanowiła integralną część ogółu społeczeństwa zarówno w skali kraju,
jak i w wymiarze lokalnym, stąd konieczne okazało się zastosowanie metody systemowej. W ten sposób przedmiot badań potraktowano jako zbiór obiektów wraz
z istniejącymi między nimi relacjami i ich właściwościami. Uwzględniono także
jego kontakty ze światem zewnętrznym. Dzięki panoramicznemu ujęciu możliwe
było więc pełne zarysowanie problematyki z zakresu wszelkich dziedzin życia społeczności żydowskiej w realiach małomiasteczkowych.
Niezbędne okazało się także zastosowanie elementów metody statystycznej,
szczególnie w odniesieniu do zagadnień demograficznych, struktury narodowościowej oraz wybranych aspektów dotyczących kwestii gospodarczych etc., naświetlanych w kategoriach ilościowych, a służących opisowi jakościowemu. Elementy
metody instytucjonalno-prawnej w połączeniu z decyzyjną pozwoliły z kolei na
analizę norm prawnych oraz aktów normatywnych wytworzonych przez administrację, wskazujących zarazem na ośrodki władzy i procesy decyzyjne w obszarze
10
Wstęp
polityczno-administracyjnym, kluczowe dla Żydów. Ponieważ ludność żydowska
funkcjonowała w skonkretyzowanych warunkach politycznych, determinanty całokształtu polityki państwowej oraz procesy implementacji decyzji wobec żydowskiej
mniejszości narodowej miały wpływ również na lokalne, zwłaszcza zinstytucjonalizowane jednostki organizacyjne, jak żydowska gmina wyznaniowa czy samorząd
miejski. Warto zwrócić jednak uwagę, iż w toku postępowania administracyjnego
mamy do czynienia nie tylko z normatywami prawnymi, lecz także z innym instrumentarium metaprawnym – z rozporządzeniami, zarządzeniami, okólnikami i zaleceniami, skierowanymi do władz administracyjnych, które, nie posiadając mocy
prawnej, niosły za sobą dowolność interpretacyjną, mogącą mieć z kolei bezpośrednie przełożenie na procesy decyzyjne sprzeczne z duchem ustanawianego prawa.
W mniejszym zakresie zastosowanie znalazła metoda komparatystyczna, która
była wykorzystana przy konfrontowaniu zjawisk zachodzących wewnątrz społeczności żydowskiej Mińska z innymi wspólnotami zamieszkałymi w województwie
warszawskim, szczególnie w pobliskim Kałuszynie i na terenach ościennych. Wykorzystane zostały także elementy metody genealogicznej, służące odtworzeniu biografii wybitnych przedstawicieli społeczności żydowskiej zamieszkałej w Mińsku (rabini,
elity intelektualne, finansowe i inne). Odwołując się zaś do metody geograficznej,
zanalizowano również wpływ warunków geograficznych na rodzaj i rozwój osadnictwa żydowskiego oraz strukturę zawodową mińskich Żydów. W tej ostatniej kwestii
pomocna okazała się metoda genetyczna, pozwalająca uchwycić zmiany i przeobrażenia kulturowe zachodzące w łonie tej społeczności, począwszy od początków
XIX w. Zastosowano oczywiście także tradycyjną analizę źródeł historycznych.
W dotychczasowej literaturze obserwuje się brak całościowego opracowania dotyczącego ludności żydowskiej Mińska w latach 1918–1939. Obecność tej
mniejszości została jedynie zasygnalizowana w dwóch rozprawach doktorskich,
poświęconych powiatowi mińskiemu w dwudziestoleciu międzywojennym3. Z prac
dotyczących poszczególnych aspektów życia mińskich Żydów, niemających charakteru monograficznego, należy wspomnieć o publikacjach Beaty Gładyś, Justyny
Laskowskiej-Gielo i mojego autorstwa4. W starszej i niezwykle ubogiej, wręcz jedL. M. Kłos, Mińsk Mazowiecki. Miasto i powiat w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 2010;
J. Kuligowski, Życie polityczne, społeczno-gospodarcze i kulturalne powiatu mińskomazowieckiego, w latach 1918–1939, Mińsk Mazowiecki 2013. Obie prace są rozprawami doktorskimi. Ich
autorzy nie zajmowali się analizowaniem położenia ludności żydowskiej. J. Kuligowski, choć
podkreśla dualistyczny charakter narodowo-wyznaniowy Mińska Mazowieckiego w okresie
II RP, to jednocześnie zaznacza we wstępie do swojej pracy, iż spektrum spraw żydowskich ze
względu na specyfikę ludności żydowskiej wymaga odrębnych studiów, dlatego zarówno jego,
jak i opracowanie L. M. Kłos można określić mianem publikacji polonocentrycznych.
4 B. Gładyś, Mińsk Mazowiecki. Z dziejów społeczności żydowskiej w Mińsku Mazowieckim,
Warszawa 2007; A. Gontarek, Stan szkolnictwa żydowskiego w Mińsku Mazowieckim, „Rocznik
Mińskomazowiecki”, z. 17 (2009), s. 85–112; taż, Postawy żydowskich mieszkańców Mińska
Mazowieckiego i Kałuszyna wobec wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, „Studia Żydowskie.
3 Wstęp
11
nostkowej literaturze na ten temat, powstałej w okresie PRL, niepretendującej do
całościowego opracowania, aczkolwiek odnoszącej się bezpośrednio do dziejów
Mińska okresu II Rzeczypospolitej, zagadnienie udziału ludności żydowskiej
w życiu miasta zostało przemilczane5.
Do poszerzenia dotychczasowego horyzontu badawczego przyczyniły się prace
Janusza Szczepańskiego poświęcone Mazowszu, w szczególności jego północnej
części. Dostarczają one sporo szczegółowych informacji na temat życia żydowskiej
mniejszości narodowej regionu mazowieckiego. Interesujące są również publikacje tego autora poświęcone postawom społecznym, w tym Żydów w czasie wojny
polsko-bolszewickiej6. Wyróżnić należy również artykuły Ludwika Hassa, traktujące o politycznych zapatrywaniach ludności zamieszkującej obszar województwa warszawskiego7. Poza nimi pomocne okazały się zarówno prace ogólne, jak
i omawiające wybrane zagadnienia dotyczące historii, życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego polskich Żydów, m.in. autorstwa Czesława Brzozy (opracowany zbiór dokumentów), Olafa Bergmana, Henryka Chałupczaka i Tomasza
Browarka, Andrzeja Chojnowskiego, Biny Garncarskiej-Kadary, Jana Jachymka
i Waldemara Parucha (red.), Anny Landau-Czajki, Ewy Maj, Stanisława Mauersberga, Ezry Mendelsohna, Szymona Rudnickiego, Jerzego Tomaszewskiego, Janusza
Walickiego, Jerzego Woronczaka (red.), Konrada Zielińskiego, Rafała Żebrowskiego
i Zofii Borzymińskiej8.
Almanach”, t. 2 (2012), s. 63–86; J. Laskowska-Gielo, Pogrom w Mińsku Mazowieckim (czerwiec
1936), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 4 (2000), s. 485–495.
5 K. Kubiak, Mińsk Mazowiecki w latach 1918–1939, [w:] Dzieje Mińska Mazowieckiego
1421–1971, red. J. Kazimierski, Warszawa 1976, s. 199–223.
6 J. Szczepański, Społeczność żydowska Mazowsza w XIX–XX wieku, Pułtusk 2005; tenże,
Dzieje społeczności żydowskiej powiatów Pułtusk i Maków Mazowiecki, Warszawa 1993; tenże,
Społeczeństwo Polski w walce z najazdem bolszewickim 1920 roku, Warszawa–Pułtusk 2000.
7 L. Hass, Wpływy ugrupowań politycznych wśród ludności województwa warszawskiego
w latach 1919–1922 (w świetle wyborów sejmowych), „Rocznik Mazowiecki”, t. IV (1972),
s. 93–155; tenże, Wpływy ugrupowań politycznych wśród ludności woj. warszawskiego w drugiej
połowie lat dwudziestych (w świetle wyborów sejmowych), „Rocznik Mazowiecki”, t. V (1974),
s. 299–339.
8 Cz. Brzoza, Żydowska mozaika polityczna w Polsce 1917–1927. Wybór dokumentów,
Kraków 2003; O. Bergman, Narodowa Demokracja wobec problematyki żydowskiej w latach
1918–1939, Poznań 1998; H. Chałupczak, T. Browarek, Mniejszości narodowe w Polsce 1918–
1995, Lublin 1998; A. Chojnowski, Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach
1921–1939, Wrocław 1979; B. Garncarska-Kadary, Żydowska ludność pracująca w Polsce 1918–
1939, Warszawa 2001; A. Landau-Czajka, Syn będzie Lech… Asymilacja Żydów w Polsce międzywojennej, Warszawa 2006; E. Maj, Komunikowanie polityczne Narodowej Demokracji 1918–
1939, Lublin 2010; taż, Związek Ludowo-Narodowy 1919–1928: studium z dziejów myśli politycznej, Lublin 2000; S. Mauersberg, Szkolnictwo powszechne dla mniejszości narodowych w Polsce
w latach 1918–1939, Wrocław 1968; Między rzeczywistością polityczną a światem iluzji: rozwiązania problemu mniejszości narodowych w polskiej myśli politycznej XX wieku, red. J. Jachymek,
W. Paruch, Lublin 2001; Mniejszości narodowe w polskiej myśli politycznej XX wieku, red.
12
Wstęp
Spośród literatury anglojęzycznej warto wymienić wzajemnie się uzupełniające
publikacje Antony’ego Polonsky’ego, Ezry Mendelsohna i Jerzego Tomaszewskiego
oraz pracę zbiorową pod redakcją Yisraela Gutmana, Ezry Mendelsohna, Jehudy
Reinharza, Chone Shmeruka9, poświęconą całokształtowi historii Żydów w okresie
międzywojennym. Wspomnieć też trzeba skupiającą się na zagadnieniu funkcjonowania sztetli pracę pod redakcją Stevena Katza10.
Z wykorzystanych opracowań w języku jidysz na wspomnienie zasługują publikacje autorstwa Jakuba Leszczyńskiego. Ich walorem jest gruntowna wiedza autora
na temat społeczno-ekonomicznego położenia Żydów w II RP, często opierająca się
na niedostępnych już dziś danych statystycznych, które wraz z innymi materiałami
archiwalnymi uległy zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej11.
Z uwagi na wyjątkowo skromną ilość literatury przedmiotu, niezwykle istotna
okazała się szeroka kwerenda archiwalna. Podstawę źródłową stanowią materiały
zdeponowane w otwockim oddziale Archiwum Państwowego Miasta Stołecznego Warszawy, w którym przechowywane są bogate w informacje akta na temat
różnych dziedzin życia Żydów mińskich. W pierwszej kolejności należy do nich
zespół Akta miasta Mińska Mazowieckiego 1877–1950, który stanowi nieocenione
źródło wiedzy ze względu na jego wszechstronność i relatywnie kompletny stan
zachowania12. Niezwykle przydatny jest także zespół Akta Starostwa Powiatowego
w Mińsku Mazowieckim 1918–1939 – Referat Rolnictwa i Reform Rolnych. Jego
część stanowi dopływ przekazany z Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych,
w którym zawarte są sprawozdania starosty mińskiego za lata 1936–1938. Niestety
są to tylko 3 sygnatury, aczkolwiek obfite w informacje. Bezpośrednio Żydów mińskich dotyczy także zespół Akta Dozoru Szkolnego miasta Mińska Mazowieckiego
1924–1935, umożliwiający szczegółowe naświetlenie problematyki szkolnictwa
żydowskiego. Kwestie własnościowe, służące ukazaniu stanu posiadania gminy
wyznaniowej żydowskiej oraz innych instytucji i organizacji żydowskich znalaJ. Jachymek, Lublin 1992; Sz. Rudnicki, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa 2004;
J. Tomaszewski, Ojczyzna nie tylko Polaków. Mniejszości narodowe w Polsce w latach 1918–
1939, Warszawa 1985; J. Walicki, Ruch syjonistyczny w Polsce w latach 1926–1930, Łódź 2005;
Żydowskie gminy wyznaniowe. Studia z dziejów kultury żydowskiej, red. J. Woronczak, Wrocław
1995; K. Zieliński, Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach Królestwa Polskiego w czasie pierwszej
wojny światowej, Lublin 2005; R. Żebrowski, Z. Borzymińska, Po-Lin. Kultura Żydów polskich
w XX wieku (zarys), Warszawa 1993.
9 A. Polonsky, E. Mendelsohn, J. Tomaszewski, Polin: Jews in Independent Poland 1918–
1939, Oxford–Portland 2004; The Jews of Poland between Two World Wars, red. Y. Gutman,
E. Mendelsohn, J. Reinharz, Ch. Shmeruk, Hannover 1989.
10 The Shtetl. New Evaluation, red. S. Katz, New York 2007.
11 J. Leszczyński, Di ekonomisze lage fun jidn in Pojln, Berlin 1931; tenże, Ojfn rand fun
opgrunt. Fun jidiszn lebn in Pojln 1927–1933, Buenos Aires 1947.
12 Część materiałów (Akta miasta Mińska Mazowieckiego 1918–1950), którego aktotwórcą
także były władze miejskie, znajduje się w Archiwum Państwowym w Siedlcach.
Wstęp
13
zły odbicie w materiałach zespołu Hipoteka w Mińsku Mazowieckim 1850–1945,
znajdującego się w jednej części w archiwum otwockim, w drugiej zaś w Archiwum
Państwowym w Siedlcach (Hipoteka w Mińsku Mazowieckim 1820–2001). Kolejne
fundamentalne dla przedmiotu badań materiały pochodzą z Archiwum Miasta
Stołecznego Warszawy. Są to akta Urzędu Wojewódzkiego Warszawskiego, dzięki
którym możliwe było prześledzenie ewolucji sympatii politycznych żydowskich
mieszkańców Mińska, ich relacji z ludnością polską i położenia ekonomicznego
społeczności żydowskiej w całym okresie dwudziestolecia międzywojennego.
Niezbędne było sięgnięcie także do zasobu Archiwum Państwowego w Toruniu, oddział we Włocławku. W przechowywanym tam zespole Starostwo Powiatowe Włocławskie odnaleźć można wiele sygnatur, pod którymi kryją się nie tyle
materiały dotyczące powiatu włocławskiego, co sprawozdania sytuacyjne odnoszące się do całego województwa warszawskiego, a także niezwykle cenne komunikaty poufne dla tego obszaru, które z punktu widzenia budowania narracji o życiu
społeczno-politycznym ludności żydowskiej stanowią bardzo ważny materiał
badawczy. Częściowo są to dopływy pochodzące z Archiwum Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych, które w okresie PRL uznane zostały za materiały tajne i poufne,
przydzielone do tzw. zbioru zastrzeżonego, do którego nie było powszechnego
dostępu. Pewne uzupełnienie tych akt mogą stanowić materiały zawarte w aktach
Komisariatu Rządu na Miasto Stołeczne Warszawę, które odwołują się częściowo
do obszarów „prowincjonalnych”, a poza tym można odnaleźć w nich interesujące
charakterystyki działalności różnych stowarzyszeń, towarzystw i organizacji funkcjonujących na obszarze państwa polskiego. Zespoły o takich tytułach zdeponowano w Archiwum Państwowym Miasta Stołecznego Warszawy i Archiwum Akt
Nowych. Odnaleźć je można również w Instytucie Pamięci Narodowej w Warszawie, w zespole Materiały Henryka Kaweckiego, przekazanym z Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.
Kolejnymi materiałami wykorzystywanymi już selektywnie są akta, których
twórcą były urzędy centralne, jak Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Opieki Społecznej, Komenda Główna Policji Państwowej czy Ministerstwo
Aprowizacji – zespoły zdeponowane w Archiwum Akt Nowych, służące nakreśleniu
ogólnego tła polityki narodowościowej państwa polskiego, poziomu i stanu opieki
społecznej oraz bezpieczeństwa w warunkach wojennych i w czasie pokoju, także
w samym Mińsku. Interesującym materiałem badawczym jest znajdujący się również w Archiwum Akt Nowych zespół Komunistyczna Partia Polski, zawierający
szczegółowe dane na temat ruchu komunistycznego, również w odniesieniu do
mińskich komunistów.
Drugą grupę materiałów stanowią źródła drukowane i prasa. Spośród tych
pierwszych skorzystano z „Dziennika Urzędowego Województwa Warszawskiego”,
„Statystyki Polski”, „Roczników Statystyki Rzeczpospolitej Polskiej”, „Małych Roczników Statystycznych”, Statystyki wyborów do Sejmu i Senatu oraz Księgi Adresowej
14
Wstęp
Polski (wraz z Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, które dostarczyły wiele cennego materiału. Relacje prasowe na temat życia ludności żydowskiej
można zaś odszukać w czasopismach mińskich, takich jak „Dzwon”, „Wieś”, „Gazeta
Mińsko-Mazowiecka” oraz mającej charakter urzędowy, figurującej pod różnymi,
zmieniającymi się w okresie 20 lat trwania II RP tytułami – „Gazecie Urzędowej na
Powiat Mińsk Mazowiecki”. Niezbędne było także sięgnięcie do czasopism w języku
jidysz, które relacjonowały zajścia antyżydowskie w 1936 r. – „Hajntige Najes”, „Tugblat”, „Unzer Ekspres” i „Warszawer Radio”.
W rozprawie znajdą się także odwołania do wspomnień. Ich trzon stanowi
napisana w języku jidysz i po hebrajsku Sejfer Minsk Mazowieck, księga pamięci
dawnych żydowskich mieszkańców, którzy przetrwali czas Zagłady13. Jest to wymagające ostrożności i gdzie to możliwe weryfikacji, niezwykle obfite, dotąd niewykorzystywane źródło informacji o życiu sztetlu mińskiego, jego mieszkańcach
i najważniejszych wydarzeniach. Uzupełniają ją niepublikowane wspomnienia
Chila Kirszenbauma Bezkarny mord na Żydach w Mińsku Mazowieckim, znajdujące się w zbiorach rodzinnych Kirszenbaumów. Ten typ relacji stanowi interesującą
ilustrację stosunków panujących w mińskim sztetlu, widzianych oczami samych
zainteresowanych.
Ponieważ wspomnienia chrześcijańskich mińszczan okazały się niezwykle
ubogie w informacje o Żydach, aby pogłębić wiedzę o ludności żydowskiej, przeprowadzono 11 wywiadów z najstarszymi mieszkańcami Mińska lub osobami, które
posiadają cenne wiadomości o dawnych mieszkańcach miasta. Owe źródła oralne
pomogły także odtworzyć mapę topograficzną mińskiego sztetlu wraz z najważniejszymi, charakterystycznymi dla niego obiektami.
W pracy przyjęto strukturę problemowo-chronologiczną. Wydaje się, że w ten
optymalny sposób, poprzez wydzielenie sfer tematycznych, pozwoliło to na nakreślenie całokształtu życia polityczno-społecznego ludności żydowskiej zamieszkałej
w Mińsku.
Treść rozprawy ujęto w siedmiu rozdziałach. Pierwszy z nich ma charakter wprowadzający i jest próbą zaprezentowania rozbudowanej rekonstrukcji dziejów Żydów
mińskich od samych początków ich obecności w Mińsku, sięgających XVII w., do
momentu odzyskania przez polskie państwo niepodległości. W rozdziale tym
przedstawiono genezę osadnictwa żydowskiego w Mińsku, naświetlono strukturę
demograficzną i warunki życia, następnie stosunki gospodarcze oraz najważniejsze kwestie odnoszące się do życia wewnętrznego ówczesnej gminy wyznaniowej.
Szeroki i pogłębiony zarys tych zagadnień, stanowiący swego rodzaju introdukcję
do całego studium, umożliwia lepsze zrozumienie zjawisk zachodzących w II RP,
13 Sejfer Minsk Mazowieck; izker buch noch der chorew – geworener kehile Minsk-Mazowieck,
red. E. Siedlecki, Jerusalem 1977.
Wstęp
15
zwłaszcza że społeczność żydowska Mińska, jako zorganizowana w gminę grupa
wyznaniowa, nie miała długiej historii sięgającej końca XVIII w.
W kolejnym, drugim, rozdziale zarysowano obraz statystyczno-demograficzny
i narodowościowo-wyznaniowy mieszkańców Mińska w II RP, wraz z opisem rozmieszczenia i warunków utrzymania ludności żydowskiej, a także poddano deskrypcji
instytucję żydowskiej gminy wyznaniowej. Skupiono się na jej podstawach organizacyjnych i strukturze oraz charakterystyce rabinów. W kolejnym podrozdziale zaprezentowano stan posiadania gminy – najważniejsze i konstytutywne obiekty, takie jak
bóżnice, cmentarze czy mykwę oraz inne obiekty gminne.
Istotną kwestią było omówienie zagadnień dotyczących bytu ekonomicznego społeczności wyznania mojżeszowego. Ten aspekt znalazł odzwierciedlenie w rozdziale
trzecim, w którym ze względu na tradycyjną strukturę zawodową ludności żydowskiej zamieszkałej w Mińsku, opierającą się na zajęciach rzemieślniczo-handlowych,
wydzielono 2 podrozdziały prezentujące udział mińskich Żydów łącznie w przemyśle
i w rzemiośle, a następnie w handlu. Omówiono w nim także zagadnienia związane
z pomocą społeczną.
Kolejny rozdział – czwarty – dotyczy bogatego i zróżnicowanego życia politycznego ludności żydowskiej w Mińsku. Poszczególne podrozdziały opisują aktywność
żydowską w ramach poszczególnych nurtów politycznych: najbardziej wpływowego
– ortodoksyjnego oraz kolejnych – syjonistycznego, komunistycznego i najsłabiej
reprezentowanego w mieście nurtu socjalistycznego. Ostatni z podrozdziałów jest
poświęcony udziałowi mińskich Żydów w wyborach parlamentarnych.
Na odrębne potraktowanie zasługiwała także działalność przedstawicieli społeczności żydowskiej na forum samorządowym. Choć była ona wypadkową rywalizacji
politycznej, to decyzje tam podejmowane wykraczały poza zakres stricte polityczny,
regulując życie codzienne ogółu społeczności, dlatego obszar ten okazał się niezwykle istotny dla biegu spraw żydowskich. Materia ta została opisana w rozdziale
piątym (ze względu na fragmentaryczność i stan zachowania akt Zarządu Miasta,
możliwy był tylko opis aktywności reprezentantów żydowskich w Radzie Miejskiej).
Zagadnienie to stanowi również interesujące pole do rozważań na temat stosunków
polsko-żydowskich w okresie dwudziestolecia międzywojennego w Mińsku.
W omawianym okresie ważną płaszczyznę małomiasteczkowego życia stanowiła
sfera kulturalno-oświatowa. Problematyka ta została przeanalizowana w rozdziale
szóstym, gdzie poddano opisowi szkolnictwo publiczne, prywatne i oddzielnie,
w podrozdziale trzecim, działalność kulturalną w rozlicznych, istniejących na terenie miasta różnego typu organizacjach.
W ostatnim rozdziale skupiono się na sytuacji ludności żydowskiej w czasie
wojny polsko-bolszewickiej oraz w trakcie wystąpień antyżydowskich w 1936 r.,
czyli w sytuacjach dla niej nadzwyczajnych. W obu wypadkach wydarzenia te miały
doniosłe dla Żydów znaczenie i bezpośrednie negatywne konsekwencje. Rozdział
ten pozwolił na analizę, z jednej strony, postaw społeczności żydowskiej wobec
16
Wstęp
wskazanych wypadków, z drugiej, władz administracyjnych, a zarazem ludności
polskiej w stosunku do Żydów w obliczu zagrożeń wypływających z czynników
zarówno zewnętrznych (wojna), jak i wewnętrznych (wystąpienia antyżydowskie),
spychających ludność żydowską na margines życia społecznego.
Pracę uzupełnia ikonografia – zachowane fotografie ilustrujące tematykę żydowską w Mińsku. Ze względu na dużą objętość niniejszego studium zdecydowano się
na wybór niewielkiej reprezentacji zdjęć. Pochodzą one ze zbiorów Towarzystwa
Przyjaciół Mińska Mazowieckiego, które od lat 60. XX w. gromadzi w swoim archiwum wszelkie dokumenty dotyczące przeszłości miasta.
Wśród osób, którym jestem winna wdzięczność, jako pierwszemu, podziękować
chcę Promotorowi dysertacji doktorskiej – prof. Konradowi Zielińskiemu, którego
opieka merytoryczna, pomoc i dobre rady umożliwiły sfinalizowanie przewodu
doktorskiego, a także wydatnie wpłynęły na kształt i jakość prezentowanej pracy.
Serdeczne podziękowania kieruję także w stronę Recenzentów: prof. Wacława
Wierzbieńca i prof. Henryka Chałupczaka, których życzliwość, jak również cenne
uwagi pozwoliły uniknąć wielu błędów i omyłek oraz prof. Annie Landau-Czajce
za przygotowanie recenzji zewnętrznej niniejszego studium oraz zwrócenie uwagi
na niepoprawności językowe i stylistyczne.
Odrębne podziękowania należą się także Annie Ciałowicz – Redaktor „Kolbojnika. Biuletynu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie”, która przez kilka
lat wspierała mnie w nauce języka jidysz, pomagając w tłumaczeniach i wszelkich
zawiłościach tego języka.
Wszystkim tym osobom, oraz Rodzinie, dziękuję.