docMateriały DEMO IWEP
download 
Reklamacja Transkrypt
Materiały DEMO IWEP
SWOBODNY PRZEPŁYW PRACOWNIKÓW WEWNĄTRZ UNII EUROPEJSKIEJ EP Niniejszy podręcznik – Swobodny przepływ pracowników wewnątrz Unii Europejskiej – jest poświęcony najważniejszym aspektom swobody przepływu osób aktywnych ekonomicznie i prawu obywateli Unii do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich. W usystematyzowany sposób prezentuje on kluczowe zagadnienia swobodnego przepływu pracowników, tj. pojęcie i źródła prawne tej swobody, jej zakres podmiotowy i prawa objęte jej zakresem przedmiotowym, wynikające z przepisów ograniczenia swobodnego przepływu, zasadę równości traktowania pracowników migrujących (zakaz dyskryminacji) oraz instytucjonalne gwarancje i ułatwienia swobody przemieszczania się pracowników. Podręcznik uwzględnia reformy wprowadzone od 1 grudnia 2009 r. na mocy Traktatu z Lizbony. O IW Tom ten wchodzi w skład serii podręczników „System prawa Unii Europejskiej”, które Instytut Wydawniczy EuroPrawo zaczął publikować w 2009 r. Autorami wszystkich publikacji są wybitni specjaliści z zakresu prawa UE i prawa międzynarodowego, wywodzący się ze środowiska akademickiego oraz reprezentujący instytucje unijne i urzędy krajowe zajmujące się w Polsce sprawami Unii Europejskiej. Podręcznik rekomendowany przez Niezależny Instytut Spraw Europejskich PROFESJONALNIE O PRAWIE UNII EUROPEJSKIEJ PREZYDENCJA POLSKI W UE 2011 NASZE PODRĘCZNIKI SŁUŻĄ SZKOLENIU KADRY księgarnia internetowa http://iwep.pl 00-739 Warszawa ul. Stępińska 22/30 www.iweuroprawo.eu e-mail: [email protected] 9 788376 270487 D ły er ia Więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej www.iweuroprawo.pl pod redakcją Zbigniewa Hajna M at Zamiarem Instytutu Wydawniczego EuroPrawo oraz autorów serii jest przedstawienie w sposób fachowy i nowoczesny – a zarazem przystępny i przejrzysty – najważniejszych zagadnień ustrojowych oraz prawa rynku wewnętrznego i polityk Unii Europejskiej. Podręczniki są dostosowane do potrzeb studentów prawa, administracji, zarządzania, politologii, europeistyki i stosunków międzynarodowych – słuchaczy przedmiotów z zakresu prawa UE. Mogą one również stać się pomocą dla praktyków: prawników, urzędników, biznesmenów i polityków, pragnących pogłębić wiedzę na temat poszczególnych dziedzin prawa Unii Europejskiej. EM Tom ten reprezentuje trzecią grupę podręczników (tomy od XIII do XXVIII), obejmującą prawo rynku wewnętrznego i polityk Unii Europejskiej. Pierwsza grupa (tomy od I do IX) dotyczy ustroju Unii Europejskiej, grupa druga natomiast (tomy X i XII) odnosi się do Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości UE i Unii Gospodarczej i Walutowej. D EM O IW EP SWOBODNY PRZEPŁYW PRACOWNIKÓW WEWNĄTRZ UNII EUROPEJSKIEJ M at er ia ły pod redakcją Zbigniewa Hajna 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd i Autorzy: Anna Czaplińska Zbigniew Hajn Małgorzata Kurzynoga Leszek Mitrus Dagmara Skupień Monika Smusz-Kulesza 2011-09-16 09:29:12 © Instytut Wydawniczy EuroPrawo Sp. z o.o., 2010 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana, przechowywana i przetwarzana jako źródło danych w jakiejkolwiek formie zapisu bez pisemnej zgody wydawcy. IW EP Seria podręczników „System prawa Unii Europejskiej” Redaktor naukowy serii Jan Barcz EM Redakcja i korekta rozdziałów 1, 2, 4, 5, 6 CORRECT MEDIA Michał Wiśnicki O Redaktor prowadzący Magdalena Wanot książka do nabycia: M at er ia ły D Opracowanie typograficzne, skład i łamanie AMGRAF Anna Milczanowska księgarnia internetowa http://iwep.pl Warszawa 2010 ISBN: 978-83-7627-048-7 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd ii 2011-09-16 09:29:22 Informacje o autorach: Anna Czaplińska – magister prawa, asystentka w Katedrze Europejskiego Prawa Konstytucyjnego Uniwersytetu Łódzkiego. IW EP Rozdział 3 Zbigniew Hajn – doktor habilitowany, profesor Uniwersytetu Łódzkiego, kierownik Zakładu Europejskiego i Zbiorowego Prawa Pracy Uniwersytetu Łódzkiego; sędzia Sądu Najwyższego. O Rozdział 1 EM Małgorzata Kurzynoga – doktor prawa, adiunkt w Zakładzie Europejskiego i Zbiorowego Prawa Pracy Uniwersytetu Łódzkiego. D Rozdział 6 er ia Rozdział 5 ły Leszek Mitrus – doktor habilitowany, adiunkt w Katedrze Prawa Pracy i Polityki Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. at Dagmara Skupień – doktor prawa, adiunkt w Zakładzie Europejskiego i Zbiorowego Prawa Pracy Uniwersytetu Łódzkiego; adwokat. M Rozdział 2 Monika Smusz-Kulesza – magister prawa, asystentka w Zakładzie Europejskiego i Zbiorowego Prawa Pracy Uniwersytetu Łódzkiego. Rozdział 4 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd iii 2011-09-16 09:29:22 IW EP Spis treści Wykaz akronimów ......................................................................... xi Wykaz skrótów ............................................................................. xii O Wstęp ......................................................................................... xiii M at er ia ły D EM 1. Pojęcie i podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii Europejskiej (Zbigniew Hajn) ........ XV-1 1.1. Pojęcie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii Europejskiej ................................................. XV-1 1.1.1. Regulacja .................................................................. XV-1 1.1.2. Istota swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii ........................................................... XV-2 1.1.3. Swobodny przepływ pracowników a swoboda przepływu osób i obywatelstwo Unii ............................ XV-2 1.1.4. Fundamentalny charakter swobody przepływu pracowników ............................................................. XV-9 1.1.5. Cel swobodnego przepływu pracowników .................... XV-11 1.1.6. Zasięg terytorialny swobody przepływu pracowników ............................................................ XV-11 1.2. Podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników ......... XV-14 1.2.1. Charakter przepisów ................................................. XV-14 1.2.2. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej ................ XV-14 1.2.3. Traktaty akcesyjne .................................................... XV-17 1.2.4. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z dnia 14 grudnia 2007 r. ........................................... XV-17 1.2.5. Prawo wtórne ........................................................... XV-18 Literatura uzupełniająca ............................................................. XV-19 Podstawowe dokumenty ............................................................. XV-20 Pytania podsumowujące .............................................................. XV-22 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd v 2011-09-16 09:29:22 vi Spis treści at er ia ły D EM O IW EP 2. Zakres podmiotowy swobody przepływu pracowników (Dagmara Skupień) ................................................................ XV-23 2.1. Pojęcie pracownika ............................................................ XV-23 2.1.1. Potrzeba autonomicznej definicji ................................ XV-23 2.1.2. Przesłanki uznania za pracownika w rozumieniu art. 45 TFUE ........................................................... XV-25 2.1.3. Szczególny status sportowców, w tym piłkarzy zawodowych, w świetle art. 45 TFUE .......................... XV-34 2.1.4. Status pracownika przed nawiązaniem stosunku pracy i po jego ustaniu ............................................... XV-38 2.1.5. Obywatelstwo UE jako przesłanka uznania za pracownika w rozumieniu art. 45 TFUE .................. XV-39 2.1.6. Zakres podmiotowy swobody przepływu pracowników a ponadnarodowy aspekt tej swobody ......................... XV- 42 2.1.6.1. Zatrudnienie na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej ...... XV- 42 2.1.6.2. Pracownicy przygraniczni ............................. XV- 44 2.1.6.3. Status prawny pracowników delegowanych ............................................... XV- 46 2.2. Pojęcie członka rodziny pracownika ................................... XV- 47 2.2.1. Ewolucja definicji członka rodziny w prawie Unii Europejskiej .................................................... XV- 47 2.2.2. Pojęcie współmałżonka oraz zarejestrowanego partnera ................................................................. XV- 49 2.2.3. Zstępni i wstępni jako członkowie rodziny pracownika .............................................................. XV-51 2.2.4. Inni członkowie rodziny ............................................ XV-53 Literatura uzupełniająca ............................................................. XV-55 Podstawowe dokumenty .............................................................. XV-55 Pytania podsumowujące .............................................................. XV-57 M 3. Zakres przedmiotowy swobodnego przepływu pracowników (Anna Czaplińska) ................................................................. XV-58 3.1. Uwagi wstępne .................................................................. XV-58 3.2. Prawo do korzystania z ofert pracy ..................................... XV- 60 3.3. Prawo swobodnego przemieszczania się na terytorium państw członkowskich ...................................................... XV- 62 3.4. Pobyt pracownika migrującego w państwie członkowskim .... XV- 69 3.4.1. Uwagi ogólne .......................................................... XV- 69 3.4.2. Prawo pobytu .......................................................... XV-70 3.4.2.1. Pobyt do trzech miesięcy ................................ XV-70 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd vi 2011-09-16 09:29:22 Spis treści vii IW EP 3.4.2.2. Pobyt powyżej trzech miesięcy ........................ XV-71 3.4.3. Prawo stałego pobytu ............................................... XV-77 3.4.4. Prawa pracowników związane z zatrudnieniem i pobytem w innym państwie członkowskim ............... XV-80 3.5. Prawa członków rodziny ................................................... XV- 84 Literatura uzupełniająca ............................................................. XV-95 Podstawowe dokumenty .............................................................. XV-96 Pytania podsumowujące .............................................................. XV-96 M at er ia ły D EM O 4. Ograniczenia swobody przepływu pracowników (Monika Smusz-Kulesza) ........................................................ XV-98 4.1. Uwagi wstępne .................................................................. XV-98 4.1.1. Regulacja prawna ..................................................... XV-98 4.1.2. Uzasadnienie i istota ograniczeń ................................. XV-99 4.1.3. Rodzaje i przedmiot ograniczeń ................................ XV-100 4.2. Ograniczenia uzasadnione względami publicznymi ............. XV-101 4.2.1. Zagadnienia wstępne ............................................... XV-101 4.2.2. Pojęcie ograniczeń „uzasadnionych” względami porządku publicznego ............................................ XV-103 4.2.3. Pojęcie względów porządku i bezpieczeństwa publicznego ............................................................ XV-104 4.2.4. Pojęcie względów zdrowia publicznego ...................... XV-105 4.2.5. Zasady ogólne wprowadzania i stosowania ograniczeń ............................................................. XV-107 4.2.5.1. Regulacja ................................................... XV-107 4.2.5.2. Zakaz stosowania ograniczeń dla celów gospodarczych ............................................ XV-108 4.2.5.3. Zasada proporcjonalności stosowania ograniczeń .................................................. XV-109 4.2.5.4. Zasada indywidualizacji stosowania ograniczeń .................................................. XV-110 4.2.5.5. Znaczenie uprzedniej karalności i karalności czynu w państwie przyjmującym ................... XV-111 4.2.5.6. Stosowanie środków sprawdzających ............. XV-114 4.2.5.7. Gwarancja ponownego wjazdu ...................... XV-114 4.2.6. Ochrona przed wydaleniem ..................................... XV-114 4.2.7. Ochrona proceduralna ............................................ XV-115 4.2.7.1. Notyfikacja decyzji ..................................... XV-115 4.2.7.2. Prawo do odwołania się od decyzji ................ XV-117 4.2.7.3. Niedopuszczalność dożywotniego zakazu pobytu ............................................ XV-118 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd vii 2011-09-16 09:29:22 viii Spis treści 4.3. Wyłączenie zatrudnienia w administracji publicznej ............ 4.3.1. Pojęcie administracji publicznej ............................... 4.3.2. Zakaz dyskryminacji w przypadku zatrudnienia w administracji publicznej ...................................... Literatura uzupełniająca ........................................................... Podstawowe dokumenty ............................................................ Pytania podsumowujące ............................................................ XV-118 XV-125 XV-125 XV-126 XV-127 M at er ia ły D EM O IW EP 5. Równość traktowania (zakaz dyskryminacji) w zakresie zatrudnienia (Leszek Mitrus) ................................................ 5.1. Regulacja i charakterystyka zakazu dyskryminacji pracowników migrujących ............................................... 5.1.1. Regulacja .............................................................. 5.1.2. Charakterystyka zakazu dyskryminacji pracowników migrujących ........................................................... 5.2. Zakres zakazu dyskryminacji pracowników migrujących ..... 5.2.1. Uwagi wstępne ....................................................... 5.2.2. Zakres podmiotowy ................................................ 5.2.2.1. Pracownicy, osoby poszukujące zatrudnienia i byli pracownicy ..................... 5.2.2.2. Problem „dyskryminacji odwrotnej” .............. 5.2.3. Zakres przedmiotowy .............................................. 5.2.3.1. Podejmowanie zatrudnienia .......................... 5.2.3.2. Warunki zatrudnienia .................................. 5.3. Dyskryminacja bezpośrednia ........................................... 5.4. Dyskryminacja pośrednia ................................................ 5.4.1. Pojęcie .................................................................. 5.4.2. Przykłady dyskryminacji pośredniej ......................... 5.5. Środki utrudniające swobodę przemieszczania się pracowników ................................................................. 5.5.1. Definicja środków utrudniających swobodę przemieszczania się pracowników ............................. 5.5.2. Przykłady środków utrudniających swobodę przemieszczania się pracowników ............................ 5.6. Uzasadnienie odmiennego traktowania pracowników migrujących ................................................................... 5.7. Zakaz dyskryminacji pracowników migrujących a obywatelstwo Unii Europejskiej ..................................... 5.7.1. Relacja między art. 45 TFUE a art. 21 TFUE ............. XV-118 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd viii XV-128 XV-128 XV-128 XV-130 XV-134 XV-134 XV-135 XV-135 XV-136 XV-139 XV-139 XV-141 XV-142 XV-143 XV-143 XV-144 XV-147 XV-147 XV-147 XV-151 XV-154 XV-154 2011-09-16 09:29:22 Spis treści 5.7.2. Zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo Unii Europejskiej ................................................... 5.8. Uwaga końcowa .............................................................. Literatura uzupełniająca ........................................................... Podstawowe dokumenty ............................................................ Pytania podsumowujące ............................................................ XV-155 XV-156 XV-157 XV-158 XV-161 XV-163 M at er ia ły D EM O IW EP 6. Gwarancje i ułatwienia swobody przepływu pracowników (Małgorzata Kurzynoga) ....................................................... 6.1. Zabezpieczenie społeczne i wzajemne uznawanie kwalifikacji zawodowych ................................................. 6.1.1. Prawo do świadczeń z zakresu zabezpieczenia społecznego ........................................................... 6.1.1.1. Regulacja ................................................... 6.1.1.2. Zasady koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego ................................................ 6.1.1.3. Zakres podmiotowy europejskiego systemu zabezpieczeń społecznych ............................ 6.1.1.4. Zakres przedmiotowy europejskiego systemu zabezpieczeń społecznych ............................. 6.1.2. Wzajemne uznawanie kwalifikacji zawodowych pracowników .......................................................... 6.2. Wspieranie wymiany młodych pracowników ...................... 6.3. Koordynacja swobodnego przepływu pracowników ............ 6.3.1. Regulacja ............................................................... 6.3.2. Współpraca urzędów zatrudnienia ........................... 6.3.2.1. Współpraca państw członkowskich i Komisji Europejskiej ................................................ 6.3.2.2. Współpraca w zakresie obsadzania wolnych miejsc pracy ................................................ 6.3.2.3. Współpraca w zakresie kontroli równowagi na rynku pracy ............................................ 6.3.2.4. Instytucje odpowiedzialne za współpracę urzędów zatrudnienia państw członkowskich ................................. 6.3.3. Europejskie Służby Zatrudnienia ............................. 6.3.3.1. Powstanie EURES ....................................... 6.3.3.2. Struktura organizacyjna EURES ................... 6.3.3.4. Usługi EURES ........................................... ix 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd ix XV-163 XV-163 XV-163 XV-165 XV-168 XV-168 XV-169 XV-171 XV-172 XV-172 XV-173 XV-174 XV-174 XV-176 XV-176 XV-179 XV-179 XV-181 XV-183 2011-09-16 09:29:22 x Spis treści XV-185 XV-185 XV-185 XV-186 XV-187 XV-188 XV-189 XV-189 IW EP 6.4. System SOLVIT jako alternatywa formalnego składania skarg ............................................................... 6.4.1. Regulacja ............................................................... 6.4.2. Ogólna charakterystyka systemu SOLVIT ................. 6.4.3. Tryb funkcjonowania sytemu SOLVIT ...................... 6.4.4. Obszary działania SOLVIT ...................................... Literatura uzupełniająca .......................................................... Podstawowe dokumenty ............................................................ Pytania podsumowujące ............................................................ XV-191 M at er ia ły D EM O Indeks .................................................................................... 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd x 2011-09-16 09:29:22 IW EP Wykaz akronimów O EM D er ia EOG EWEA EWG EWWiS JAE KPPUE TEWEA – Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej – Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej – Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich – Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności – Europejski Obszar Gospodarczy – Europejska Wspólnota Energii Atomowej – Europejska Wspólnota Gospodarcza – Europejska Wspólnota Węgla i Stali – Jednolity Akt Europejski – Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej – Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej – Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą – Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali – Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej – Trybunał Sprawiedliwości – Traktat o Unii Europejskiej – Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską – Unia Europejska – Wspólnota Europejska (Wspólnoty Europejskie) – Zbiór Orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ły Dz. U. Dz. Urz. UE Dz. Urz. WE EKPC at TEWG M TEWWiS TFUE TS TUE TWE UE WE Zb. Orz. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd xi 2011-09-16 09:29:22 xii Wykaz skrótów O ły D EM – angielski – artykuł – dzieło cytowane – inny – i tak dalej – i tym podobne – litera – między innymi – następny – numer (ang.) – na przykład – opracowanie – punkt – porównaj – pod tytułem – rok – redakcja – rozdział – tom – to jest – to znaczy – tak zwany – wiek M at er ia ang. art. dz. cyt. in. itd. itp. lit. m.in. nast. No. np. oprac. pkt por. pt. r. red. rozdz. t. tj. tzn. tzw. w. IW EP Wykaz skrótów 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd xii 2011-09-16 09:29:22 IW EP Wstęp M at er ia ły D EM O Niniejszy tom serii „System prawa Unii Europejskiej” jest poświęcony swobodnemu przepływowi pracowników, stanowiącemu najważniejszy element swobody przepływu osób aktywnych ekonomicznie i prawa obywateli Unii do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Państw Członkowskich. Książka w usystematyzowany sposób prezentuje kluczowe zagadnienia swobodnego przepływu pracowników, tj. pojęcie i źródła prawne tej swobody, jej zakres podmiotowy i prawa objęte jej zakresem przedmiotowym, wynikające z przepisów ograniczenia swobodnego przepływu, zasadę równości traktowania pracowników migrujących (zakaz dyskryminacji) oraz instytucjonalne gwarancje i ułatwienia swobody przemieszczania się pracowników. Wydawany podręcznik dotyczy tylko swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii. Obszerna i różnorodna problematyka dostępu obywateli państw trzecich do zatrudnienia w Unii i warunków ich zatrudnienia została poruszona tu jedynie w niezbędnym zakresie związanym z zasadniczym tematem opracowania. W sposób ogólny, ograniczony do podstawowych kwestii, zostały także ujęte zagadnienia koordynacji zabezpieczenia społecznego i wzajemnego uznawania kwalifikacji, które stanowią przedmiot dalszych tomów „Systemu prawa Unii Europejskiej”. Zgodnie z założeniami serii autorzy przyjęli metodę przytaczania w książce odpowiednich fragmentów tekstów prawnych normujących omawiane zagadnienia, co ułatwia czytelnikowi bezpośrednie zapoznanie się z tekstami źródłowymi. Często omawiane lub cytowane są także orzeczenia TS zawierające wykładnię przepisów normujących poruszane zagadnienia, co wynika z zasadniczego wkładu Trybunału w interpretację i rozwój przepisów prawa europejskiego. Rozważania są opatrzone przypisami oraz odesłaniami do literatury przedmiotu, co umożliwi zainteresowanym dotarcie do innych publikacji 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd xiii 2011-09-16 09:29:22 xiv Wstęp IW EP związanych z poruszanymi zagadnieniami. Niezależnie od tego każdy rozdział zawiera zestawienie najważniejszych orzeczeń oraz literatury uzupełniającej. W części wykazu skrótów, zatytułowanej „Źródła prawa”, zamieszczono skróty najczęściej powoływanych aktów prawnych wraz z pełną informacją dotyczącą daty ich wydania, nazwy i publikacji. Informacje te nie są powtarzane w dalszych częściach publikacji. Niniejsza książka może służyć jako podręcznik akademicki, zwłaszcza dla studentów prawa, administracji, stosunków międzynarodowych i europeistyki, może być także przydatna dla praktyków i innych osób zainteresowanych prawem europejskim. O Zbigniew Hajn EM Wykaz najważniejszych aktów prawa Unii Europejskiej M at er ia ły D • Dyrektywa 2004/38 – dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium Państw Członkowskich, zmieniająca rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylająca dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/ EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG (Dz. Urz. UE, 2004, L 158, s. 77; sprostowanie (corrigendum) Dz. Urz. UE 2004 L 229/35) • Dyrektywa 2005/36 – Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2005/36 z dnia 7 września 2005 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych (Dz. Urz. UE 2005 L 255/22, zm. Dz. Urz. UE 2009 L 93/11) • EKPCz – Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności podpisana 4.11.1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) • JAE – Jednolity Akt Europejski (Single European Act) podpisany 17 lutego 1986 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/5 z późn. zm.) • KPPUE 2007 – Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z dnia 14 grudnia 2007 r. (Dz. Urz. UE 2007 C 303/1, sprost. Dz. Urz. UE 2010 C 81/9) • Rozporządzenie 1612/68 – rozporządzenie Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz. Urz. WE 1968 L 257/2 z późn. zm.) 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd xiv 2011-09-16 09:29:22 Wstęp xv M at er ia ły D EM O IW EP • Rozporządzenie 883/2004 – Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. Urz. UE. 2004 L 166/1, zm. Dz. Urz. UE 2009 L 284/43; polskie wydanie specj., Rozdział 5, t. 5, s. 35) • TEWEA – Traktat Ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej podpisany 25 marca 1957 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/3 z późn. zm.) • TEWG – Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą podpisany 25 marca 1957 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2) • TEWWiS – Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali podpisany 18 kwietnia 1951 r. • TFUE – wersja skonsolidowana Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Traktat z Lizbony) z dnia 2008-05-09 (Dz. Urz. UE. C 2008 115/47) • TFUE – Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z dnia 29 maja 2008 r. (Dz Urz. UE 2008 C 115/47) • TL – Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską podpisany 13 grudnia 2007 r. (Dz Urz. UE 2007 C 306/1) • TUE – Traktat o Unii Europejskiej, podpisany 7 lutego 1992 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/30) • TWE – Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2) 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd xv 2011-09-16 09:29:22 IW EP 1. Pojęcie i podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii Europejskiej EM O 1.1. Pojęcie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii Europejskiej D 1.1.1. Regulacja M at er ia ły Artykuł 45 TFUE (art. 39 TWE)1 1. Zapewnia się swobodę przepływu pracowników wewnątrz Unii. 2. Swoboda ta obejmuje zniesienie wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową między pracownikami Państw Członkowskich w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy. 3. Z zastrzeżeniem ograniczeń uzasadnionych względami porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego i zdrowia publicznego, swoboda ta obejmuje prawo: a) ubiegania się o rzeczywiście oferowane miejsca pracy; b) swobodnego przemieszczania się w tym celu po terytorium Państw Członkowskich; c) przebywania w jednym z Państw Członkowskich w celu podjęcia tam pracy, zgodnie z przepisami ustawowymi, wykonawczymi i administracyjnymi dotyczącymi zatrudniania pracowników tego Państwa; 1 W pierwotnej wersji TEWG i TWE w wersji z Maastricht był to art. 48. W wersji amsterdamskiej TWE był to art. 39, jednak katalog praw swobody przepływu pracowników w nim zawarty pozostał niezmieniony od początku obowiązywania Traktatów wspólnotowych. Jedyną zmianą jest zastąpienie określenia „wewnątrz Wspólnoty” określeniem „wewnątrz Unii”. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:17 2011-09-16 09:29:22 XV-2 1. Pojęcie i podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników… d) pozostawania na terytorium Państwa Członkowskiego po ustaniu zatrudnienia, na warunkach ustalonych przez Komisję w rozporządzeniach. 4. Postanowienia niniejszego artykułu nie mają zastosowania do zatrudnienia w administracji publicznej. IW EP 1.1.2. Istota swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii at er ia ły D EM O Swobodny przepływ pracowników wewnątrz Unii polega na zakazie dyskryminacji pracowników państw członkowskich Unii ze względu na ich przynależność państwową w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy. Swobodny przepływ obejmuje prawo do ubiegania się o pracę, przemieszczania się, pobytu w celu podjęcia pracy i pozostawania na terytorium wybranego państwa członkowskiego po ustaniu zatrudnienia (art. 45 TFUE). Za wynikające wprost z omawianej regulacji TS uznał prawo pracownika do opuszczenia swojego państwa, wjazdu na terytorium innego państwa i podjęcia tam aktywności ekonomicznej2. Uwzględniając szerszy, wynikający z prawa wtórnego kontekst normatywny, można omawianą swobodę określić jako prawo obywatela Unii do pracy i pobytu (osiedlania się), a także korzystania z uprawnień związanych z pobytem i pracą (doskonalenia zawodowego, korzyści socjalnych i podatkowych) w dowolnym państwie Unii Europejskiej na prawach równych z prawami przysługującymi obywatelom tego państwa. Swobodę tę wzmacnia możliwość połączenia się pracownika migrującego z osobami bliskimi, której normatywnym wyrazem jest prawo członków jego rodziny do przemieszczania się, pobytu i korzystania z innych związanych z tym uprawnień w państwie przyjmującym (szerzej pkt 2.2. i pkt 3.5.). M 1.1.3. Swobodny przepływ pracowników a swoboda przepływu osób i obywatelstwo Unii Swobodny przepływ pracowników jest elementem swobody przepływu osób w celach ekonomicznych (tytuł IV TFUE), obejmującej oprócz pracowników także przedsiębiorców, w tym osoby samozatrudnione, oraz osoby zakładające i prowadzące przedsiębiorstwa, a także usługodawców i usługobiorców 2 Wyrok z dnia 5 lutego 1991 r. w sprawie Danielle Roux przeciwko Państwo Belgijskie C-363/89, Zb. Orz. 1991/2/I-00273, pkt 9; wyrok z 26 stycznia 1999 r. w sprawie C-18/95 F.C. Terhoeve przeciwko Inspecteur van de Balstingdienst Particulieren / Ondernemingen Buitenland, Zb. Orz. 1999, s. I-345, pkt 38. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:18 2011-09-16 09:29:22 1.1. Pojęcie swobodnego przepływu pracowników… XV-3 3 er ia ły D EM O IW EP (swobody rynkowe). W szerszym wymiarze swoboda ta jest szczególnym aspektem swobody przemieszczania się obywateli Unii i ich rodzin, gwarantowanej zwłaszcza w art. 18, art. 20 ust. 2 lit. a) i art. 21 TFUE oraz dyrektywie 2004/38 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium Państw Członkowskich. Obecny kształt przepisów prawnych dotyczących swobody przemieszczania się osób w Unii Europejskiej jest wynikiem wieloletniej ewolucji, zapoczątkowanej przepisami wydanymi na początku lat 60. ubiegłego wieku w celu realizacji dyspozycji art. 48 TEWG, przewidującego stopniowe wprowadzanie swobody przemieszczania się pracowników. Swoboda przemieszczania się osób objęła pierwotnie pracowników, osoby prowadzące działalność gospodarczą i świadczące usługi oraz członków ich rodzin, przy czym początkowo nie była ona pełna3. Orzecznictwo TS rozszerzyło następnie swobodę przepływu osób także na odbiorców usług, co osłabiło powiązanie swobodnego przepływu z aktywnością ekonomiczną. Istotna ewolucja omawianej swobody nastąpiła na początku lat 90. ubiegłego wieku, gdy objęto nią niektóre kategorie osób nieaktywnych zawodowo (gospodarczo), a mianowicie: osoby samodzielnie finansujące swój pobyt4, pracowników i osoby prowadzące działalność na własny rachunek (self-employed persons), które zakończyły działalność zawodową5 oraz studentów6. Największy wpływ na ukształtowanie się obecnego modelu swobody przemieszczania się osób w Unii Europejskiej miało ustanowienie, na mocy Traktatu o Unii Europejskiej z Maastricht z 1992 r., obywatelstwa Unii7. Istotnym elementem tego obywatelstwa stało się prawo do przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w Traktatach i w środkach przyjętych w celu ich wykonania, określane czasem jako „powszechne prawo swobodnego prze- M at Jej pełne zagwarantowanie nastąpiło dopiero od wejścia w życie rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (zob. pkt 1.2.5.). 4 Tj. posiadające dostateczne zasoby finansowe i objęte ubezpieczeniem chorobowym; zob. dyrektywę Rady 90/364/EWG z 28 czerwca 1990 r. w sprawie prawa pobytu, uchyloną dyrektywą 2004/38. 5 Dyrektywa Rady 90/365/EWG, uchylona dyrektywą 2004/38. 6 Dyrektywa Rady 93/96/EWG, uchylona dyrektywą 2004/38. 7 Na temat tej ewolucji swobodnego przepływu osób zob. np.: D. Swann, The Economics of the Common Market. Integration in the European Union, London–New York–Victoria–Toronto–Auckland 1995, s. 178–181; L. Mitrus, Swoboda przemieszczania się pracowników po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, Warszawa 2003, s. 17 i nast. oraz cytowana tam literatura; A. Wyrozumska, Jednostka w Unii Europejskiej [w:] Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, pod red. J. Barcza, Warszawa 2003, s. 359–360. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:19 2011-09-16 09:29:22 XV-4 1. Pojęcie i podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników… 8 er ia ły D EM O IW EP pływu”8. Trybunał Sprawiedliwości uznał bezpośrednią skuteczność art. 18 ust. 1 TWE (obecnie art. 21 ust. 1 TFUE) gwarantującego to prawo9, stwierdzając jednocześnie, że: „Traktat o Unii Europejskiej nie wymaga zresztą, aby obywatele Unii wykonywali działalność zawodową, działalność w charakterze pracownika bądź działalność na własny rachunek, aby mogli korzystać z praw przewidzianych w części drugiej traktatu WE odnoszącej się do obywatelstwa Unii. Ponadto nic w tekście powyższego traktatu nie wskazuje na to, iż obywatele Unii, którzy zamieszkali w innym państwie członkowskim w celu wykonywania tam działalności w charakterze pracownika, zostają pozbawieni praw, które przyznaje im traktat WE z racji tego obywatelstwa, w momencie gdy ta działalność dobiega końca”10. Rozwinięcie prawa swobodnego przemieszczania się obywateli Unii nastąpiło w dyrektywie 2004/38. Dyrektywa ta, w odróżnieniu od wcześniejszych aktów prawa wtórnego, które normowały prawo przemieszczania się i pobytu odrębnie dla poszczególnych kategorii podmiotów, przyjęła zasadniczo metodę łącznego określania ich statusu w tym względzie, ujednolicając zasady przepływu osób11. Wspomniany akt jako jedną ze swoich podstaw powołuje art. 18 TWE (obecnie 21 TFUE) i wskazuje, że obywatelstwo Unii powinno stanowić podstawowy status obywateli państw członkowskich, w przypadku gdy korzystają z prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu (akapit 3 preambuły). Dyrektywa ma więc zastosowanie do wszystkich obywateli UE, a nie tylko do osób aktywnych ekonomicznie. W szczególności dyrektywa przyznała wszystkim obywatelom Unii prawo pobytu przez okres nieprzekraczający trzech miesięcy, bez wypełniania jakichkolwiek warunków i formalności innych niż wymóg posiadania ważnego dowodu tożsamości lub paszportu. Zasadniczym założeniem tej dyrektywy jest wzrost uprawnień wraz z długością pobytu migrującej osoby w państwie przyjmującym12. Dłuższy pobyt M at F. Wollensläger, Obywatelstwo UE i jego dynamika dla procesu integracji poza wymiarem rynkowym (cz. I), „Europejski Przegląd Sądowy” 2010, nr 6, s. 13–14. 9 Zob. wyrok z 17 września 1999 r. w sprawie C-413/99 Baumbast and R przeciwko Secretary of State for the Home Department, Zb. Orz. 2002, s. I-07091, pkt 84–94. 10 Tamże, pkt 83. 11 Zgodnie z akapitem 3. preambuły dyrektywa zmierza do skodyfikowania i zweryfikowania istniejących instrumentów wspólnotowych, które traktują oddzielnie pracowników, osoby pracujące na własny rachunek, studentów i inne osoby niezatrudnione. Celem tego działania jest uproszczenie i wzmocnienie prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu wszystkich obywateli Unii. Dlatego, jak stanowi akapit 4, w celu odejścia od takiego sektorowego i fragmentarycznego traktowania prawa swobodnego przemieszczania się i pobytu oraz ułatwienia korzystania z niego należało uregulować te kwestie w jednym akcie prawnym i wprowadzić zmiany w rozporządzeniu Rady (EWG) nr 1612/68. 12 C. Barnard, EC Employment Law (Part II. Migrant Workers), “Oxford University Press” 2006, s. 181. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:20 2011-09-16 09:29:22 1.1. Pojęcie swobodnego przepływu pracowników… XV-5 M at er ia ły D EM O IW EP zależy jednak od spełnienia określonych warunków, wśród których podstawowe znaczenie ma status pracownika (lub osoby samozatrudnionej) lub innych statusów z tym związanych lub od niego pochodnych, jak np. status członka rodziny (art. 7 dyrektywy 2004/38). Prawo stałego pobytu zostało natomiast ustanowione dla wszystkich obywateli Unii i członków ich rodzin, którzy zgodnie z warunkami określonymi w dyrektywie zamieszkiwali w państwie przyjmującym nieprzerwanie przez pięć lat, jakkolwiek pracownicy i osoby samozatrudnione oraz członkowie ich rodzin mogą uzyskać to prawo przed upływem tego okresu (art. 17 dyrektywy 2004/38). Jeśli natomiast z tych praw chcą skorzystać osoby nieaktywne ekonomicznie, muszą one wypełnić określone warunki, w tym wykazać posiadanie wystarczających środków finansowych i ubezpieczenia zdrowotnego, których nie muszą spełniać pracownicy i inne osoby mające prawo przepływu z powodów ekonomicznych (szerzej zob. pkt 3.4.). Upowszechnianie się uprawnień związanych z migracją osób w Unii Europejskiej nie doprowadziło więc do zrównania praw wszystkich obywateli Unii w tym zakresie. Nadal uprzywilejowany status mają osoby przemieszczające się w celu prowadzenia działalności zarobkowej, a zwłaszcza pracownicy. Stwierdzenie to rozciąga się odpowiednio na członków rodziny, których status jest zależny od statusu obywatela korzystającego z pierwotnego prawa migracji, co niezależnie od nowego uregulowania pozycji członków rodziny w dyrektywie 2004/38 (zob. pkt 3.5.) stawia w korzystniejszej sytuacji członków rodziny pracownika13. W tej sytuacji „powszechne prawo swobodnego przepływu” ustalone w przepisach TFUE dotyczących obywatelstwa stanowi lex generalis w stosunku do unormowania swobody przepływu pracowników i innych swobód rynkowych14. Z tego względu status pracownika migrującego „wewnątrz Unii” wyznacza w pierwszej kolejności art. 45 TFUE i związane z nim przepisy prawa pierwotnego i wtórnego, jako przepisy szczególne w stosunku do uregulowania dotyczącego obywatelstwa Unii (zob. pkt 5.7.1.). Takie stanowisko prezentuje także konsekwentnie Trybunał Sprawiedliwości. Między innymi w wyroku z 17 stycznia 2008 r. w sprawie C-152/05 Komisja Wspólnot Europejskich przeciwko Republice Federalnej Niemiec15 TS, powołując się na wcześniejsze orzeczenia, stwierdził że: art. 18 WE, który formułuje w sposób ogólny prawo każdego obywatela Unii Europejskiej do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, został uszczegółowiony w art. 39 WE w zakresie dotyczącym swobody przepływu pracowników oraz w art. 43 WE w zakresie dotyczącym swobody działalności gospodarczej. Odwołanie się do ochrony przysługującej na podstawie przepisów o obywatelskiej (powszechnej) swobodzie przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich 13 14 15 Np. art. 17 ust. 3 dyrektywy. Zob. F. Wollensläger, Obywatelstwo UE…, dz. cyt., s. 13–14. Zb. Orz. 2008, s. I-39, teza i pkt 18. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:21 2011-09-16 09:29:22 XV-6 1. Pojęcie i podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników… IW EP ma natomiast znaczenie wówczas, gdy zainteresowany nie może się powołać na status pracownika lub inny status szczególny (np. osoby pracującej na własny rachunek – art. 43 TFUE)16. Wskazane relacje umożliwiają Trybunałowi Sprawiedliwości rozszerzenie uprawnień osób aktywnych ekonomicznie, w tym szczególnie osób poszukujących pracy, przez odwołanie się do obywatelstwa Unii17. Reprezentatywne dla tego sposobu wykładni jest orzeczenie w sprawie Collins. M at er ia ły D EM O Wyrok z dnia 23 marca 2004 r. w sprawie C-138/02 Brian Francis Collins przeciwko Secretary of State for Work and Pensions18. Zasiłek dla osób poszukujących zatrudnienia jest świadczeniem socjalnym, które zostało przewidziane w Jobseekers Act 1995 (ustawie z 1995 r. w sprawie osób poszukujących zatrudnienia, która wymaga, aby wnioskodawca był obecny w Wielkiej Brytanii). B. F. Collins urodził się w Stanach Zjednoczonych i ma podwójne obywatelstwo: amerykańskie i irlandzkie. W ramach studiów uniwersyteckich przebywał przez jeden semestr w Zjednoczonym Królestwie w 1978 r. W 1980 r. i w 1981 r. przyjechał tam ponownie na pobyt trwający około dziesięciu miesięcy, podczas którego pracował w niepełnym wymiarze czasu pracy oraz dorywczo w barach i w sektorze sprzedaży. W 1981 r. powrócił do Stanów Zjednoczonych. Następnie pracował albo w Stanach Zjednoczonych, albo w Afryce. B. F. Collins ponownie przyjechał do Zjednoczonego Królestwa w dniu 31 maja 1998 r., aby znaleźć tam pracę w sektorze usług socjalnych. W dniu 8 czerwca 1998 r. złożył wniosek o zasiłek dla osób poszukujących zatrudnienia, który został oddalony decyzją Adjudication Officer z dnia 1 lipca 1998 r. ze względu na to, że wnioskodawca nie miał zwykłego miejsca zamieszkania w tym państwie członkowskim. Dokonując wykładni prawa WE w kontekście powyższych okoliczności sprawy, TS stwierdził między innymi: 33. W związku z powyższym na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć w ten sposób, że osoba znajdująca się w sytuacji skarżącego w postępowaniu zawisłym przed sądem krajowym nie jest pracownikiem w rozumieniu części pierwszej tytułu II rozporządzenia nr 1612/68. Do sądu krajowego należy jednak ustalenie, czy pojęcie pracownika, o którym mowa w przedmiotowych przepisach krajowych, należy rozumieć w ten sposób. 16 Zob. też pkt 5.7. Szerzej: O. Golynker, Jobseekers’ Rights in the European Union: challenges of changing the paradigm of social solidarity, “European Law Review” 2005, No. 1, s. 111 i nast. 18 Zb. Orz. 2004, s. 2703. 17 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:22 2011-09-16 09:29:23 1.1. Pojęcie swobodnego przepływu pracowników… XV-7 M at er ia ły D EM O IW EP 44. Na drugie pytanie prejudycjalne należy zatem odpowiedzieć w ten sposób, że osoba znajdująca się w sytuacji skarżącego w postępowaniu zawisłym przed sądem krajowym nie posiada prawa pobytu w Zjednoczonym Królestwie wyłącznie na podstawie dyrektywy 68/360. 51. Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy w prawie wspólnotowym istnieje przepis lub zasada, na podstawie których obywatel państwa członkowskiego, który rzeczywiście poszukuje zatrudnienia w innym państwie członkowskim, może ubiegać się o zasiłek dla osób poszukujących zatrudnienia przewidziany w ustawie z 1995 r. 53. Zgodnie z przepisami z 1996 r. obywatele innych państw członkowskich poszukujący zatrudnienia, o ile nie są pracownikami w znaczeniu rozporządzenia nr 1612/68 lub nie korzystają z prawa pobytu na podstawie dyrektywy 68/360, mogą ubiegać się o ten zasiłek tylko wtedy, gdy mieszkają w Zjednoczonym Królestwie. 54. Należy zatem sprawdzić, czy zasada równego traktowania jest sprzeczna z przepisami krajowymi, które podporządkowują korzystanie z zasiłku dla osób poszukujących zatrudnienia warunkowi miejsca zamieszkania. 55. Zgodnie z art. 6 ust. 1 traktatu (obecnie art. 18 akapit 1 TFUE) w zakresie zastosowania traktatu i bez uszczerbku dla postanowień szczególnych, które on przewiduje, zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową. Ponieważ art. 48 ust. 2 traktatu (obecnie art. 45 ust. 2 TFUE) jest takim postanowieniem szczególnym, należy w pierwszej kolejności zbadać przepisy z 1996 r. w świetle tego artykułu. 56. W tym względzie należy przypomnieć, że wśród praw, które art. 48 traktatu przyznaje obywatelom państw członkowskich, widnieje prawo do swobodnego przemieszczania się na terytorium innych państw członkowskich, jak i prawo do przebywania tam w celu poszukiwania zatrudnienia (wyżej wymieniony wyrok w sprawie Antonissen, pkt 13). 57. Obywatele państwa członkowskiego poszukujący zatrudnienia w innym państwie członkowskim podlegają zakresowi stosowania art. 48 traktatu i korzystają w związku z tym z prawa do równego traktowania, o którym mowa w ust. 2 tego postanowienia. 58. Jeżeli chodzi o kwestię, czy prawo do równego traktowania, z którego korzystają obywatele państw członkowskich poszukujący zatrudnienia w innym państwie członkowskim, obejmuje również świadczenia pieniężne jak to, które jest przedmiotem postępowania zawisłego przed sądem krajowym, Trybunał orzekł, że obywatele państw członkowskich przemieszczający się w celu poszukiwania zatrudnienia są objęci równym 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:23 2011-09-16 09:29:23 XV-8 1. Pojęcie i podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników… M at er ia ły D EM O IW EP traktowaniem wyłącznie w zakresie dostępu do niego zgodnie z art. 48 traktatu, a także zgodnie z art. 2 i 5 rozporządzenia nr 1612/68, lecz nie są objęci równym traktowaniem, jeżeli chodzi o przywileje socjalne i podatkowe w znaczeniu art. 7 ust. 2 tego rozporządzenia (wyżej wymieniony wyrok w sprawie Lebon, pkt 26; wyżej wymieniony wyrok z dnia 12 września 1996 r. w sprawie Komisja przeciwko Belgii, pkt 39–40). 59. Artykuł 2 rozporządzenia nr 1612/68 dotyczy wymiany ofert zatrudnienia, a także zawierania i wykonywania umów o pracę, natomiast art. 5 tego rozporządzenia odnosi się do pomocy udzielanej przez biura pośrednictwa pracy. 60. Bezsprzecznie wymienione artykuły nie zawierają bezpośredniej wzmianki o świadczeniach finansowych. Aby jednak ustalić zakres prawa osób poszukujących zatrudnienia do równego traktowania, należy zasadę tę interpretować w świetle innych przepisów prawa wspólnotowego, w szczególności w świetle art. 6 traktatu. 61. W rezultacie, co zresztą powtarzał wielokrotnie Trybunał, obywatele Unii, którzy legalnie zamieszkują na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego, mogą powołać się na art. 6 traktatu we wszystkich sytuacjach, które ratione materiae pozostają we właściwości prawa wspólnotowego. Status obywatela Unii powinien stanowić podstawowy status obywateli państw członkowskich, pozwalający tym spośród nich, którzy znajdują się w tej samej sytuacji, na korzystanie – z zastrzeżeniem wyjątków wyraźnie w tym względzie przewidzianych – z takiego samego traktowania z punktu widzenia prawa bez względu na ich przynależność państwową (zob. w szczególności wyżej wymieniony wyrok w sprawie Grzelczyk, pkt 31–32; wyrok z dnia 2 października 2003 r. w sprawie C-148/02 Garcia Avello, Rec. s. I-11613, pkt 22–23). 62. Należy wskazać, że Trybunał orzekł w sprawie studenta będącego obywatelem Unii, że prawo do świadczenia socjalnego o charakterze nieskładkowym, takiego jak belgijskie minimalne środki egzystencji („minimex”), podlega zakresowi stosowania zakazu dyskryminacji ze względu na przynależność państwową oraz że, w konsekwencji, art. 6 i 8 traktatu stoją na przeszkodzie temu, by przyznanie prawa do świadczenia socjalnego podlegało warunkom, które mogą stanowić dyskryminację ze względu na przynależność państwową (ww. wyrok w sprawie Grzelczyk, pkt 46). 63. Ponadto, biorąc pod uwagę ustanowienie obywatelstwa Unii oraz wykładnię orzeczniczą prawa do równego traktowania przysługującego obywatelom Unii, nie można wyłączyć z zakresu stosowania art. 48 ust. 2 traktatu, który wyraża podstawową zasadę równego traktowania gwarantowaną art. 6 traktatu, świadczenia pieniężnego mającego 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:24 2011-09-16 09:29:23 1.1. Pojęcie swobodnego przepływu pracowników… XV-9 IW EP na celu ułatwienie dostępu do zatrudnienia na rynku pracy państwa członkowskiego. 64. Wykładnia zakresu zasady równego traktowania w dziedzinie dostępu do zatrudnienia musi odzwierciedlać tę zmianę w stosunku do wykładni przyjętej w wyżej wymienionym wyroku w sprawie Lebon i wyżej wymienionym wyroku z dnia 12 września 1996 r. w sprawie Komisja przeciwko Belgii. 1.1.4. Fundamentalny charakter swobody przepływu pracowników M at er ia ły D EM O Swobodny przepływ stanowi fundamentalne prawo pracowników i ich rodzin (akapit 3 preambuły rozporządzenia 1612/68). Także Trybunał Sprawiedliwości konsekwentnie podkreśla, że swobodny dostęp do zatrudnienia w innych państwach członkowskich jest fundamentalnym prawem przyznanym indywidualnie każdemu pracownikowi wspólnotowemu19. Łącznie z pozostałymi swobodami (wolnościami) jednolitego rynku wewnętrznego (swobodą przepływu osób w ogólności, usług i kapitału) stanowi jedną z podstaw systemu prawnego Unii Europejskiej. W ujęciu KPPUE 2007 prawo swobodnego przemieszczania się obywateli Unii (obejmujące swobodny przepływ pracowników) jest prawem podstawowym obywatela Unii. Zgodnie z art. 45 ust. 1 tego aktu każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich (zob. pkt 1.2.4.). Karta rozróżnia dwie postaci normatywne praw podstawowych: prawa i zasady. Tylko pierwsze z nich mogą być podstawą indywidualnych roszczeń obywateli państw członkowskich. Prawo podstawowe z art. 45 zalicza się do tej właśnie kategorii20. Należy też dodać, że w ogólniejszym wymiarze prawo do przemieszczania się należy do kanonu praw człowieka. W szczególności protokół nr 4 EKPC zalicza do niego, między innymi, prawo do swobodnego poruszania się i swobodnego wyboru miejsca zamieszkania przez osoby legalnie przebywające na terytorium danego kraju i prawo do opuszczenia 19 Zob. np. wyrok z 15 października 1987 r. w sprawie C-222/86 Union nationale des entraîneurs et cadres techniques professionnels du football (Unectef) przeciwko Georges Heylens and others, Zb. Orz. 1987, s. 4097, pkt 14. 20 Szerzej na ten temat C. Mik, Karta Praw Podstawowych: wyznaczniki standardów ochronnych [w:] Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2008, s. 66–71; A. Wyrozumska, Inkorporacja Karty Praw Podstawowych do prawa UE: status Karty w prawie UE, zakres obowiązywania i stosowania, główne problemy interpretacyjne z uwzględnieniem stanowiska polskiego [w:] Ochrona praw podstawowych…, dz. cyt., s. 86–88. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:25 2011-09-16 09:29:23 XV-10 1. Pojęcie i podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników… M at er ia ły D EM O IW EP każdego kraju, łącznie z własnym21. Odpowiednie gwarancje zawiera też art. 12 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r.22. Fundamentalny charakter rozważanej swobody uzasadnia w szczególności ograniczenie kompetencji państw członkowskich przez prawo Unii Europejskiej oraz ingerencję w funkcjonowanie ich gospodarek. Służy to przede wszystkim zapewnieniu rzeczywistego korzystania przez pracowników i ich rodziny z praw związanych z rozważaną swobodą i skutecznego dochodzenia ich przed organami krajowymi23. Należy też dodać, że art. 45 TFUE wywołuje bezpośredni skutek zarówno w stosunkach wertykalnych, jak i horyzontalnych (zob. pkt 1.2.2.). Ochrona wynikająca z tego przepisu odnosi się więc zarówno do stosunków między państwem członkowskim a jednostką, jak i do stosunków między podmiotami prywatnymi. Z fundamentalnym charakterem omawianej swobody wiąże się dokonywanie w sposób rozszerzający przez Trybunał Sprawiedliwości wykładni przepisów regulujących swobodny przepływ. Stosując taką metodę wykładni, TS uznał np., że art. 39 TWE (obecny art. 45 TFUE) obejmuje także osoby bezrobotne poszukujące pracy, mimo że literalnie przepis ten stanowi tylko o pracownikach24. Podobnie też zinterpretowano pojęcie „przywileje socjalne” z art. 7 ust. 2 rozporządzenia 1612/68, które w systemowym kontekście przepisów tego aktu mogło być rozumiane jako korzyści socjalne związane z wykonywaniem pracy. TS uznał ostatecznie, że są to wszelkie przywileje związane lub nie z umową o pracę, które zostały generalnie przyznane pracownikom krajowym pierwotnie, ze względu na ich status pracownika, lub tylko ze względu na przebywanie przez nich na terytorium państwa, a których rozciągnięcie na pracowników będących obywatelami innych państw członkowskich wydaje się pomocne dla ułatwienia ich mobilności w ramach UE25 (zob. pkt 3.4.4.). Jednocześnie stosując metodę charakterystyczną dla wykładni praw podstawowych, Trybunał restryktywnie traktuje wyjątki od tej zasady. Powiązanie takiej wykładni z fundamentalnym charakterem prawa swobodnego przepływu pracowników TS wyraził w sprawie 41/74 Van Duyn (pkt 18). W uzasadnieniu orzeczenia wydanego w tej sprawie Trybunał stwierdził, że pojęcie „porządek publiczny” z art. 48 TEWG (obecnie art. 45 TFUE) musi być interpretowane wąsko, ponieważ wprowadza wyjątek od fundamentalnej zasady swobody przemieszczania się pracowników. 21 Protokół przyjęty 16 września 1963 r., ratyfikowany przez Polskę 10 października 1994 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175 z późn. zm.). 22 Dz. U. z 1977 Nr 38, poz. 167 zał. 23 Zob. A. Cieśliński, Wspólnotowe prawo gospodarcze, Tom I, Warszawa 2009 s. 39. 24 Zob. np. wyrok w sprawie Antonissen, omówionej w pkt 3.4.2.2. 25 Zob. Wyrok z 31 maja 1979 r. w sprawie postępowanie karne przeciwko Gilbert Even et Office national des pensions pour travailleurs salariés (ONPTS) C 207/78, Zb. Orz., s. 02019. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:26 2011-09-16 09:29:23 1.1. Pojęcie swobodnego przepływu pracowników… XV-11 1.1.5. Cel swobodnego przepływu pracowników EM O IW EP Zgodnie z preambułą do rozporządzenia 1612/6826 swobodny przepływ pracowników („mobilność siły roboczej wewnątrz Wspólnoty”) jest jednym ze środków zapewniających pracownikowi możliwość poprawy warunków życia i pracy oraz ułatwienia awansu społecznego. Jednocześnie swoboda ta pomaga w zaspokajaniu potrzeb gospodarczych państw członkowskich. Swobodny dostęp do zatrudnienia w innych państwach pozwala więc obywatelom Unii realizować indywidualne cele i chronić indywidualne interesy przez wybór dogodnego (z ich punktu widzenia) miejsca pracy i pobytu w obrębie całej Unii i świadczenie jej na warunkach równych z obywatelami państwa przyjmującego. Swoboda migracji jest też istotnym elementem tworzenia i funkcjonowania rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, a także zaspokaja potrzeby gospodarek poszczególnych państw, zwłaszcza przez łagodzenie napięć związanych z niedoborem lub nadmiarem pracowników. Podkreśla się też polityczny aspekt omawianej swobody jako ważnego elementu koncepcji obywatelstwa europejskiego27. 1.1.6. Zasięg terytorialny swobody przepływu pracowników M at er ia ły D Artykuł 45 TFUE dotyczy swobody przepływu pracowników wewnątrz Unii. Określenie to wyznacza zasięg terytorialny (a w konsekwencji także zakres podmiotowy) rozważanego pojęcia. Swoboda ta obejmuje zatem migrację pracowników między państwami Unii i dotyczy jej obywateli (zob. pkt 2.1.5.). Potwierdza to art. 21 TFUE odnoszący swobodę przemieszczania się osób do obywateli Unii (tj. osób wykazujących się przynależnością do któregoś z państw członkowskich – art. 20 ust. 1 TFUE) i wskazujący, że prawo to dotyczy przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich. W rezultacie swoboda, o której stanowi art. 45 TFUE, nie obejmuje obywateli państw trzecich (i traktowanych na równi z nimi bezpaństwowców28). Ci ostatni co do zasady mogą przemieszczać się i pracować w określonym państwie członkowskim Unii jedynie na podstawie przepisów tego państwa i zgodnie z nimi, a także korzystać z dostępu do pracy jedynie w tym państwie. Kwestie te są jednak przedmiotem unijnych polityk dotyczących kontroli granicznej, azylu i imigracji (art. 67 oraz art. 77–80 TFUE), których realizacja ogranicza kompetencje państw członkowskich w zakresie regulacji 26 Akapit 3. Zob. J. Dudzik, Prawo europejskie. Zarys wykładu, Lublin 2003, s. 247; por. też D. Haupt, Perspektywy rozwoju prawa przepływu pracowników między Polską a Unią Europejską, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1999, nr 6, s. 9. 28 Art. 67 ust. 2 TFUE. 27 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:27 2011-09-16 09:29:23 XV-12 1. Pojęcie i podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników… er ia ły D EM O IW EP statusu imigrantów. W szczególności w ramach wspólnej polityki imigracyjnej Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą prawodawczą, przyjmują środki dotyczące między innymi warunków wjazdu i pobytu oraz praw obywateli państw trzecich przebywających legalnie w państwie członkowskim. Odnosi się to również do warunków dotyczących swobody przemieszczania się i pobytu (także zatrudnienia) w innych państwach członkowskich. Szczegółowe uregulowania tych kwestii zawierają przepisy prawa wtórnego, składające się, łącznie z powołanymi wyżej przepisami Traktatu i umowami międzynarodowymi Unii (zwłaszcza układami stowarzyszeniowymi), na „wspólnotowe prawo imigracyjne”29. Należy zatem odróżnić swobodę przepływu pracowników wewnątrz Unii od swobody przemieszczania się i pobytu pracowników realizowanej w ramach polityki imigracyjnej UE. Odrębność regulacji prawnej swobodnego przepływu pracowników (osób) wewnątrz Unii od prawa imigracyjnego Unii wynika głównie z tego, że prawo imigracyjne nie dotyczy obywateli Unii, lecz obywateli państw trzecich30. W rezultacie przepisy TFUE dotyczące swobody przepływu obywateli i osób wewnątrz Unii nie są podstawą uprawnień obywateli tych państw do przemieszczania się i pobytu na terytorium Unii, jakkolwiek mogą być stosowane do nich w szerszym lub węższym zakresie na podstawie umów międzynarodowych i środków podjętych w ramach polityk dotyczących kontroli granicznej, azylu i imigracji. Potwierdza to art. 45 ust. 2 KPPUE z 2007 r., według którego, swoboda przemieszczania się i pobytu może zostać przyznana, zgodnie z Traktatami obywatelom państw trzecich przebywającym legalnie na terytorium państwa członkowskiego31. 29 M at Zob. szczegółowo dyrektywa Rady 2003/109/WE z dnia 25 listopada 2003 r. dotycząca statusu obywateli państw trzecich będących rezydentami długoterminowymi, Dz. Urz. UE 2004 L 16/44; dyrektywa Rady 2009/50/WE z dnia 25 maja 2009 r. w sprawie warunków wjazdu i pobytu obywateli państw trzecich w celu podjęcia pracy w zawodzie wymagającym wysokich kwalifikacji, Dz. Urz. UE 2009 L 155/17. Szerzej: L. Mitrus, Swoboda przemieszczania się…, dz. cyt., rozdz. VII; I. Wróbel, Wspólnotowe prawo imigracyjne, Warszawa 2008; E. Guild (red.), The Legał Framework and Social Consequences of Free Movement of Persons in the European Union, Hague–Boston–London 1999, s. 59 i nast. 30 Występują jednak obszary graniczne, w tym szczególnie zawarte w dyrektywie 2004/38 przepisy dotyczące warunków korzystania z prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich obywateli państw trzecich będących członkami rodziny obywatela wspólnotowego. 31 Warte odnotowania jest jednak ostrożniejsze wiązanie polityki imigracyjnej Unii ze swobodnym przepływem osób w obecnym Traktacie. Tytuł IV TWE: „Wizy, azyl, imigracja i inne polityki związane ze swobodnym przepływem osób” został zastąpiony w TFUE tytułem V rozdz. 2 w brzmieniu: „Polityki dotyczące kontroli granicznej, azylu i imigracji”. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:28 2011-09-16 09:29:23 1.1. Pojęcie swobodnego przepływu pracowników… XV-13 at er ia ły D EM O IW EP W świetle powyższego osobnej uwagi wymagają umowy międzynarodowe rozszerzające, mniej lub bardziej, swobodę przepływu pracowników poza granice wyznaczone w art. 45 TFUE, a także umowy ograniczające jej stosowanie. Do pierwszej z wyżej wskazanych grup umów należy porozumienie o Europejskim Obszarze Gospodarczym, które ustanowiło pełny swobodny przepływ pracowników między Państwami Członkowskimi WE a Państwami EFTA, czyli Islandią, Lichtensteinem i Norwegią32. Oznacza to – mimo że wymienione porozumienie w zakresie odnoszącym się do przepływu osób należy do prawa imigracyjnego – iż w praktyce określenie „wewnątrz Unii” dotyczące swobodnego przepływu rozciąga się także na terytoria tych państw. Zbliżony zakres ma swoboda przepływu pracowników (osób) między Unią Europejską a Szwajcarią. Odmienny charakter mają natomiast uprawnienia pracowników wynikające z umów stowarzyszeniowych, w tym układów europejskich zawieranych z państwami kandydującymi do członkostwa. Umowy te przyjmują zasadę zakazu dyskryminacji legalnie zatrudnionych pracowników, nie dając im jednak swobody przemieszczania się i pobytu polegającej na roszczeniu o pozwolenie na wjazd i pobyt33 (zob. pkt 5.2.3.2.). Ograniczenia zasięgu określonej w art. 45 TFUE swobody przepływu pracowników wewnątrz Unii wynikają natomiast z traktatów akcesyjnych, określających zasady wstąpienia nowych państw członkowskich do Unii. Dotychczasowe traktaty34 wprowadzały okresy przejściowe, w których obowiązywały ograniczenia w dziedzinie swobody przemieszczania się pracowników, motywowane obawą przed masową migracją pracowników z nowych państw członkowskich do „starej” Unii. Ograniczenia te, jako wyjątki od zasady, należy interpretować ściśle, co podkreślił Trybunał Sprawiedliwości w orzeczeniach dotyczących Grecji35 i Hiszpanii36, jako mających odpowiednie zastosowanie do późniejszych okresów przejściowych. W przypadku Polski okres przejściowy został ustalony łącznie na 7 lat, podzielonych na 3 etapy (2+3+2), z których ostatni upływa z końcem 2011 r. (zob. pkt 5.2.3.1.)37. 32 M Art. 28 Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym z 2 maja 1992 r., Dz. Urz. UE L 1/3. 33 Szerzej zwłaszcza: A. Cieśliński, dz. cyt., s. 294–296; L. Mitrus, Artykuł 39 [w:] Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, Tom 1, red. A. Wróbel, red. tomu D. Miąsik, N. Półtorak, Warszawa 2008, s. 823–824. 34 Dotyczące przystąpienia Grecji – 1981 r., Hiszpanii i Portugalii – 1986 r., Polski i innych dziewięciu państw Europy Środkowej i Wschodniej – 2004 r. oraz Bułgarii i Rumunii – 2007 r. 35 Wyrok z 23 marca 1983 r. w sprawie C-77/82 Anastasia Peskeloglou przeciwko Bundesanstalt für Arbeit, Zb. Orz. 1983, s. 1085. 36 Wyrok z 14 grudnia 1989 r. w sprawie C-3/87 The Queen przeciwko Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, ex parte Agegate Ltd., Zb. Orz. 1989, s. 4459. 37 Szerzej L. Mitrus, Artykuł 39, dz. cyt., s. 858–863. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:29 2011-09-16 09:29:23 XV-14 1. Pojęcie i podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników… 1.2. Podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników 1.2.1. Charakter przepisów O IW EP Przepisy dotyczące swobody przemieszczania się pracowników nie ujednolicają ani nie harmonizują krajowych systemów prawa pracy. Wprowadzają one jedynie wymóg równego traktowania pracowników własnych oraz migrujących, rozstrzygając o zakresie tej równości i gwarancjach jej stosowania. W rezultacie pracownik migrujący powinien być traktowany w państwie przyjmującym tak samo jak pracownik będący obywatelem tego państwa. Jednocześnie musi on dostosować się do reguł obowiązujących obywateli danego kraju38. EM 1.2.2. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej M at er ia ły D Zakres swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii Europejskiej ustala art. 45 TFUE (wcześniej art. 39 TWE). Kolejne przepisy Traktatu, tj. art. 46–48, określają kompetencje i obowiązki organów Unii i państw członkowskich związane z ustanowieniem tej swobody i tworzeniem warunków jej realizacji, w tym zasady: • tworzenia aktów prawa wtórnego niezbędnych do wdrożenia unormowań art. 45, • organizacji współpracy administracyjnej organów państw członkowskich i koordynacji swobodnego przepływu, • wymiany młodych pracowników, • wprowadzenia i funkcjonowania zabezpieczenia społecznego środków niezbędnych do ustanowienia swobodnego przepływu pracowników. Istotne znaczenie dla swobody migracji pracowników mają także inne przepisy TFUE, w tym przepisy dotyczące: • obywatelstwa Unii Europejskiej (szczeg. art. 18–23), • polityki dotyczącej kontroli granicznej, azylu i imigracji (art. 77–80), • swobodnego przemieszczania się osób prowadzących działalność gospodarczą i osób świadczących usługi (art. 49–62). Artykuł 45 TFUE jest najważniejszym uregulowaniem prawa UE dotyczącym swobodnej migracji pracowników. Jego istotą jest zapewnienie 38 Por. A. Damasiewicz, Komentarz do rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty, (Dz. Urz. UE L.68.257.2), pkt I, LEX/el. 2005. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:30 2011-09-16 09:29:23 1.2. Podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników XV-15 D EM O IW EP traktowania pracowników migrujących na równi z pracownikami państwa przyjmującego. Trybunał Sprawiedliwości uznał regulację zawartą obecnie w art. 45 TFUE za unormowanie bezpośrednio skuteczne, a więc mogące stanowić samodzielną podstawę roszczeń dochodzonych przed sądami przez pracowników, co dotyczy także ust. 3 tego artykułu, skoro stosowanie wskazanych w nim ograniczeń podlega kontroli sądowej39. Odnosi się to również do uprawnień innych podmiotów, jak osoby poszukujące pracy40, pracodawcy41 czy prywatne agencje pośrednictwa pracy42, które wywodzą skutki prawne z zasady swobodnego przepływu pracowników43. Możliwość zastosowania art. 45 TFUE nie zależy od źródła dyskryminującego uregulowania lub praktyki. W szczególności mogą to być przepisy prawa powszechnego, akty prawa prywatnego regulujące warunki zatrudnienia „w sposób zbiorowy”, czyli determinujące status pracownika w sposób przypominający stanowienie prawa przez państwo, jak np. układ zbiorowy pracy44 i regulamin stowarzyszenia sportowego45. Aktem takim może też być indywidualna umowa o pracę46. Artykuł 45 TFUE wywiera bezpośredni skutek także w stosunkach między obywatelami państwa członkowskiego a prywatnymi pracodawcami, które są regulowane indywidualnymi umowami o pracę, a więc w układzie horyzontalnym47. Artykuł 45 TFUE zapewnia swobodę przepływu pracowników wewnątrz Unii, a zatem odnosi się do migracji między państwami członkowskimi. Za39 M at er ia ły Np. w sprawach: 167/73 Komisja przeciwko Francji, pkt 41, oraz w sprawie 41/74 Van Duyn, pkt 4–8. Zdaniem L. Florka nie dotyczy to jednak art. 45 ust. 3 lit. d), który uzależnia prawo pracownika do pozostania na terytorium państwa przyjmującego po ustaniu zatrudnienia od spełnienia warunków określonych w rozporządzeniu; por. L. Florek, Europejskie prawo pracy, Warszawa 2010, s. 48. 40 Np. w sprawach: C-292/89 Antonissen, pkt 21–22; C-138/02 Collins, pkt 37. 41 Sprawa C-350/96 Clean Car. 42 Sprawa C-208/05 ITC, pkt 24–27. 43 Szerzej: np. L. Mitrus, Artykuł 39, dz. cyt., s. 815–817. 44 Wyrok z 15 stycznia 1998 r. w sprawie C-15/96 Kalliope Schoning-Kougebetopolou przeciwko Freie und Hansestadt Hamburg, Zb. Orz. 1998, s. I-00047. 45 Wyrok z 12 grudnia 1974 r. w sprawie 36–74 B.N.O. Walrave and L.J.N. Koch przeciwko Association Union cycliste internationale, Koninklijke Nederlandsche Wielren Unie et Federación Española Ciclismo, Zb. Orz. 1974, s. 1405. 46 Np. sprawy: 152/73 Giovanni Maria Sotgiu przeciwko Deutsche Bundespost, Zb. Orz. 1974, s. 153; C-281/98 Angonese przeciwko Cassa di Risparmio di Bolzano, Zb. Orz. 2000, s. 1-4139. Por. też M. Szydło, Prywatny pracodawca jako adresat przepisów TWE o swobodzie przepływu pracowników. Uwagi na tle bezpośredniej horyzontalnej skuteczności art. 39 TWE, „Studia Europejskie” 2008, nr 3. 47 Sprawa C-281/98 Angonese przeciwko Cassa di Risparmio di Bolzano, Zb. Orz. 2000, s. 1-4139, omówione w pkt 5.1.2. Szerzej: C. Barnard, EC Employment Law, dz. cyt., s. 180. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:31 2011-09-16 09:29:23 XV-16 1. Pojęcie i podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników… IW EP stosowanie tego przepisu wymaga więc istnienia elementu ponadnarodowego, tj. sytuacji wykraczającej poza system jednego państwa członkowskiego. Z tego względu rozważana regulacja dotyczy tylko pracowników, którzy skorzystali z prawa do migracji. Zasadniczo chodzi o realizację uprawnień pracowników wobec państwa przyjmującego. Trybunał Sprawiedliwości interpretuje jednak pojęcie pracownika migrującego szeroko, umożliwiając wyjątkowo korzystanie z uprawnień z art. 39 TWE (obecnie art. 45 TFUE) także wobec państwa ojczystego. Przykładem takiej sytuacji jest orzeczenie w sprawie C-291/05 Eind48. M at er ia ły D EM O Wyrok TS z 11 grudnia 2007 r. w sprawie C-291/05 Minister voor Vreemdelingenzaken en Integrafie przeciwko R. N. G. Eind49 W lutym 2000 r. p. Eind, obywatel Holandii, udał się do Zjednoczonego Królestwa, gdzie uzyskał zatrudnienie. Następnie dołączyła do niego córka Rachel, urodzona w 1989 r., która przybyła bezpośrednio z Surinamu. Oboje uzyskali prawo pobytu w Zjednoczonym Królestwie. W dniu 17 października 2001 r. p. Eind i jego córka przyjechali do Holandii. Rachel Eind złożyła wniosek o wydanie zezwolenia na pobyt na podstawie ustawy o cudzoziemcach. Pan Eind oświadczył, że od czasu powrotu do Holandii korzysta z pomocy społecznej i nie pracuje ani nie poszukuje zatrudnienia, ponieważ jest chory. Wniosek Rachel Eind został oddalony z tego powodu, że nie miała tymczasowego zezwolenia na pobyt. Ponadto w decyzji wskazano, że nie może ona uzyskać jakiegokolwiek zezwolenia na pobyt, opierając się na statusie członka rodziny pracownika wspólnotowego, gdyż mimo że jej ojciec przebywał w państwie członkowskim innym niż Holandia, od czasu powrotu do Holandii nie wykonywał rzeczywistej i efektywnej działalności oraz nie był osobą nieaktywną ekonomicznie w rozumieniu traktatu WE. W tych okolicznościach p. Eind nie może być uznany za obywatela wspólnotowego w rozumieniu ustawy o cudzoziemcach Zdaniem TS: 45. W świetle całości powyższych rozważań na pytanie drugie i pytanie trzecie lit. b) należy odpowiedzieć w ten sposób, że w sytuacji, gdy po okresie wykonywania pracy w innym państwie członkowskim pracownik powraca do państwa członkowskiego, którego obywatelstwo posiada, obywatelowi państwa trzeciego będącemu członkiem jego rodziny przysługuje – na podstawie art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 1612/98 stosowanego przez analogię – prawo pobytu w państwie członkowskim, którego obywatelem jest pracownik, nawet jeżeli pracownik 48 49 Zob. także sprawę C-224/98 D’Hoop, Zb. Orz. 2002, s. I-6191, pkt 3. Dz. Urz. UE 2008 C 51/8. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:32 2011-09-16 09:29:23 1.2. Podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników XV-17 IW EP ten nie wykonuje w tym państwie rzeczywistej i efektywnej działalności ekonomicznej. Okoliczność, że przed pobytem w państwie członkowskim, w którym pracownik wykonywał pracę, obywatelowi państwa trzeciego będącemu członkiem rodziny pracownika wspólnotowego nie przysługiwało prawo pobytu na podstawie prawa krajowego w państwie członkowskim, którego obywatelem jest pracownik, nie ma wpływu na ocenę prawa pobytu tego obywatela państwa trzeciego w tym ostatnim państwie. EM 1.2.3. Traktaty akcesyjne O Artykuł 45 TFUE jest podstawowym źródłem uprawnień pracowników migrujących. Przepisy prawa wtórnego nie poszerzają tych uprawnień, a jedynie je precyzują i konkretyzują50. er ia ły D Traktaty akcesyjne, określające warunki i zasady przystąpienia Grecji (1981), Hiszpanii i Portugalii (1986), Polski i innych dziewięciu państw Europy Środkowej i Wschodniej (2004) oraz Bułgarii i Rumunii (2007), są umowami międzynarodowymi, które stanowią źródła prawne swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii przez to, że ustanawiają ograniczenia w dziedzinie swobody przemieszczania się pracowników, obowiązujące przez ustalone w nich okresy przejściowe. Stanowi to zaś ograniczenie swobody wynikającej z art. 45 TFUE (zob. pkt 1.1.6.). at 1.2.4. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z dnia 14 grudnia 2007 r. M Zgodnie z art. 6 ust. 1 TUE Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku, w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 roku w Strasburgu; Karta ma taką samą moc prawną jak Traktaty51. Artykuł 45 ust. 1 tego aktu stanowi, że każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na 50 Zob. np. sprawy: C-419/92 Igetraut Scholz przeciwko Opera Universitaria di Cagliari and Cinzia Porcedda, Zb. Orz., s. I-505, pkt 6; C-405/01 Colegio de Oficiales de la Marina Mercante Española przeciwko Administración del Estado, Zb. Orz. 2003, s. I-1039, pkt 27. 51 Szerzej na ten temat C. Mik, Karta Praw Podstawowych…, dz. cyt., s. 62–65; A. Wyrozumska, Inkorporacja…, dz. cyt., s. 80–84. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:33 2011-09-16 09:29:23 XV-18 1. Pojęcie i podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników… terytorium państw członkowskich. Przepis ten nie przyznaje nowych uprawnień obywatelom Unii (art. 6 ust. 1 TUE). Daje natomiast podstawę do kwalifikowania prawa pracowników do przemieszczania się wewnątrz Unii jako prawa podstawowego Unii Europejskiej (zob. też pkt 1.1.4.). 1.2.5. Prawo wtórne IW EP Szczegółową regulację uprawnień wynikających z zasady swobody przepływu pracowników zawierają przepisy prawa wtórnego, a zwłaszcza: O Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty. D EM Akt ten reguluje sytuację prawną pracowników migrujących w zakresie podejmowania i świadczenia pracy w państwie przyjmującym, zwłaszcza w kontekście zakazu dyskryminacji, oraz zasady koordynacji i administracyjnego wsparcia swobodnego przepływu. ły Dyrektywa Rady 77/486/EWG w sprawie kształcenia dzieci pracowników migrujących52. at er ia Akt ten zobowiązuje państwa członkowskie do zorganizowania kształcenia w zakresie objętym obowiązkiem szkolnym w taki sposób, aby ułatwić proces integracji dzieci pracowników migrujących. M Dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium Państw Członkowskich, zmieniająca rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylająca dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/ EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG. Akt ten reguluje kwestie związane z przemieszczaniem się (wjazdem i wyjazdem) oraz pobytem w państwie przyjmującym obywateli Unii i ich rodzin. 52 Dz. Urz. WE 1977 L 199/32. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:34 2011-09-16 09:29:23 1.2. Podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników XV-19 IW EP Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 988/2009 z dnia 16 września 2009 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego oraz określające treść załączników. EM O Akty te zapewniają pracownikom nabycie i odpowiednie ustalenie wysokości świadczeń z ubezpieczenia społecznego w sposób chroniący ich przed negatywnymi skutkami migracji. D Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2005/36 z 7 września 2005 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych. Literatura uzupełniająca M at er ia ły Akt ten ułatwia obywatelom UE korzystanie z zasady swobodnego przepływu pracowników przez umożliwienie wykonywania wyuczonego zawodu w państwie innym niż państwo, w którym kwalifikacje do wykonywania tego zawodu uzyskali. • Barnard C., EC Employment Law (Part II. Migrant Workers), “Oxford University Press” 2006. • Blanpain R., European Labour Law, Alphen aan den Rijn 2008 (Part. I, Ch.1). • Cieśliński A., Wspólnotowe prawo gospodarcze, Tom I, Warszawa 2009. • Damasiewicz A., Komentarz do rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz.U.UE.L.68.257.2), pkt I, LEX/el. 2005. • Dudzik J., Prawo europejskie. Zarys wykładu, Lublin 2003. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:35 2011-09-16 09:29:23 XV-20 1. Pojęcie i podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników… ły D EM O IW EP • Florek L., Europejskie prawo pracy, Warszawa 2010. • Golynker O., Jobseekers’ Rights in the European Union: challenges of changing the paradigm of social solidarity, “European Law Review” 2005, No 1. • Guild E. (red.), The Legal Framework and Social Consequences of Free Movement of Persons in the European Union, Hague–Boston–London 1999. • Mik C., Karta Praw Podstawowych: wyznaczniki standardów ochronnych [w:] Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2008. • Mitrus L., Artykuł 39 [w:] Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską. Tom I, red. A. Wróbel, red. tomu D. Miąsik, N. Półtorak, Warszawa 2008. • Mitrus L., Swoboda przemieszczania się pracowników po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, Warszawa 2003. • Swann D., The Economics of the Common Market. Integration in the European Union, London–New York–Victoria–Toronto–Auckland 1995. • Świątkowski A. M., Swobodny przepływ pracowników i ich rodzin [w:] Europejskie prawo socjalne. Tom II, Warszawa 1999. • Wollensläger F., Obywatelstwo UE i jego dynamika dla procesu integracji poza wymiarem rynkowym (cz. I), „Europejski Przegląd Sądowy” 2010, nr 6. • Wróbel I., Wspólnotowe prawo imigracyjne, Warszawa 2008. • Wyrozumska A., Jednostka w Unii Europejskiej [w:] Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, pod red. J. Barcza, Warszawa 2003. er ia Podstawowe dokumenty M at • Wyrok z 12 lutego 1974 r. w sprawie 152/73 Giovanni Maria Sotgiu przeciwko Deutsche Bundespost, Zb. Orz. 1974, s. 153. • Wyrok z 4 kwietnia 1974 r. w sprawie C-167/73 Commission of the European Communities przeciwko French Republic, Zb. Orz. 1974, s. 00359. • Wyrok z 4 grudnia 1974 r. w sprawie 41/74 Yvonne van Duyn v Home Office. – Reference for a preliminary ruling: High Court of Justice, Zb. Orz. 1974, s. 01337 • Wyrok z 12 grudnia 1974 r. w sprawie 36-74 B.N.O. Walrave and L.J.N. Koch przeciwko Association Union cycliste internationale, Koninklijke Nederlandsche Wielren Unie et Federación Espa ola Ciclismo, Zb. Orz. 1974, s. 1405. • Wyrok z 31 maja 1979 r. w sprawie Criminal proceedings przeciwko Gilbert Even et Office national des pensions pour travailleurs salariés (ONPTS) C 207/78, Zb. Orz. 1979, s. 02019. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:36 2011-09-16 09:29:23 Podstawowe dokumenty XV-21 M at er ia ły D EM O IW EP • Wyrok z 23 marca 1983 r. w sprawie C-77/82 Anastasia Peskeloglou przeciwko Bundesanstalt für Arbeit, Zb. Orz. 1983, s. 1085. • Wyrok z 15 października 1987 r. w sprawie c-222/86 Union nationale des entraîneurs et cadres techniques professionnels du football (Unectef) przeciwko Georges Heylens and others, Zb. Orz. 1987, s. 4097. • Wyrok z 14 grudnia 1989 r. w sprawie C-3/87 The Queen v Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, ex parte Agegate Ltd., Zb. Orz. 1989, s. 4459. • Wyrok z dnia 5 lutego 1991 r. w sprawie Danielle Roux przeciwko Państwo Belgijskie C-363/89, Zb. Orz. 1991/2/I-00273. • Wyrok z 26 lutego 1991 r. w sprawie C-292/89 The Queen przeciwko Immigration Appeal Tribunal, ex parte Gustaff Desiderius Antonissen, Zb. Orz. 1991, s. I-00745. • Wyrok z 23 lutego 1994 r. w sprawie C-419/92 Ingetraut Scholz przeciwko Opera Universitaria do Cagliari and Cinzia Porcedda, Zb. Orz. 1994, s. I-505. • Wyrok z 7 maja 1998 r. w sprawie C-350/96 Clean Car Autoservice GesmbH przeciwko Landeshauptmann von Wien, Zb. Orz. 1998, s. I-02521. • Wyrok z 17 września 1999 r. w sprawie C-413/99 Baumbast and R przeciwko Secretary of State for the Home Department, Zb. Orz. 2002, s. I-07091. • Wyrok Trybunału z dnia 20 września 2001 r. w sprawie C- 184/99 Rudy Grzelczyk przeciwko Centre public d'aide sociale d'Ottignies-Louvain-la-Neuve, Zb. Orz. 2001, s. I-2681. • Wyrok z 15 stycznia 1998 r. w sprawie C-15/96 Kalliope Schoning-Kougebetopolou przeciwko Freie und Hansestadt Hamburg, Zb. Orz. 1998, s. I-00047. • Wyrok z 26 stycznia 1999 r. w sprawie C-18/95 F.C. Terhoeve przeciwko Inspecteur van de Balstingdienst Particulieren/ Ondernemingen Buitenland, Zb. Orz. 1999. • Wyrok z 6 czerwca 2000 r. w sprawie C-281/98 Roman Angonese przeciwko Cassa di Risparmio di Bolzano SpA, Zb. Orz. 2000, s. I-4139. • Wyrok z 11 lipca 2002 r. w sprawie C-224/98 Marie-Nathalie D’Hoop przeciwko Office national de l’emploi, Zb. Orz. 2002, s. I-6191. • Wyrok z 30 września 2003 r. w sprawie C-405/01 Colegio de Oficiales de la Marina Mercante Espanola przeciwko Administration del Estado, ex parte Asociacion de Navieros Espanoles (ANAVE), Zb. Orz. 2003, s. I-10391. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:37 2011-09-16 09:29:23 XV-22 1. Pojęcie i podstawy prawne swobodnego przepływu pracowników… IW EP • Wyrok z 23 marca 2004 r. w sprawie C-138/02 Brian Francis Collins przeciwko Secretary of State for Work and Pensions, Zb. Orz. 2004, s. 2703. • Wyrok z 11 stycznia 2007 r. w sprawie C-208/05 ITC Innovative Technology Center GmbH przeciwko Bundesagentur für Arbeit. • Wyrok z 11 grudnia 2007 r. w sprawie C-291/05 Minister voor Vreemdelingenzaken en Integrafie przeciwko R. N. G. Eind. • Wyrok z 17 stycznia 2008 r. w sprawie C-152/05 Komisja Wspólnot Europejskich przeciwko Republice Federalnej Niemiec, Zb. Orz. 2008, s. I-39. Pytania podsumowujące M at er ia ły D EM O • Wskaż istotną treść prawa do swobodnego przepływu pracowników wewnątrz UE. • Na czym polega związek swobodnego przepływu pracowników ze swobodą przepływu osób i obywatelstwem Unii? • W czym przejawia się fundamentalny charakter swobodnego przepływu pracowników? • Czy prawo swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii obejmuje obywateli państw trzecich? • Jakie ograniczenia swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii wynikają z traktatów akcesyjnych? • W czym wyraża się szczególne znaczenie art. 45 TFUE w regulacji swobodnego przepływu pracowników? • Jakie jest znaczenie Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej z dnia 14 grudnia 2007 r. jako jednego ze źródeł regulacji swobodnego przepływu pracowników? • Wskaż i scharakteryzuj podstawowe akty prawa wtórnego normujące swobodny przepływ pracowników. 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:38 2011-09-16 09:29:23 Indeks Asystenci EURES XV-119–122, XV-182 B bezpieczeństwo publiczne XV-104–105, XV-108–110, XV-112, XV-114–116 Biuro Koordynacji EURES Europejski Urząd Koordynacji Obsadzania Wolnych Miejsc Pracy i Wniosków o Zatrudnienie XV-176 G EM XV-181 Europejski System Clearingu Wolnych Miejsc Pracy i Wniosków o Przyjęcie do Pracy (SEDOC) XV-179 O administracja publiczna XV-124–125 IW EP A Grupa Robocza EURES C D D XV-182 er ia Doradcy EURES XV-47–51 ły członek rodziny (definicja) dyskryminacja bezpośrednia XV-156 XV-142, XV-182 Grupa Strategiczna Wysokiego Szczebla XV-180, XV-182 K Komitet Doradczy XV-173, XV-176–178 Komitet Sterujący XV-180 XV-136, Komitet Techniczny XV-176–179 dyskryminacja pośrednia XV-146, XV-156 XV-143, kontrola równowagi na rynku pracy XV-176 E Europejska Służba Zatrudnienia Krajowy Menedżer EURES Europejskie Służby Zatrudnienia (EURES) XV-179–184 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:207 XV-181 XV-181 Europejska Strategia Zatrudnienia XV-181 Europejskie Biuro Koordynacji XV-173, koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego XV-163, XV-165 M at dyskryminacja odwrotna XV-139 XV-179 O obywatelstwo Unii Europejskiej XV-155 ograniczenie swobody przepływu pracowników XV-100–101 2011-09-16 09:29:32 Indeks P Ś pobyt powyżej trzech miesięcy porządek publiczny XV-109–116 pracownik XV-76 XV-104–105, U XV-23–33, XV-38 pracownik delegowany XV-46 usługi EURES pracownik migrujący XV-135, XV-141–142, XV-144, XV-146 prawa członków rodziny środki utrudniające realizację swobody przepływu pracowników XV-100 XV-183 uznawanie kwalifikacji zawodowych pracowników XV-169 XV-84–85 prawo długoterminowego pobytu XV-69–71 W IW EP XV-192 władza publiczna XV-121, XV-123–124 prawo krótkoterminowego pobytu XV-69–71 współmałżonek (definicja) prawo pobytu powyżej trzech miesięcy XV-70–71 wymiana młodych pracowników XV-171 D prawo swobodnego przemieszczania się na terytorium państw członkowskich XV-62 XV-119 er ia S ły public service SEDOC, zob. Europejski System Clearingu Wolnych Miejsc Pracy i Wniosków o Przyjęcie do Pracy at self-employed persons M służba publiczna XV-124 system SOLVIT O XV-69–70, wzajemne uznawanie kwalifikacji zawodowych XV-163 EM prawo stałego pobytu XV-77–80, XV-94 XV-50 XV-3 względy porządku publicznego względy zdrowia publicznego XV-105–106, XV-114–116 Z zarejestrowany związek partnerski XV-51 zasada równego traktowania XV-144 zawód nieregulowany XV-119, XV-122, XV-108 zawód regulowany XV-141, XV-170 XV-170 XV-185 system uznawania kwalifikacji XV-170 system zabezpieczeń społecznych XV-168 1054_tomXV_DRUK_20110916.indd Sek1:208 2011-09-16 09:29:32 SWOBODNY PRZEPŁYW PRACOWNIKÓW WEWNĄTRZ UNII EUROPEJSKIEJ EP Niniejszy podręcznik – Swobodny przepływ pracowników wewnątrz Unii Europejskiej – jest poświęcony najważniejszym aspektom swobody przepływu osób aktywnych ekonomicznie i prawu obywateli Unii do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich. W usystematyzowany sposób prezentuje on kluczowe zagadnienia swobodnego przepływu pracowników, tj. pojęcie i źródła prawne tej swobody, jej zakres podmiotowy i prawa objęte jej zakresem przedmiotowym, wynikające z przepisów ograniczenia swobodnego przepływu, zasadę równości traktowania pracowników migrujących (zakaz dyskryminacji) oraz instytucjonalne gwarancje i ułatwienia swobody przemieszczania się pracowników. Podręcznik uwzględnia reformy wprowadzone od 1 grudnia 2009 r. na mocy Traktatu z Lizbony. O IW Tom ten wchodzi w skład serii podręczników „System prawa Unii Europejskiej”, które Instytut Wydawniczy EuroPrawo zaczął publikować w 2009 r. Autorami wszystkich publikacji są wybitni specjaliści z zakresu prawa UE i prawa międzynarodowego, wywodzący się ze środowiska akademickiego oraz reprezentujący instytucje unijne i urzędy krajowe zajmujące się w Polsce sprawami Unii Europejskiej. EM Tom ten reprezentuje trzecią grupę podręczników (tomy od XIII do XXVIII), obejmującą prawo rynku wewnętrznego i polityk Unii Europejskiej. Pierwsza grupa (tomy od I do IX) dotyczy ustroju Unii Europejskiej, grupa druga natomiast (tomy X i XII) odnosi się do Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości UE i Unii Gospodarczej i Walutowej. at er ia ły D Zamiarem Instytutu Wydawniczego EuroPrawo oraz autorów serii jest przedstawienie w sposób fachowy i nowoczesny – a zarazem przystępny i przejrzysty – najważniejszych zagadnień ustrojowych oraz prawa rynku wewnętrznego i polityk Unii Europejskiej. Podręczniki są dostosowane do potrzeb studentów prawa, administracji, zarządzania, politologii, europeistyki i stosunków międzynarodowych – słuchaczy przedmiotów z zakresu prawa UE. Mogą one również stać się pomocą dla praktyków: prawników, urzędników, biznesmenów i polityków, pragnących pogłębić wiedzę na temat poszczególnych dziedzin prawa Unii Europejskiej. Więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej www.iweuroprawo.pl M Podręcznik rekomendowany przez Niezależny Instytut Spraw Europejskich PROFESJONALNIE O PRAWIE UNII EUROPEJSKIEJ PREZYDENCJA POLSKI W UE 2011 NASZE PODRĘCZNIKI SŁUŻĄ SZKOLENIU KADRY księgarnia internetowa http://iwep.pl 00-739 Warszawa ul. Stępińska 22/30 www.iweuroprawo.eu e-mail: [email protected] 9 788376 270487 pod redakcją Zbigniewa Hajna
