Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu

Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu

INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA
OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO
MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE
POZNA¡SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE
Biskupin… i co dalej?
Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologii
REDAKCJA
JACEK NOWAKOWSKI
ANDRZEJ PRINKE
W¸ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI
POZNA¡ 2005
ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin… i co
dalej? Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin… and what next? Aerial photographs in
Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego,
Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005,
pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN 83-916342-2-1. Polish text with English summaries and captions.
These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other
European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological
resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them
available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial
photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good
basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies.
Recenzenci:
prof. dr hab. Bogus∏aw Gediga
prof. dr hab. S∏awomir Kadrow
© Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski 2005
© Copyright by Authors
Publikacj´ wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków, Dziekana Wydzia∏u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology
Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future
(Ref. No 2004-1495/001-001 CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture 2000.
Adjustacja streszczeƒ i t∏umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska
Sk∏ad i ∏amanie: ad rem, Poznaƒ – Jacek Tomczak
Projekt ok∏adki: Jolanta i Konrad Królowie
ISBN 83-916342-2-1
Wydawca:
ul. S∏owiaƒska 38A/6
61-664 Poznaƒ
tel./fax +48 / 61 826 78 44
e-mail: [email protected]
Spis treÊci
Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i…
interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Cz´Êç I: Troch´ historii – czy tylko Biskupin?
Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka – próba podsumowania . . . . . . . . . 27
Lidia ˚uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Dariusz Krasnod´bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj´ciami lotniczymi z lat 1923-1929 . . . . 71
Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji
zdj´ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Cz´Êç II: Zdj´cia lotnicze i technologia
S∏awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó∏czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Jerzy Mia∏dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu
ekologicznego, poddanego antropopresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Jerzy Mia∏dun, Wst´pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie
rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym . . . . . . . . . . . . . 117
Cz´Êç III: Problemy z interpretacjà
Lidia ˚uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien
interpretowaç zdj´cia lotnicze – s∏ów kilka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Andrzej Kijowski, Stefan ˚ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t∏o dla
archeologicznej interpretacji zdj´ç lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Krzysztof Maciejewski, Wró˝enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne . . 157
Cz´Êç IV: Archiwizacja i udost´pnianie zdj´ç lotniczych w archeologii
Wies∏aw St´pieƒ, „Karta obserwacji terenu z góry” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia ˚uk, APh_Max – baza danych
o zdj´ciach lotniczych dla potrzeb archeologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego
rekonesansu lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Jerzy Mia∏dun, Izabela Mirkowska, W∏odzimierz Ràczkowski,
WczesnoÊredniowieczne za∏o˝enia obronne w Polsce pó∏nocno-wschodniej:
projekt systemu informacji archeologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Cz´Êç V: Zdj´cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej
Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach,
„Archeologia niedestrukcyjna” w pó∏nocno-wschodniej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Piotr Górny, Ma∏gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki,
Weryfikacja terenowa zdj´ç lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che∏miƒskiej.
Pierwsze doÊwiadczenia, mo˝liwoÊci, perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz,
Archeologiczny zwiad lotniczy wzd∏u˝ trasy planowanej autostrady A2
w granicach dawnego woj. poznaƒskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
9
Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj´ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym
na przyk∏adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie
zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Cz´Êç VI: Od zdj´ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ:
dorobek i perspektywy
Andrzej M. Wyrwa, Zdj´cia lotnicze w ∏ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz
ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Krzysztof Maciejewski, W∏odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy… lecz nie tylko:
wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002 . . . . . 283
Barbara Stolpiak, W∏odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku,
woj. zachodniopomorskie a zdj´cia lotnicze – oczekiwania i mo˝liwoÊci . . . . . . . . . . . . . . . 297
Kazimierz Grà˝awski, Zdj´cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej
Muzeum w Brodnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Dariusz Krasnod´bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry,
przeprowadzona w 1999 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç – czy pilot mo˝e zostaç archeologiem? . . . . . . . . . . . . 321
Marcin Dziewanowski, Lidia ˚uk, Zaleg∏oÊci „nie do odrobienia”?
Przyczynek do przydatnoÊci zdj´ç lotniczych w badaniach terenowych
na przyk∏adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Rafa∏ Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoÊredniowiecznego
osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz∏uchowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Mi∏osz Giersz, Maciej S∏omczyƒski, Mariusz Zió∏kowski, Archeologia lotnicza
w polskich badaniach archeologicznych w Andach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
Violetta Julkowska, W∏odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz∏oÊç! Zdj´cia lotnicze
w dydaktyce historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
Cz´Êç VII: Zdj´cia lotnicze i krajobraz kulturowy
Wies∏aw St´pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? . . . . . . . . . . . . . . 379
Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze
korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Cz´Êç VIII: Jak si´ to robi w Europie?
Robert Bewley, Archeologia lotnicza – kilka myÊli na przysz∏oÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
Rog Palmer, Dlaczego niezb´dna jest interpretacja zdj´ç lotniczych i wykonywanie map? . . . . . 407
Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech – z historii badaƒ . . . . . . . . 413
Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku:
integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna . . . . . . . . . . . 449
Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S∏owacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie . . . . . . . . . 489
Juris Urta-ns, Fotografia lotnicza w archeologii na ¸otwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
Indeks nazw osobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
Lista adresowa autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
10
Paul M. Barford
Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka?
1. Uwagi wst´pne
Jednym z wiodàcych tematów konferencji by∏y rozwa˝ania nad problemem, dlaczego wykorzystanie zdj´ç lotniczych w archeologii w Polsce nie „wystartowa∏o” w taki sposób, jak w innych krajach (takich jak np. Wielka Brytania), pomimo wielu sprzyjajàcych okolicznoÊci, przynajmniej
w ostatnich latach. W przesz∏oÊci niektórzy autorzy sugerowali, ˝e u pod∏o˝a takiej sytuacji mo˝e
le˝eç pewne szeroko akceptowane przez polskich archeologów przekonanie, ˝e wykonywanie
zdj´ç jest bardzo kosztowne lub zbyt trudne. Inni natomiast upatrywali powodów odrzucenia tej
metody w negatywnym stosunku w∏adz komunistycznych, dla których nadrz´dne by∏o bezpieczeƒstwo narodowe. Warto jednak zastanowiç si´, czy nie istnia∏y jakieÊ g∏´bsze przyczyny, które leg∏y
u podstaw takiej sytuacji, a w szczególnoÊci takie, które wiàza∏y si´ z ogólnymi warunkami, w jakich funkcjonowa∏a polska archeologia.
Jako Brytyjczyk od wielu lat dzia∏ajàcy w polskiej archeologii i patrzàcy na nià z perspektywy
brytyjskiego doÊwiadczenia, wydaje mi si´, ˝e jest wiele subtelnych, lecz jednak fundamentalnych
ró˝nic w zr´bach koncepcyjnych w obu archeologiach, które mogà wyjaÊniaç, dlaczego trudno jest
wprost przejàç ide´ lub praktyk´ z jednego Êwiata archeologii i zastosowaç jà w warunkach innej
archeologii. W szczególnoÊci jednà z przeszkód w rozwoju archeologii lotniczej przy porównaniu
obu tradycji, wydaje mi si´, jest odmiennoÊç podejÊcia do stanowisk archeologicznych i przestrzeni pomi´dzy nimi, w skrócie zatem, problem relacji pomi´dzy tzw. archeologià lotniczà i archeologià krajobrazu (zob. Ràczkowski 2001).
2. Zdj´cia lotnicze a obraz przesz∏ego krajobrazu w brytyjskiej archeologii
Fotografia lotnicza dla celów archeologicznych pojawi∏a si´ w Polsce stosunkowo wczeÊnie,
o czym wspomina si´ w innych artyku∏ach w tym tomie (zob. te˝ Kobyliƒski 1999; Ràczkowski
2002), i po tym poczàtkowym okresie dynamicznego rozwoju znalaz∏a si´ w kryzysie. Przeglàd literatury z trzech dekad, od lat 50. do lat 80. XX wieku (Barford 1999; 2000), wskazuje, ˝e zdj´cia
lotnicze by∏y wykorzystywane zasadniczo w dwóch celach: (1) dla dokumentowania znanych stanowisk o w∏asnej formie krajobrazowej (g∏ównie pojedyncze obiekty o zachowanych konstrukcjach nadziemnych, obiekty architektoniczne), i (2) do badania Êrodowiskowego kontekstu znanych stanowisk archeologicznych (paleomeandry, topografia itp.). Stosunkowo rzadko
wykorzystywano archeologi´ lotniczà w poszukiwaniu nowych stanowisk, ujawniajàcych si´ dzi´ki
obecnoÊci wyró˝ników roÊlinnych lub glebowych.
379
W Wielkiej Brytanii to ostatnie podejÊcie jest dominujàce. W ostatnich trzech dekadach metoda ta sta∏a si´ podstawowym sposobem pozwalajàcym na wzbogacanie zasobu informacji przez lokalne s∏u˝by ochrony dziedzictwa, które rejestrujà stanowiska archeologiczne (Sites and Monuments Record – SMR) i zabytki historyczne (Historic Environment Record – HER). W wielu
rejonach kraju podstawowym typem stanowisk archeologicznych obecnych w bazach danych SMR
sà stanowiska rejestrowane z powietrza dzi´ki obecnoÊci wyró˝ników roÊlinnych.
O ile te wyró˝niki roÊlinne w Wielkiej Brytanii sà g∏ównie rejestrowane przez profesjonalnych
archeologów (w wi´kszoÊci zatrudnionych w s∏u˝bach konserwatorskich), to znaczàcà liczbà sà te˝
odkrycia dokonane przez archeologów-amatorów – wykorzystujàcych zdj´cia dost´pne na rynku
lub wykonujàcych amatorskie loty. Dobrym przyk∏adem mo˝e byç kapitan Richard Farrands, pracujàcy jako pilot statków w porcie Harwich/Felixstowe i zapalony archeolog-amator, który uzyska∏
licencj´ pilota samolotowego, by wspomóc swoje zainteresowania badaniami archeologicznymi.
Dzi´ki prowadzonemu przez siebie rekonesansowi lotniczemu zebra∏ obszerne archiwum zdj´ç
lotniczych z rejonu doliny rzeki Stour na pograniczu dwóch regionów – Essex i Suffolk. Zakupi∏
tak˝e w latach 70. od tzw. Potato Marketing Board stare zdj´cia (przeznaczone do likwidacji), które zosta∏y wykonane latem dla tego samego obszaru, w celu okreÊlenia area∏u upraw ziemniaków
przez poszczególnych rolników i prowadzenia jakichÊ tam biurokratycznych kalkulacji i obliczeƒ.
Te znakomite zdj´cia pionowe, wykonane w jednolitej skali, pokaza∏y nie tylko przestrzenny zasi´g uprawy ziemniaków z biurokratycznie przewidzianà dok∏adnoÊcià, ale tak˝e (choç zupe∏nie
przypadkowo) wspania∏e wyró˝niki roÊlinne na sàsiednich polach, gdzie by∏y uprawiane zbo˝a.
Regionalna s∏u˝ba archeologiczna w Essex by∏a pierwszà w Wielkiej Brytanii, która w latach 70.
zainicjowa∏a pilota˝owy projekt przeniesienia ze zdj´ç lotniczych na map´ pe∏nej ewidencji
o przesz∏ym krajobrazie, z przeznaczeniem dla celów zarzàdzania dziedzictwem kulturowym. Na
mapy w skali 1:10000 naniesiono wszelkie informacje o stanowiskach archeologicznych, które zosta∏y zarejestrowane na zdj´ciach lotniczych przechowywanych w archiwach paƒstwowych, w archiwach specjalistycznych (takich jak kolekcja archeologicznych zdj´ç lotniczych na Uniwersytecie w Cambridge – CUCAP), jak równie˝ zebranych przez archeologów-amatorów. Ka˝de
zgrupowanie wyró˝ników roÊlinnych uzyska∏o dok∏adne wspó∏rz´dne w ramach National Grid Reference i zosta∏o wprowadzone do bazy danych SMR. O ile w tej skali nie by∏o mo˝liwe przeniesienie na map´ ka˝dego obiektu z pe∏nà dok∏adnoÊcià, to mapy takie da∏y bardzo dobre wyobra˝enie o intensywnoÊci i charakterze zasobów archeologicznych na danym obszarze i s∏u˝y∏y jako
podstawa przy decyzjach zwiàzanych z opiniowaniem projektowanych inwestycji.
Przyk∏ad mapy tylko jednego niewielkiego obszaru, jaki si´ pojawi∏ w rezultacie takiego podejÊcia pokazuje ryc. 1. Jest to ilustracja obecnego stanu badaƒ wybranego fragmentu krajobrazu angielskiego i reprezentuje typowà sytuacj´ dla nizinnych obszarów Wielkiej Brytanii. Jest to obszar
w sàsiedztwie badanej wykopaliskowo willi rzymskiej w Little Oakley w pó∏nocno-wschodnim Essex, niedaleko mojego rodzinnego domu (Barford 2002). Mapa pokazuje wiele stanowisk (znanych z badaƒ powierzchniowych1 i przypadkowych odkryç) oraz elementy staro˝ytnego krajobrazu z uwzgl´dnieniem wyró˝ników roÊlinnych zidentyfikowanych g∏ównie na podstawie zdj´ç
lotniczych, zgromadzonych przez kapitana Farrandsa (w tym zdj´cia pionowe British Potato Marketing Board). Wyró˝niki roÊlinne ujawniajà trudne do wydatowania enclosures2 i systemy pól,
a tak˝e „koliste rowy” (prawdopodobnie rozorane kurhany z epoki bràzu).
Ta rycina jednak˝e wskazuje na z∏o˝onoÊç krajobrazu archeologicznego. Mapa podk∏adowa pokazuje pola, ˝ywop∏oty (ogrodzenia), lasy i wiejskie drogi, które stanowià istot´ znajomego krajo1
Rozpoznanie tego terenu przy pomocy badaƒ powierzchniowych jest raczej niepe∏ne. Jest bardzo prawdopodobne, ˝e wi´cej ceramiki, kafli i od∏upków krzemiennych mo˝na by zarejestrowaç, gdyby ten obszar zosta∏ tak intensywnie zbadany, jak si´ to robi w Polsce w ramach AZP.
2
Enclosure to trudny do przet∏umaczenia i zdefiniowania typ stanowiska. Oznacza miejsce ogrodzone, oddzielone od Êwiata zewn´trznego rowem, wa∏em, palisadà itp. Obiekty takie majà rozmaite kszta∏ty. Niektóre z nich
w∏aÊnie na podstawie formy sà doÊç dok∏adnie datowane, lecz jest równie˝ wiele takich, których chronologii nie da
si´ okreÊliç.
380
VII: ZDJ¢CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY
Ryc. 1. Little i Great Oakley, Essex (Wielka Brytania). Rozmieszczenie zabytków archeologicznych
w krajobrazie (Barford 2002: fig. 2z).
brazu, w którym dorasta∏em. Wyró˝niki roÊlinne (wraz z innymi Êwiadectwami, zarówno archeologicznymi, jaki i archiwalnymi, odkrytymi w trakcie jego badaƒ) tworzà inny obraz krajobrazu lub
elementy serii kolejnych krajobrazów, które „le˝à poni˝ej” niego i w rzeczywistoÊci sà przez ten
krajobraz cz´Êciowo zas∏oni´te. Dotyczy to Êladów rzymskich grobów (stan. 2 i 3) oraz „Êladów
osadnictwa” rzymskiego (stan. 5-7). Jest równie˝ rozleg∏y uk∏ad rzymskich budynków i ruiny osady w rejonie rzymskiej willi. Na pó∏noc znajduje si´ kompleks wyró˝ników roÊlinnych, wskazujàcych na obecnoÊç kolistych rowów oraz (pradziejowego?) kolistego enclosure, jak te˝ równoleg∏e
rowy prawdopodobnie Êwiadczàce o obecnoÊci drogi, która nie ma zwiàzku ze wspó∏czesnym systemem komunikacyjnym (stan. 4). W lewym górnym naro˝niku mapy znajdujà si´ wyró˝niki roÊlinne ró˝nych systemów pól, kolejna droga oraz koliste rowy. Wokó∏ willi sà wyró˝niki roÊlinne
jej systemu pól (nie sà pokazane w szczegó∏ach na tej mapie). Na po∏udniowym zachodzie jest du˝e prostokàtne enclosure (stan. 8). Te wyró˝niki roÊlinne pojawiajà si´ wy∏àcznie na glebach piaszczystych i ˝wirowych na wierzcho∏kach wzgórz, podczas gdy nie sà czytelne na glebach gliniastych
zalegajàcych na stokach.
Mapa równie˝ obejmuje Êlady dawnych Great Oakley Hall i Little Oakley Hall, centrów/oÊrodków dworskich, które pojawi∏y si´ w tzw. Doomsday Book (spis podatków z 1086 roku). KoÊció∏
w Little Oakley pochodzi z XII wieku, lecz badania wykopaliskowe potwierdzi∏y istnienie wczeÊniejszego drewnianego koÊcio∏a poni˝ej (a osada rzymska zalega jeszcze ni˝ej). Foulton Hall
(stan. 9) ma równie˝ genez´ wczesnoÊredniowiecznà. Wiele z granic pól ukszta∏towa∏o rozleg∏e
lynchets (nasypy powsta∏e w wyniku stopniowej akumulacji gleby, wywo∏anej orkà prowadzonà na
stoku) i drogi miejscami uformowa∏y „wy˝∏obione drogi” (jary o genezie erozyjnej ukszta∏towane
na przestrzeni wielu wieków). To sà ewidentne „zabytki w krajobrazie”, widoczne znaki staro˝ytnoÊci tego krajobrazu – oczywiste Êlady przesz∏oÊci.
To co jest bardzo interesujàce na tym obszarze, to fakt, ˝e zachowa∏ si´ tu w widocznej formie
znacznie starszy krajobraz. W tym rejonie hrabstwa Essex sà ˝ywop∏oty rosnàce na granicach pól,
które zapewne zosta∏y za∏o˝one w okresie rzymskim (Barford 2002: 177-187). G∏ówne osie tego
systemu rozciàgajà si´ na d∏ugoÊci do 6 km (Barford 2002: fig. 120). Uk∏ad tego dawno rozplanowanego krajobrazu – chocia˝ bardzo zak∏ócony w tym rejonie – rozciàga si´ po przekàtnej na
mapie, wp∏ywajàc na plan wspó∏czesnej wsi i system dróg. Analiza uk∏adu pól i dróg pozwala rozTWORZENIE KRAJOBRAZU: ARCHEOLOGIA OSADNICZA Z LOTU PTAKA?
381
poznaç „stratyfikacj´” obiektów topograficznych, które wskazujà na rozwój Êredniowiecznego
i m∏odszego krajobrazu z form wczeÊniejszych.
Mapa ta wyraênie uÊwiadamia, ˝e bardziej adekwatne sà studia nad ca∏ym krajobrazem ni˝ tylko pojedynczymi stanowiskami. Ka˝dy punkt na mapie, niezale˝nie od tego, czy zarejestrowany
w oparciu o wyró˝niki roÊlinne, czy znaleziska na powierzchni (a jest bardzo niewiele pól na tym
obszarze, które NIE dostarczajà tego typu znalezisk, chocia˝by od∏upków krzemiennych czy póênoÊredniowiecznej lub nowo˝ytnej ceramiki), jest jednak istotny jako cz´Êç skumulowanego obrazu krajobrazu z ró˝nych okresów. Wspó∏czesne krajobrazy „zamaza∏y” znaczàce obszary, Êwiadczàce o wczeÊniejszych fazach, podczas gdy na innych obszarach obecny uk∏ad pól zachowuje Êlady
znacznie starszych systemów podzia∏ów pól. Pewne typy Êwiadectw sà widoczne wy∏àcznie dzi´ki
specyficznym technikom badawczym lub wnikliwym analizom, lecz holistyczne podejÊcie do istniejàcych Êwiadectw pozwala na rekonstrukcj´ szerszych uk∏adów.
3. Brytyjska koncepcja przesz∏ego krajobrazu
Dane, które tworzà ten obraz sà ró˝norodne i wiele jest metod stosowanych przez archeologów
krajobrazu. Podstawowym êród∏em informacji sà oczywiÊcie mapy, zarówno wspó∏czesne, jak i historyczne. Mogà byç wykorzystane zarówno jako narz´dzie analityczne, jak te˝ i sposób rejestracji. Mapa mo˝e byç uzupe∏niana informacjami ze starszych zasobów, a tak˝e badaƒ terenowych.
Pionowe i ukoÊne zdj´cia lotnicze, wykonane w ró˝nych terminach, tak˝e wspomagajà Êledzenie
zmian w krajobrazie. Nie tylko pokazujà wyró˝niki roÊlinne i inne Êlady, lecz tak˝e ujawniajà topograficznà lokalizacj´ wielu rozmaitych elementów krajobrazu. Stanowiska archeologiczne naruszone lub zniszczone przez ork´ mogà byç identyfikowane dzi´ki obecnoÊci fragmentów ceramiki lub krzemienie w warstwie ornej. Natomiast niezak∏ócone Êlady ludzkiej aktywnoÊci mogà si´
równie˝ objawiaç w formach czytelnych jeszcze w topografii. Te zachowane w terenie formy mogà stanowiç zasadnicze cz´Êci stanowiska – np. wa∏y grodziska czy nasypy kurhanów.
Jednak wiele stanowisk wyodr´bnia si´ jeszcze s∏abiej poprzez mniejsze nieregularnoÊci na powierzchni ziemi, które ujawniajà na przyk∏ad Êlady dawno zanik∏ych uk∏adów pól i traktów pomi´dzy nimi, a tak˝e ró˝nych typów aktywnoÊci w ich obr´bie (tak jak niewielkie wyniesienia, które
wskazujà na miejsca lokalizacji domów w opuszczonej Êredniowiecznej wsi). Niektóre z tych form
terenowych sà tak s∏abo czytelne w topografii, ˝e mogà zostaç rozpoznane wy∏àcznie, gdy zaistniejà okreÊlone warunki – najcz´Êciej kiedy promienie s∏oneczne padajà na powierzchni´ ziemi pod
bardzo ostrym kàtem. Nie ma wi´kszego znaczenia, w jaki sposób sà one rozpoznawane. Wszystkie te obiekty mogà byç bowiem wykorzystane do rekonstrukcji ca∏oÊciowej historii przemian fragmentu krajobrazu.
Do tych danych mogà równie˝ zostaç w∏àczone elementy obecnego Êrodowiska, stare linie ˝ywop∏otów, systemy ekologiczne, które osiàgn´∏y taki stan, ˝e pozwala to na uznanie, ˝e majà kilkaset lat (Hooper 1971; zob. te˝ Chapman 1994). Stare drzewa rosnàce we wspó∏czesnym krajobrazie mogà mieç kszta∏t, który ujawnia, czy od poczàtku ros∏y w otwartej przestrzeni (krajobraz
parkowy), czy raczej sà pozosta∏oÊcià po g´stym lesie. W ten sposób dostarczajà nie tylko informacji o sposobach eksploatacji terenu, lecz tak˝e tworzà rodzaj fizycznego po∏àczenia pomi´dzy
krajobrazem przesz∏ym i wspó∏czesnym.
Istnieje opozycja pomi´dzy skutkami dzia∏aƒ cz∏owieka podejmujàcego próby nowego ukszta∏towania krajobrazu a naturalnà tendencjà do powrotu ekosystemu do jego pierwotnej postaci. Sta∏a
równowaga, jaka si´ tworzy pomi´dzy tymi tendencjami kszta∏tuje krajobraz w poszczególnych
okresach. Ludzka ingerencja mo˝e byç minimalna lub istotna. Nowa równowaga, która si´ tworzy
jest mniej lub bardziej stabilna (tzn. zmiana antropogeniczna nie zak∏óca w istotny sposób dotychczasowego ekosystemu) lub mo˝e byç zmienna (tak jak w przypadku cyklicznego odlesiania). Prawie w ca∏ej Europie obecny krajobraz jest w du˝ym stopniu rezultatem ludzkiej aktywnoÊci. Jest
efektem aktywnoÊci kulturowej w stosunku do przyrody. Taka jest podstawa koncepcji terminu
382
VII: ZDJ¢CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY
„krajobraz kulturowy” – tak jak jest on rozumiany w krajach angloj´zycznych3. W tej koncepcji
krajobraz jako wytwór kulturowy (artefakt) podlega∏ ciàg∏ym zmianom przez ostatnich kilka tysi´cy lat i sposób, w jaki zosta∏ ukszta∏towany mo˝e nam wiele powiedzieç o kolejnych spo∏ecznoÊciach, które go zamieszkiwa∏y i u˝ytkowa∏y. W takiej koncepcji, znaczenie terminu „stanowisko”
odnosi si´ wy∏àcznie do niewielkiego fragmentu znacznie szerszego i bardziej z∏o˝onego obrazu.
Takie podejÊcie w brytyjskiej archeologii wynika z d∏ugiej tradycji kompleksowych studiów nad
krajobrazem w uj´ciu ca∏oÊciowym i diachronicznym. Dobrze rozwini´te w brytyjskiej tradycji badania i zainteresowania amatorskie sà jednym z czynników wyjaÊniajàcych takie uj´cie. Wi´kszoÊç
amatorów badania przesz∏oÊci, podobnie jak inni ludzie, jest zainteresowanych dziejami krajobrazu w miejscu, w którym mieszkajà. Amator, który przez wiele lat mo˝e poÊwi´ciç swój wolny czas
na studia jednej okolicy jest w stanie zebraç bardzo szczegó∏owe dane. OczywiÊcie, zainteresowanie krajobrazem znajduje równie˝ odbicie w badaniach prowadzonych przez profesjonalnych archeologów.
W∏aÊnie takie zainteresowanie krajobrazem tworzy podstawy dla gromadzenia informacji
w oparciu o zdj´cia lotnicze, co z kolei pozwala na budowanie ca∏oÊciowego obrazu przesz∏ych
krajobrazów (Palmer 1984; Stoertz 1997). Czasami rozleg∏oÊç i spójnoÊç tych systemów mo˝e byç
spektakularna (por. Palmer w tym tomie), podczas gdy w innej sytuacji rejestrowane fragmenty
mogà byç jedynymi informacjami, jakie posiadamy. Cz´ste sà przyk∏ady pokazujàce, ˝e ciàg∏y rekonesans lotniczy danego rejonu ujawnia nowe obszary wyst´powania wyró˝ników roÊlinnych wià˝àcych si´ z tymi, które by∏y ju˝ zarejestrowane w bezpoÊrednim sàsiedztwie lub dostarczajà nowych szczegó∏ów uzupe∏niajàcych obraz krajobrazu ju˝ znanego dzi´ki wyró˝nikom roÊlinnym.
Pojawienie si´ zagro˝enia dla ogromnych obszarów niezbadanego jeszcze krajobrazu doliny
górnej Tamizy zaowocowa∏o opublikowaniem bardzo wa˝nego dokumentu A Matter of Time
(RCHME 1960). Sta∏ si´ on stymulatorem rozwoju badaƒ ratowniczych w Wielkiej Brytanii (Bewley 1997; Barford 1998). Ratownicze badania wykopaliskowe obszaru przeznaczonego na ˝wirowni´ rozleg∏ego kompleksu znanego wczeÊniej dzi´ki wyró˝nikom roÊlinnym w Mucking w Essex
mia∏y na celu zarejestrowanie wszelkich Êladów rozwoju ca∏okszta∏tu krajobrazu od najbardziej
odleg∏ych czasów po wspó∏czesnoÊç (Jones, Evison, Myres 1968).
Ten sam aspekt widoczny jest w obecnym dokumencie English Heritage The Power of Place (EH
2000), który akcentuje wa˝noÊç badaƒ nad historià „miejsc”, gdzie ludzie dziÊ ˝yjà, by daç tym spo∏ecznoÊciom poczucie w∏asnych korzeni. Nacisk na „miejsce” jest szczególnie istotny w wysoce
mobilnym i wielokulturowym spo∏eczeƒstwie wspó∏czesnej Wielkiej Brytanii, w którym takie terminy, jak w tradycyjnym znaczeniu (jak to by∏o jeszcze pó∏ wieku temu) „dziedzictwo przodków”
(„ahnenerbe”), przesta∏y byç adekwatne. Przyk∏adem takiego stosunku mo˝e byç artyku∏ opublikowany w czasopiÊmie parafii Bradfield (czasopismo koÊcio∏a parafialnego niedaleko obszaru zaprezentowanego na ryc. 1) kilka lat temu. Jego autor, pan o nazwisku Patel, opisa∏ swoje odczucia, kiedy znalaz∏ w swoim ogrodzie toporek neolityczny. Toporek ten przywo∏a∏ nie wspomnienia
„przodków” (dla rodziny pana Patela przodkowie sà du˝o bardziej egzotyczni ni˝ neolityczni rolnicy z Essex)4, lecz powiàzanie ze spo∏ecznoÊciami, które zamieszkiwa∏y przesz∏y krajobraz, z którego wy∏oni∏ si´ ten, do którego przyby∏a rodzina pana Patel i gdzie znalaz∏a swój dom. Polska archeologia, ciàgle jeszcze przywiàzana do koncepcji „dziedzictwa przodków”, dopiero zaczyna si´
zmagaç z pytaniem „czyje dziedzictwo” bada i chroni.5
3
Niemiecki termin Kulturlandschaft ma troch´ inne znaczenie. W polskiej ochronie zabytków zosta∏a przyj´ta troch´ w´˝sza definicja, odnoszàca si´ g∏ównie do sztucznie wykreowanych krajobrazów, takich jak parki i zaplanowane
tereny zielone (np. cmentarze). Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 roku (art. 3.14)
prezentuje nowe spojrzenie na krajobraz kulturowy, zbli˝one do koncepcji anglosaskiej.
4
Nazwisko jest typowo hinduskie i sugeruje, ˝e jest to rodzina imigrantów, którzy przybyli do Anglii w ostatnich
czterdziestu latach.
5
Nie wystarczy bowiem ulec pokusie pójÊcia w Êlady „euroentuzjastów” i ograniczyç si´ do doszukiwania si´
w przesz∏oÊci Êladów potwierdzajàcych istnienie jakiegoÊ wyimaginowanego „wspólnego dziedzictwa europejskiego”.
TWORZENIE KRAJOBRAZU: ARCHEOLOGIA OSADNICZA Z LOTU PTAKA?
383
Geneza tradycji brytyjskiej archeologii krajobrazu jest trudna do zdefiniowania. Ka˝dy Anglik
jest przywiàzany do szczególnego (w jego oczach) pi´kna zielonej wyspy, która jest jego domem.
Wiele wa˝nych dzie∏ literatury angielskiej pokazuje, ˝e ten stosunek powiàzany jest równie˝
z przesz∏ymi generacjami, które tu tak˝e zamieszkiwa∏y (por. np. atmosferyczny opis Maiden Castle Thomasa Hardy’ego w jego A Tryst at an Ancient Earthwork6 i Rudyarda Kiplinga Puck of Pook’s Hill). Poczàtki akademickich badaƒ nad krajobrazem (pomijajàc prace staro˝ytników takich,
jak Aubrey i jemu wspó∏czesnych) mo˝na wiàzaç z bardzo wa˝nà pracà O. G. S. Crawforda (1953),
niewàtpliwie jednego z najwybitniejszych archeologów brytyjskich w XX wieku. Temat zosta∏ spopularyzowany przez Hoskinsa (1955), a od lat 70. pojawi∏a si´ ca∏a seria prac dotyczàcych tego zagadnienia (np. Aston 1999; Aston, Bond 2000; Bewley 1994; Evans 1999; Fowler 1972; 1975; Rowley 1978; Trinder 1997). Zosta∏o opublikowanych wiele opracowaƒ dotyczàcych prac terenowych,
zwiàzanych ze studiami nad krajobrazem (np. jedna przez Barry Cunliffa, wówczas ucznia, który
póêniej zosta∏ profesorem archeologii w Oksfordzie – zob. Cunliffe 1972). W takich podstawach
nale˝y upatrywaç ekspansji fotografii lotniczej w Wielkiej Brytanii (Ràczkowski 2002).
4. Problemy z krajobrazem w tradycji polskiej archeologii
Wydaje si´, ˝e w Polsce mamy do czynienia z zupe∏nie innym podejÊciem. Archeologia polska,
w powiàzaniu z tradycjà archeologii kontynentalnej, niewàtpliwie rozwija∏a si´ zupe∏nie inaczej
ni˝ archeologia brytyjska i w konsekwencji idee badaƒ archeologii krajobrazu (Gojda 2000) sà
bardzo s∏abe. To, z czym mamy do czynienia jest okreÊlane jako „archeologia osadnicza” o genezie zarówno w naukach geograficznych, jak i w podejÊciu kulturowo-historycznym. Geograficzny
aspekt czytelny jest w uwadze po∏o˝onej na lokalizacj´, typ i dok∏adne granice stanowiska (i takiej
dziwacznej kategorii jakà jest „Êlad osadnictwa” w AZP), a tak˝e w opisie kontekstu geograficznego (g∏ównie geomorfologicznego i ekologicznego). Aspekt kulturowo-historyczny natomiast widoczny jest w akcentowaniu cech taksonomicznych zebranego materia∏u kulturowego. Kwintesencjà ca∏ej tej szko∏y jest program AZP, który ka˝de stanowisko traktuje indywidualnie poprzez
kategoryzacj´, opis i ocen´ pojedynczego punktu na mapie. Nie zwraca si´ uwagi na relacje pomi´dzy stanowiskami jako zespo∏ami funkcjonujàcymi w krajobrazie. Symptomatyczne jest równie˝ to, ˝e program AZP nie do koƒca rozwiàza∏ problem rejestrowania osadnictwa „nowo˝ytnego” (i tym samym problemu zbierania i nanoszenia na map´ miejsc wyst´powania, na przyk∏ad,
u∏amków siwaków). Podobnie ruiny wi´kszych za∏o˝eƒ Êredniowiecznych i m∏odszych nie sà w∏àczone do bazy AZP w sposób systematyczny, poniewa˝ znajdujà si´ na innej liÊcie ewidencyjnej.
Badanie AZP dotyczy raczej „stanowisk”, a nie zestawiania w ca∏oÊciowy sposób danych o zmiennych sposobach u˝ytkowania krajobrazu w przesz∏oÊci.
Czym jest w takim razie „stanowisko”? Precyzyjna definicja „stanowiska” archeologicznego jest
problemem, który pomimo d∏ugiej, wyprzedzajàcej dyskusji nad za∏o˝eniami AZP nie zosta∏ ostatecznie rozwiàzany. W rzeczywistoÊci takie definicje sporadycznie pojawiajà si´ w literaturze archeologicznej. Dla wi´kszoÊci archeologów „stanowisko” jest oczywistym poj´ciem nie wymagajàcym definicji. Ze sposobu, w jaki ten termin wyst´puje w literaturze archeologicznej, wydaje si´,
˝e oznacza szczególne miejsce, gdzie wyst´puje materia∏ archeologiczny. Dalsza analiza tekstów
archeologów sugeruje, ˝e pod tym terminem (tzn. materia∏ archeologiczny) rozumiemy „zabytki
ruchome/znaleziska”. Taka koncepcja natychmiast generuje problem, gdy bierzemy pod uwag´
zdj´cie lotnicze z kilkoma ciemnymi plamami na nim. Po pierwsze, archeolodzy nie zajmujàcy si´
fotografià lotniczà niech´tnie akceptujà ciemne plamy jako jednoznaczne odbicie obiektów archeologicznych (gdy˝ – sugerujà – mogà odzwierciedliç nie tylko obiekty lub stanowiska archeologiczne, ale te˝ mogà byç Êladem obiektów wspó∏czesnych, obiektów naturalnych, albo sà to uszko6
Opublikowany w The Detroit Post 15 marca 1885 roku.
384
VII: ZDJ¢CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY
dzenia kliszy filmowej). Po drugie, ciemne plamy na odbitce fotograficznej nie sà fragmentami ceramiki lub od∏upkami krzemiennymi. I wielu uwik∏anym w tradycj´ polskiej archeologii wydaje
si´, ˝e tylko fragmenty ceramiki i krzemienia (ewentualnie jeszcze przepalone kamienie lub polepa) sà g∏ównymi wskaênikami „stanowiska”. Trzecim problemem jest to, ˝e dane AZP sà konstruowane w odniesieniu do tej ostatniej przes∏anki i (chocia˝ od poczàtku planowano w∏àczyç zdj´cia lotnicze) wprowadzenie do karty ewidencyjnej specyficznego typu ewidencji w oparciu
o zdj´cia lotnicze bez dodatkowych badaƒ powierzchniowych na obszarze wyst´powania wyró˝ników roÊlinnych nie jest rzeczà prostà. Wiele stanowisk ujawniajàcych si´ za poÊrednictwem wyró˝ników roÊlinnych dostarcza niewiele materia∏u w trakcie badaƒ powierzchniowych. A je˝eli ju˝ taki uda si´ znaleêç, to nie ma pewnoÊci, ˝e mo˝emy go bezpoÊrednio ∏àczyç z obiektami
zalegajàcymi pod powierzchnià ziemi i widocznymi jako ciemne plamy na fotografii.
I tu pojawia si´ fundamentalny problem charakteru krajobrazu samego w sobie. Na wielu obszarach wspó∏czesny kszta∏t krajobrazu nie zawsze ma staro˝ytnà genez´ i rzadko pobudza g∏´bszà refleksj´ nad ciàg∏oÊcià i odbiciem w nim pracy ludzkiej i decyzji minionych pokoleƒ. Granice pól na niektórych obszarach kraju by∏y cz´Êciowo lub ca∏kowicie zmienione w ramach reform
rolnych z lat 40. Trudno jest rekonstruowaç wczeÊniej istniejàce uk∏ady (w przeciwieƒstwie do
Wielkiej Brytanii), gdy˝ mapy, rozpoznanie terenowe i dane katastralne starsze ni˝ dwieÊcie lat
sà sporadyczne, mniej dok∏adne i zawierajà mniej wartoÊciowe informacje ni˝ te, które sà wykorzystywane do takich studiów w Anglii.
Dalszà trudnoÊcià jest to, ˝e pradziejowe obiekty osadnicze na obszarze Polski zwykle nie tworzà rozleg∏ych, ∏atwo czytelnych uk∏adów rozciàgajàcego si´ na kilkanaÊcie kilometrów krajobrazu, tak jak to jest w nizinnej Anglii. W Polsce, w pradziejach lub w Êredniowieczu by∏o niewiele takich systemów pól, które odgradzano poprzez kopanie rowów, które to z kolei ujawniajà si´ jako
wyró˝niki roÊlinne, jak na wielu obszarach nizinnej Anglii (por. np. ryc. 1). Wi´kszoÊç wyró˝ników
roÊlinnych, które dotàd notowano to izolowane enclosures lub ró˝ne skupiska ciemnych plam, które mogà (lub nie) reprezentowaç jamy, ziemianki czy inne obiekty (np. Ràczkowski 1995).
Nawet w ostatnich pracach odnoszàcych si´ do krajobrazu kulturowego znajdujemy czàstkowe
podejÊcie, skupione na pojedynczych stanowiskach. W ksià˝ce Krajobraz archeologiczny (Kobyliƒski 1999) jest on zdefiniowany jako:
krajobraz kulturowy, w którym elementem dominujàcym sà stanowiska archeologiczne.
Jest to jednak raczej doÊç wàska definicja krajobrazu kulturowego (stojàca poniekàd w sprzecznoÊci z zakresem stosowanym w mi´dzynarodowych dokumentach dotyczàcych ochrony dziedzictwa kulturowego). Wi´kszoÊç stanowisk b´dàcych przedmiotem tej ksià˝ki to stanowiska o w∏asnej formie krajobrazowej, a w niewielkiej liczbie pojawiajà drobniejsze Êlady b´dàce
w rzeczywistoÊci przedmiotem archeologii krajobrazu.
Mo˝emy si´ zastanowiç, czy by∏oby korzystne, gdyby inne „podejÊcie do archeologii krajobrazu” rozwija∏o si´ w Polsce. Moje (subiektywne) wra˝enia, wynikajàce z obserwacji otaczajàcych
mnie ludzi, sugerujà, ˝e przeci´tny Polak uwa˝a, ˝e krajobraz zwyczajnie „jest”. To jest coÊ, co istnieje i w∏aÊnie dlatego jest wykorzystywane, ale nie jest kszta∏towane czy konstruowane w rezultacie naszej aktywnoÊci. Uwa˝a si´, i˝ krajobraz zosta∏ stworzony przez procesy geomorfologiczne i zjawiska przypadkowe.7
Sytuacja troch´ si´ ró˝ni w zachodniej cz´Êci Polski, gdzie do pewnego stopnia pruski „Ordnung” zostawi∏ Êlady w mentalnoÊci mieszkaƒców. Co wi´cej, sàdzàc po ich obecnym stanie, po7
Obecny, skrajnie nieestetyczny stan krajobrazu stolicy, gdzie mieszkam, i znaczàcej cz´Êci Mazowsza wokó∏ niej
wzmacnia to wra˝enie. Pomimo istniejàcych formalnie planów zagospodarowania, wydaje si´, ˝e zasadniczo brakuje spo∏ecznego poczucia estetyki w odniesieniu do tego, co si´ dzieje w krajobrazie wokó∏ nas. Skala, lokalizacja, proporcje i styl zabudowy ulic i dróg nie sà praktycznie kontrolowane. Krajobraz roi si´ od natr´tnych reklam i ka˝demu przybyszowi rzuca si´ w oczy ogólny ba∏agan. Pi´kne polskie lasy w dalszym ciàgu nagminnie sà wykorzystywane
jako miejsca wyrzucania Êmieci i odpadów. Trawniki w miastach sà zamieniane na parkingi i Êmietniki.
TWORZENIE KRAJOBRAZU: ARCHEOLOGIA OSADNICZA Z LOTU PTAKA?
385
niemieckie krajobrazy w pó∏nocnej i zachodniej Polsce wywo∏ujà u nich zupe∏nie inne odczucia.8
Ka˝dy przybywajàcy na ten teren nie tylko z ∏atwoÊcià rozpozna „innoÊç” krajobrazu (który jeszcze dzisiaj pozwala odczytaç linie dawnych granic politycznych i zarazem kulturowych), ale te˝ nie
mo˝e nie zauwa˝yç, ˝e krajobrazy zosta∏y tu stworzone, wykreowane poprzez twórczà i uporzàdkowanà aktywnoÊç wielu generacji, z których ka˝da pozostawi∏a po sobie Êlad. I to sà prawdziwie
kulturowe krajobrazy.
Jako mieszkaƒca i obserwatora chaotycznie eksploatowanego krajobrazu w okolicach stolicy
Polski prowadzi mnie to do refleksji, ˝e studia nad krajobrazem kulturowym pozostawionym
przez by∏ych zachodnich sàsiadów Polski mogà przynieÊç rozmaite korzyÊci (i nie tylko dla archeologii).
5. Wnioski
Powy˝sze uwagi sugerujà, ˝e nie wystarczy dostrzec, ˝e jakaÊ metoda jest u˝ywana bardzo skutecznie przez archeologów z innych krajów i za∏o˝yç, ˝e aby osiàgnàç podobny sukces, wystarczy za∏atwiç pieniàdze, mo˝liwoÊci techniczne i logistyczne (i zorganizowaç kilka podobnych do tej konferencji) i metoda automatycznie zajmie t´ samà pozycj´ w polskiej archeologii, jakà ma w brytyjskiej.
Problemem nie jest (wy∏àcznie) brak pieni´dzy czy stosunkowo niewielka grupa ludzi, którzy mogà
w Polsce lataç w okresie pojawiania si´ wyró˝ników roÊlinnych. Problem znajduje si´ znacznie g∏´biej i dotyczy stosunku nie do metody samej w sobie, lecz do tego CZEMU MA S¸U˚Yå.
Tak d∏ugo, jak polska archeologia jest zasadniczo zainteresowana w lokalizowaniu bogatych
w znaleziska „stanowisk”, na których prowadzone sà badania typu kulturowo-historycznego i zorientowane wy∏àcznie na stanowisko, nie da si´ przekonaç, ˝e zdj´cia lotnicze sà potrzebne. Tradycyjne badania powierzchniowe (tak d∏ugo, jak program AZP b´dzie finansowany) b´dà pozwala∏y na odkrywanie bogatych w materia∏ archeologiczny (i niszczonych przez ork´) stanowisk,
które sà przedmiotem poszukiwaƒ.
OczywiÊcie, wykorzystanie takich kategorii êróde∏ do odtwarzania w sposób ca∏oÊciowy dynamiki zmian krajobrazu w Polsce wydaje si´ byç bardzo trudne.
Czy to oznacza, ˝e nie warto podejmowaç wysi∏ków?
T∏um. z j. ang. W∏odzimierz Ràczkowski
Bibliografia
Aston M. 1999. Interpreting the Landscape – Landscape Archaeology and Local History. London:
Routledge (2. wydanie).
Aston M., Bond J. 2000. The Landscape of Towns. Stroud: Alan Sutton.
Barford P. M. 1998. Przesz∏oÊç Anglii dla teraêniejszoÊci i przysz∏oÊci, [w:] Ochrona dziedzictwa archeologicznego w Europie, (red.) Z. Kobyliƒski. Warszawa: GKZ, SNAP, 143-175.
Barford P. M. 1999. The development of archaeological aerial photography in Poland – an annotated bibliography. Adres internetowy: http://rs6000.univie.ac.at/AARG/worldwide/poland/
poland.html.
Barford P. M. 2000. The development of archaeological aerial photography in Poland – an annotated bibliography, AARGnews 20: 55-56.
Barford P. M. 2002. Excavations at Little Oakley, Essex 1951-1978: Roman villa and Saxon Settlement. Chelmsford: Essex County Council.
8
Pomimo i˝ wielu mieszkaƒców tych terenów przyjecha∏o ze wschodniej lub centralnej Polski i dla niektórych
z nich by∏ to obcy krajobraz, traktowany tylko jako coÊ przejÊciowego, a nawet wrogiego.
386
VII: ZDJ¢CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY
Bewley B. 1997. From military to civilian: A brief history of the early development of aerial photography for archaeology, [w:] Aus der Luft – Bilder unserer Geschichte: Luftbildarchäologie in
Zentraleuropa, (red.) J. Oexle. Dresden: Landesamt für Archäologie mit Landesmuseum für
Vorgeschichte, 10-21.
Bewley B. 1994. Prehistoric Settlements. Batsford: English Heritage.
Chapman L. 1994. The Living History of Our Hedgerows. Newton Abbot: Orchard Publications.
Crawford O. G. S. 1953. Archaeology in the Field. London: Dent.
Cunliffe B. 1972. Saxon and Medieval settlement pattern in the region of Chalton, Hampshire,
Medieval Archaeology 16: 1-12.
EH 2000. Power of Place: the future of the historic environment. London: The Power of Place Office.
Adres internetowy: http://www.english-heritage.org.uk/default.asp?wci=MainFrame&URL1
=http%3A//www.english-heritage.org.uk/default.asp%3FWCI%3DNode%26WCE%3D6845.
Evans J. 1999. Land and Archaeology: histories of human environment in the British Isles. Stroud:
Tempus.
Fowler P. J. (red.) 1972. Archaeology and the Landscape: essays for L. V. Grinsell. London: J. Baker.
Fowler P. J. (red.) 1975. Recent work in Rural Archaeology. Bradford-on-Avon: Moonraker Press.
Gojda M. 2000. Archeologie krajiny. Vyvoj archetypu kulturni krajiny, Prague: Akademia.
Hooper M. D. 1971. Hedges and History, [w:] Hedges and Local History. London: National Council for Social Service, 6-13.
Hoskins W. G. 1955. The Making of the English Landscape. London: Hodder and Stoughton.
Jones M. U., Evison V. I., Myres J. N. L. 1968. Crop mark sites at Mucking, Essex, Antiquaries Journal 48: 210-230.
Kobyliƒski Z. 1999. Siedemdziesiàt lat archeologii lotniczej w Polsce, Âwiatowit 1 (nowa seria)
fasc. B, 112-122.
Kobyliƒski Z. (red.) 1999. Krajobraz archeologiczny. Ochrona zabytków archeologicznych jako form
krajobrazu kulturowego. Warszawa: Res Publica Multiethnica.
Palmer R. 1984. Danebury. An Iron Age Hillfort in Hampshire: an aerial photographic interpretation
of its environs. London: RCHME.
Ràczkowski W. 1995. Aerial archaeology and the study of settlement systems. Some examples
from Middle Pomerania (Poland), [w:] Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, (red.) J. Kunow, Potsdam: Brandenburgisches Landesmuseum für Ur- und Frühgeschichte, 265-270.
Ràczkowski W. 2001. Post-processual landscape: the lost world of aerial archaeology?, [w:] One
land, many landscapes, (red.) T. Darvill, M. Gojda. Oxford: Archaeopress, 3-7.
Ràczkowski W. 2002. Archeologia lotnicza – metoda wobec teorii. Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe
UAM.
Rowley T. 1978. Villages in the Landscape. London: Dent.
Stoertz C. 1997. Ancient Landscapes of the Yorkshire Wolds: aerial photographic transcription and
analysis. Swindon: RCHME.
Trinder B. 1997. The Making of the Industrial Landscape. London: Phoenix Press.
Paul M. Barford
Making Landscapes: settlement archaeology from the air?
Summary
This paper considers reasons why archaeological aerial photography is used differently in Poland than in
some other countries (such as Great Britain). It sees the source of this in the conceptual frameworks within which Polish archaeology now operates and in particular different approaches to the nature of archaeological sites and their relationship to the areas between them. These concern differing approaches to the
relationship between so-called aerial archaeology and landscape archaeology. It is suggested that Polish
TWORZENIE KRAJOBRAZU: ARCHEOLOGIA OSADNICZA Z LOTU PTAKA?
387
archaeology is primarily site-orientated (settlement archaeology – sites isolated in a landscape) while British
archaeology for example incorporates a long tradition of holistic research into the development of landscapes as such. An underlying theme is the way that landscapes are perceived in general in Poland. The
paper touches on the development of differing concepts of terms like “site” and “landscape” and their significance for determining how research is conceptualised and executed. It is argued that it is not enough to
observe that a technique is successfully used in another archaeological milieu and assume that all that is
required to emulate this success in Poland is to arrange the money and technical and logistic possibilities
and the technique will automatically come to occupy the same position in Polish archaeology as it currently does elsewhere.
Captions:
Fig. 1. Little and Great Oakley, Essex (Great Britain). Location of archaeological sites in the landscape
(Barford 2002: fig. 2z).
388
VII: ZDJ¢CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY