Muzeum Kultury Kurpiowskiej Zagroda Kurpiowska w Kadzidle to
Transkrypt
Muzeum Kultury Kurpiowskiej Zagroda Kurpiowska w Kadzidle to
Muzeum Kultury Kurpiowskiej Opis Zagroda Kurpiowska w Kadzidle to niewielkie muzeum typu skansenowskiego, usytuowane przy Trasie Mazurskiej w miejscowości Kadzidło. To urokliwe miejsce, będące oddziałem Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce, zostało po raz pierwszy udostępnione dla zwiedzających w 1991 roku. Zagroda na Kurpiach zwana była siedliskiem, a prezentowany w skansenie typ samotniczy, powstawał na tzw. koloniach i wykształcił się pod koniec XIX wieku na skutek komasacji gruntów. Siedliska zwykle przybierały kształt wydłużonego prostokąta. Układ budynków w zagrodzie był harmonijny: naprzeciwko domu stała stodoła, a po bokach umieszczano z jednej strony spichlerz, z drugiej oborę, zwaną także chlewikiem. Domy kurpiowskie zwrócone były zawsze szczytem do drogi i oddzielone od niej małym ogródkiem kwiatowym lub warzywnym. Nieodłącznym elementem każdej zagrody była studnia z żurawiem. Domy na Kurpiach zwane były izbami. Budowano je w konstrukcji zrębowej z bierwion sosnowych łączonych w narożach na „rybi ogon”. Kryto je dwuspadowym dachem jętkowym słomianym. Charakterystyczną ozdobą dachu były wydłużone i skrzyżowane wiatrownice, profilowane na różne kształty rogów, zwane śparogami. Szczyty od strony drogi zdobione były szalowaniem. Wyjątkowy charakter nadawały chałupom kurpiowskim koruny, czyli drewniane, często z fantazją rzeźbione gzymsy zawieszane nad oknami. Zagroda Kurpiowska składa się z zespołu budynków. Chata z Golanki – dom o konstrukcji zrębowej, szerokofrontowy, asymetryczny, z dośrodkowym systemem grzewczym. To typ chałupy z tzw. izbetką, który upowszechnił się w I poł. XIX wieku. Wejście do domu znajduje się od strony podwórza i prowadzi do obszernej sieni z klepiskiem, w której znajdują się różnego rodzaju sprzęty użytku domowego: żarna, balia z tarą do prania, koryto do oprawiania świń oraz wirówka do miodu. Drzwi po prawej stronie prowadzą do dużej izby, która zadziwia swoją obszernością i wystrojem. Duży piec do wypieku chleba po lewej stronie tworzy po przekątnej ze świętym kątem tzw. układ diagonalny. Na okapie kuchni ustawione jest pieczywo obrzędowe – byśki i nowe latka, wypiekane w okresie od Nowego Roku do Święta Trzech Króli. Chlebowe jelonki, baranki i kózki miały chronić posiadaną trzodę oraz przynosić pomyślność w hodowli. Święty kąt na Kurpiach urządzany był w rogu izby. Składał się ze stołu pokrytego haftowanym obrusem, krzyża zwanego pasyją, zdobiących go pionowych bukietów z bibuły oraz obrazów świętych nadwieszanych nad stołem. Ściany izby zdobione kurpiowskimi wycinankami lelujami, gwiazdami i ptakami, nadają jej niezwykłej dekoracyjności. W izbie kurpiowskiej meblami najczęściej spotykanymi były: malowana skrzynia, krzesła i taborety z wyplatanym siedziskiem ze słomy, łyżnik, wąskie łóżko oraz ława z ruchomymi plecami. Blisko łóżka umocowane jest osobliwe urządzenie, które dla niejednego zwiedzającego stanowi zagadkę – chodzik dla dziecka. Kolejne pomieszczenie to alkierz, w którym znajduje się ekspozycja urządzeń związanych z tkactwem. Zajęcie to niegdyś popularne na Kurpiach, nierzadko stanowiło poważne źródło utrzymania. Duże krosna będące podstawą wyposażenia każdego kurpiowskiego domu, stawiane były zwykle przy oknie. W alkierzu obejrzeć można krosna, kadłubki, kijanki do klepani lnu, talki, wijaki, motowidła itp. Obok wyjścia do kolejnego pomieszczenia znajduje się mebel zwany ślabanem. Jest to ława do spania z wysuwaną z boku szufladą służącą do poszerzenia legowiska. Trzecie pomieszczenie to kuchnia zwana także izbetką. Znajduje się w niej piec grzewczy jak i chlebowy, oraz wszelkie potrzebne meble i sprzęty. W tym miejscu, a nie w dużej izbie skupiało się przez cały rok życie rodzinne. Izbetka służyła także najstarszym członkom rodziny, którzy mogli w niej dożyć spokojnej starości. Studnia z żurawiem – nadal wszechobecna w krajobrazie Kurpiowszczyzny. Budowę zagrody rozpoczynano od wykopania studni. Wykop obudowywano zrębowymi ściankami, które zabezpieczały od osuwania się ziemi i nadawały jej estetyczny wygląd. Żuraw stanowił rozwidlony samorodnie u góry pień, mocno wkopany w ziemię i umocowany nad rozwidleniem drąg. Od najwyższego punktu drągu mocowano kulkę z haczykiem na wiadro, natomiast jego drugi koniec obciążany był dodatkowym drewnem. Była to jedna z najwygodniejszych form umożliwiających czerpanie wody ze studni. Spichlerz – budynek gospodarczy z 1921 roku, przeniesiony z miejscowości Łodziska. Spichlerz na Kurpiach zwany był świronkiem. Był to drugi po domu budynek w zagrodzie starannie i ze smakiem wykończony. Świadczy o tym m. in.: szczyt zdobiony szalowaniem i profilowanymi śparogami, podcień wsparty na słupach oraz drewniana podłoga, nie pojawiająca się już nigdzie indziej prócz domu. Spichlerze służyły niegdyś do przechowywania zboża, dlatego 1 Muzeum Kultury Kurpiowskiej stawiane były na dużych kamieniach polnych, co miało zapewnić odpowiednią wentylację pomieszczenia i ochronę zbiorów przed szkodnikami. Prezentowany w zagrodzie spichlerz jest budynkiem zrębowym, wąskofrontowym, z podcieniami. Zgodnie z dawnym przeznaczeniem obecnie znajduje się w nim ekspozycja prezentująca naczynia do przechowywania zboża (toki, kadłuby, kadłubki, plecionki) oraz narzędzia do jego przetwarzania (cep, stępy ręczna i nożna). Kuźnia z Brzozowej – wybudowana w 1928 roku. To wąskofrontowy budynek na planie zbliżonym do kwadratu, zrębowy, kryty dachówką ceramiczną, z charakterystycznymi wrotami prowadzącymi do wnętrza. W kuźni znajduje się palenisko zwane kotliną wykonane z cegieł, duży skórzany miech dostarczający powietrza, kowadło, stół oraz koryto na wodę. Liczne narzędzia (młoty, kleszcze, gwintownice itp.) oraz wyroby kowalskie tworzą klimat kurpiowskiej kuźni. W oryginalnym czynnym pomieszczeniu kuźni od 2010 roku odbywać się będą warsztaty i prezentacje rękodzieła kowalskiego. Drwalnia z Kurpiewskich – niewielki drewniany budynek na planie kwadratu, o konstrukcji mieszanej, kryty dwuspadowym daszkiem, służący do przechowywania drewna. Ule kłodowe – są świadectwem bartniczej przeszłości i pszczelarskiej tradycji Kurpiowszczyzny. Bartnicy należeli do jednych z pierwszych mieszkańców puszczy. Zakładali barcie w wydrążonych pniach drzew sosnowych lub dębowych i hodowali dzikie pszczoły. Na skutek obalenia drzewa przez burzę, bartnicy zabierali uszkodzone barcie do zagrody, by z czasem zaadoptował je jako ule. W ten sposób narodziło się pszczelarstwo. Eksponowane w zagrodzie ule kłodowe usytuowane na tyłach chałupy z Golanki stanowią dopełnienie zagrody kurpiowskiej. Chata z Brzozowego Kąta – dom o konstrukcji zrębowej, szerokofrontowy, asymetryczny. Charakteryzuje go niewielki ganek. Chata została zaadoptowana jako sala oświatowa. Odbywają się tutaj liczne warsztaty oraz lekcje dla dzieci i młodzieży. Chata z Tatar – zbudowana w 1946 roku. Obecnie mieszczą się w niej biuro muzeum, kasy oraz sklepik z regionalnymi wydawnictwami. Jej układ, konstrukcja i wykończenie jako pierwsze wprowadzają zwiedzających w świat kurpiowskiej wsi. Droga od niej prowadzi do zagrody. Zrekonstruowany maneż oraz nowa scena zostały zaaranżowane i dostosowane do oryginalnych obiektów zagrody. Wykorzystywane są podczas warsztatów i kiermaszy, imprez i wielu widowisk odbywających się w Zagrodzie Kurpiowskiej w Kadzidle. W nocy 30/31 lipca w Zagrodzie Kurpiowskiej wybuchł tragiczny w skutkach pożar. Jego przyczyną było celowe podpalenie. Bezpowrotnie utracone zostały cenne obiekty architektury drewnianej wraz z wyposażeniem. Spaleniu uległy: Stodoła z wozownią – dwusąsiekowy budynek gospodarczy, o konstrukcji zrębowej, szerokofrontowy, zbudowany w II poł. XIX wieku, przeniesiony z miejscowości Tatary. Sąsieki to przeciwległe pomieszczenia przedzielone klepiskiem, służące do przechowywania zboża w różnej postaci: snopów, słomy lub siana. Ściany oddzielające sąsieki od klepiska zwane były zasiecznicami. Posiadały one charakterystyczne otwory pozwalające na umieszczanie snopków w sąsiekach. W stodole można było obejrzeć dawne narzędzia, przyrządy oraz urządzenia służące do uprawy roślin, a także dawne środki transportu, np. wóz drabiniasty. Do wschodniego szczytu stodoły dostawiona była zrekonstruowana wozownia, w której znajdowała się m.in. bryczkę i sanie. Obora – rekonstrukcja zrębowego budynku gospodarczego, zwanego na Kurpiach chlewem, z trzema pomieszczeniami przeznaczonymi kolejno dla bydła, koni i świń. W pomieszczeniach obory znajdowały się ekspozycje nawiązujące do tradycyjnych zajęć ludności kurpiowskiej. Pierwsze pomieszczenie zagospodarowano na olejarnię. Na szczęście obiekt ten ocałał z pożaru i będzie eksponowany w odrębnym budynku. Był to niegdyś popularny wiejski zakład świadczący usługi w zakresie tłoczenia oleju. W skład wyposażenia olejarni wchodzi metalowa prasa, palenisko do podgrzewania zmielonego ziarna oraz liczne naczynia (koryto, buńki, metalowe garnki, wiadra). Prezentowany typ prasy upowszechnił się w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku i stanowił młodszy typ z metalową głowicą, który wyparł stasze drewniane prasy. Olejarnia. Mechanizm funkcjonowania - Olejarnie były często miejscem spotkań ludności wiejskiej, która przychodziła 2 Muzeum Kultury Kurpiowskiej ze swoim ziarnem roślin oleistych, uprzednio w domu poddanym wstępnej obróbce w stępie ręcznej lub nożnej. Uzyskany półprodukt mieszano najpierw w drewnianym korycie z ciepłą wodą, a następnie podgrzewano na palenisku, uważając, żeby się nie przypaliło. Podgrzaną półpłynną masę wyciskano na podręcznej korbowej prasie, aby oddzielić łuski ziarna od płynnej substancji, która spływała do wiadra wyścielonego w płótno lub sukno. Zawiniętą ciepłą maź umieszczano w gnieździe prasy, poddawano naciskowi tłoka i w ten sposób uzyskiwano klarowny olej, strugą wyciekający z niewielkiej objętości rurki. Niestety z pożaru nie ocalał warsztat bednarski i stolarski, znajdujący się w trzeciej części obory. Stodoła – podobnie jak stodoła z Tatar była to konstrukcja zrębowa. Budynek został przeniesiony do skansenu z miejscowości Surowe w 2009 roku i znajdował się tam do dnia pożaru. W roku 2016 Muzeum przystąpiło do odbudowy zniszczonych w wyniku pożaru obiektów. Do skansenu w Kadzidle przeniesiona została drewniana obora z Jeglijowca. Jest to obora trójdzielna o podobnych wymiarach do spalonej obory. W przyszłości znajdzie się tam ekspozycja dotycząca hodowli zwierząt gospodarskich na Kurpiach. Na rok 2017 zaplanowane zostały prace związane z odbudową pozostałych obiektów. Dwie stodoły o konstrukcji zrębowej zostały wytypowane w terenie i czekają na zmianę lokalizacji. Kalendarz imprez w Skansenie: I tydzień czerwca – warsztaty etnograficzne „Ginące zawody”. Po raz pierwszy zorganizowane w 2001 roku do dziś cieszą się ogromną popularnością. Trwają od 3 – 4 dni. Dzieci i młodzież a także dorośli od najznakomitszych twórców regionu mogą nauczyć się jak wykonać wycinankę, pisankę i byśka, spróbować swoich sił w hafcie, tkactwie, rzeźbie i garncarstwie, a także poczuć smak prawdziwego chleba pieczonego na liściu chrzanu. III niedziela czerwca – „Wesele Kurpiowskie” to trzydniowy festiwal folklorystyczny z inscenizacją tradycyjnego obrzędu ślubnego i zwyczajów weselnych na Kurpiowszczyźnie. Co roku w przeglądzie kapel i zespołów ze swoją własną regionalną lub narodową interpretacją wesela występują także zespoły krajowe i zagraniczne. Imprezie towarzyszy kiermasz sztuki ludowej i wyrobów gastronomicznych. I niedziela września – „Niedziela Kadzidlańska” to jesienna impreza odbywająca się w Kadzidle od 1978 roku. Prócz prezentacji osiągnięć instytucji, placówek regionalnych i różnych organizacji kulturalnych odbywa się tzw. „Turniej Wsi”, a także kiermasz sztuki ludowej. 3