film noir i filozofia

Studia
Filmoznawcze
31
Wroc³aw 2010
Wolfgang Schlott
Uniwersytet w Bremie
FILM NOIR I FILOZOFIA
Bliskie pokrewieństwo pomiędzy filmem noir a egzystencjalizmem nie budzi wątpliwości. Przeświadczeniem tym kieruje się Paul Werner w Film Noir und Neo-Noir
(2000) – niewątpliwie najważniejszej niemieckojęzycznej publikacji na ów temat,
w której wpływy ekspresjonizmu na filmy zaliczane do nurtu noir i neo-noir omawiane są w odniesieniu do ich parametrów stylistycznych. Z kolei Mark T. Conard
zaprosił do współpracy nad swym ambitnym projektem przede wszystkich filozofów,
od których miał nadzieję pozyskać rozprawy pozwalające na inne – interdyscyplinarne – ujęcie amerykańskich, niemieckich i francuskich filmów. W rezultacie powstała
dwutomowa antologia: The Philosophy of Film Noir1 – 2006; The Philosophy of
Neo-Noir2 – 2007. Każdy z tomów składa się z trzynastu artykułów, które w interesujący sposób łączą refleksję filozoficzną oraz analizy kultury popularnej.
We wprowadzeniu do drugiej antologii Conard zarysowuje kontury interesujących go nurtów w odniesieniu do tradycji amerykańskiej i zachodnioeuropejskiej.
Pierwszy z tomów dotyczy „klasycznego okresu filmu noir, datowanego na okres
od 1941 do 1958 roku, a zatem od Sokoła maltańskiego Johna Hustona do Dotknięcia zła Orsona Wellesa”. Termin „film noir” jest zatem stosowany niejako retrospektywnie – na określenie grupy filmów powstałych przed wieloma laty. Z kolei
„neo-noir odnosi się do każdego filmu, który pojawił się później, a zawiera typowe
tematy i wrażliwość noir [...], tę samą alienację, pesymizm, moralną dwuznaczność i zagubienie”. Przyjęte przez Conarda kryteria klasyfikacyjne – na przykład
motyw kary – są dość nieostre. O ile w przypadku filmów noir cenzura wymogła na producentach, by każda zbrodnia została ukarana, o tyle w filmach neo-noir
sprawca wymyka się sprawiedliwości, a przestępstwo „uchodzi płazem”. Przywołane przykłady (Bonnie and Clyde Arthura Penna, Chinatown Romana Polańskiego,
1
The Philosophy of Film Noir, red. M.T. Conard, Lexington 2006.
The Philosophy of Neo-Noir, red. M.T. Conard, Lexington 2007.
Studia Filmoznawcze 31, 2010
© for this edition by CNS
2
SF_31.indb 287
2010-07-22 08:35:26
288 |
Wolfgang Schlott
Taksówkarz Martina Scorsese, Blue velvet Davida Lyncha, Wściekłe psy Quentina
Tarantino, Tajemnice Los Angeles Curtisa Hansona) mówią same za siebie – nie ma
wśród nich żadnego europejskiego filmu nakręconego w latach sześćdziesiątych,
siedemdziesiątych i osiemdziesiątych.
Ową nieobecność kina europejskiego, jak również niedostateczny opis formalnych i tematycznych wyróżników obu nurtów, w pewien sposób rekompensują spostrzeżenia natury filozoficznej. Znamienne, iż w większości rozdziałów przeważają
odwołania do myśli europejskiej, która wywarła wpływ na charakter amerykańskich filmów noir. Otwierający pierwszy tom artykuł zatytułował Conard Nietzsche,
znaczenie i definicja noir; bazując wyłącznie na amerykańskich opracowaniach, autor usiłuje wyjaśnić wpływ myśli Nietzschego na interesujące go zjawisko (teksty
źródłowe cytowane są „z drugiej ręki” także w innym artykule Conarda, zatytułowanym Symbolizm, znaczenie i nihilizm w „Pulp fiction”). Inne – i przekonujące
– powinowactwa dostrzega Paul A. Cantor, który w swym szkicu Film noir i szkoła
frankfurcka unaocznia, w jaki sposób krytyka amerykańskiej popkultury dokonana
przez Horkheimera i Adorna może być wykorzystana jako punkt wyjścia do bardziej szczegółowych analiz (w tym wypadku – filmu Detour Edgara G. Ulmera).
Niezależnie od podstawowych ustaleń zawartych w tych szkicach należy
stwierdzić, że w pierwszym z omawianych tomów wiele ważnych elementów treściowych składających się na fenomen noir nie zostało w satysfakcjonujący sposób
przeanalizowanych z użyciem narzędzi właściwych filozofii kultury. To swoiste
manko zostało wyrównane w drugiej antologii. Składa się ona z trzech obszernych
części: Podmiotowość, wiedza i ludzka natura, Prawo, wina i odkupienie, Elementy
noir. W artykule otwierającym pierwszą z nich Jerold J. Abrams wskazuje na trzy
elementy kina neo-noir, które jego zdaniem odgrywają szczególnie ważną rolę:
przestrzeń, czas i subiektywizacja. Na ich podstawie opisuje autor dwie strukturalne zmiany ilustrujące przejście od noir do neo-noir. Po pierwsze, przestrzeń Los
Angeles nie jest już „teraźniejsza” i współczesna, lecz zostaje przeniesiona w bliską
przyszłość (lub daleką przeszłość). Po drugie, swoista zażyłość przestępcy z wielkomiejską przestrzenią koresponduje z podejmowanymi przez niego próbami „odnalezienia siebie”, własnej tożsamości oraz przyczyn jej utraty. W dalszej części
artykułu autor wylicza inne istotne tropy neo-noir, takie jak scalenie figur detektywa i przestępcy czy rozmaite narracyjne gry z czasem; są one omawiane na przykładach Tożsamości Bourne’a (Doug Liman, 2002) i Podziemnego kręgu (David
Fincher, 1999). Judith Barad z kolei wzięła na warsztat film Ridleya Scotta Łowca
androidów (1982); w jej artykule antropologiczny wymiar granicy pomiędzy tym,
co ludzkie, i tym, co sztuczne, jest rozpatrywany na tle Sartre’owskiego rozumienia
egzystencjalizmu.
Interesującą próbę wykazania, czy w postmodernistycznym świecie obecny jest religijny element wybawienia, podejmuje Mark T. Conard w swej pracy
o Wściekłych psach (1992), Pulp Fiction (1994) i Kill Bill (2003) Quentina Tarantino. Wątek ten podejmuje również Richard Gilmore w pracy Mroczna wzniosłość
Studia Filmoznawcze 31, 2010
© for this edition by CNS
SF_31.indb 288
2010-07-22 08:35:27
Film noir i filozofia
| 289
Chinatown; jego zdaniem neo-noir byłaby w istocie „zwykłym” filmem noir. Dostrzegając w omawianym filmie ślady myśli Nietzschego, Kierkegaarda, Heideggera, Dostojewskiego i Sartre’a, posługuje się Gilmore terminem „mroczny ekspresjonizm”. Fenomen ten był swoistą odpowiedzią na socjoekonomiczny kryzys lat
trzydziestych, a później lęki ery nuklearnej; one też tematyzowane są w Chinatown.
Pisze autor: „Postmodernistyczna kondycja wyznaczana jest przez opowieści powtarzające się w nieskończoność. Umrzemy, zanim pojmiemy ich sens” (s. 133).
To właśnie staje się udziałem Jake’a Gittesa – zostaje uwikłany w intrygę o strukturze antycznej tragedii; jej zakończenie jest typową sytuacją bez wyjścia, która
pozostawia widza bezradnym. Podobna emocja towarzyszy zresztą lekturze pracy Gilmore’a, naszpikowanej zdawkowymi odniesieniami do Nietzschego, Freuda
i Marksa, a jednocześnie pozbawionej rzeczowej analizy konfliktów wynikających
bezpośrednio z materiału filmowego.
W ogólnym wrażeniu, jakie historyk filmu może odnieść po lekturze obu tomów, pozostaje kilka interesujących spostrzeżeń poczynionych przez autorów poszczególnych rozdziałów. Owszem, czytelnik dowiaduje się, w jaki sposób „zamerykanizowany” egzystencjalizm znalazł swe odzwierciedlenie w konkretnych
filmach; słabością antologii jest jednak brak spoiwa łączącego kolejne szkice, a zatem: słabe usystematyzowanie omawianych zagadnień (które było mocną stroną
chociażby Film Noir Reader Alaina Silvera i Jamesa Ursiniego). Inaczej mówiąc,
omawiane książki nie usatysfakcjonują czytelnika oczekującego zwięzłego i kompetentnego wprowadzenia w problematykę noir i rozczarują tych, którzy liczyli
na pracę pokazującą, w jaki sposób można powiązać analizę struktur narracyjnych
filmów z „uwewnętrznioną” przez nie filozofią.
FILM NOIR AND PHILOSOPHY
Summary
The author discusses two-volume anthology of articles edited by Mark Conard – The Philosophy of
Film Noir (2006) and The Philosophy of Neo-Noir (2007) – concerning the connections between film
noir/neo-noir and philosophy and some contemporary streams of pop culture analysis. The authors of
the texts link both noir phenomena with such philosophers as nihilistic and vitalistic Nietzsche, existentialistic Sartre, Kierkegaard or Heidegger, and with Marx and Freud. A reader can also find in the
books some thoughts from the Frankfurt School (Horkheimer and Adorno) applied to some movies of
the noir stream. There are some interesting notes in the Conard’s books – Wolfgang Schlott concludes
– but the weakness of the anthology is the lack of a distinct binder joining all the texts and, as a consequence, the weak systematization of the discussed questions.
Translated by Sławomir Bobowski
Studia Filmoznawcze 31, 2010
© for this edition by CNS
SF_31.indb 289
2010-07-22 08:35:27