Historia inicjatyw i badań na rzecz ochrony środowiska morskiego

Historia inicjatyw i badań na rzecz ochrony środowiska morskiego

Monitoring środowiska morskiego Bałtyku – rys historyczny (do 2000 r.)
Eugeniusz Andrulewicz
1976–1996, Oddział Morski IMGW w Gdyni
1996–obecnie, Morski Instytut Rybacki-PIB w Gdyni
1988–1996, Wiceprzewodniczący Komitetu Ochrony Środowiska HELCOM
e-mail: [email protected]
1. Wstęp
Do drugiej połowy XX wieku sądzono, że morza i oceany (z tytułu swojego ogromu),
z łatwością poradzą sobie z każdą ilością zanieczyszczeń. Jednakże postępujący rozwój
przemysłu, chemizacja rolnictwa i presja urbanizacyjna spowodowały wzmożoną eutrofizację
i kontaminację wielu akwenów morskich. Obecność skażeń chemicznych stwierdzono nawet
w miejscach bardzo odległych od źródeł zanieczyszczeń. Zdarzały się spektakularne
wydarzenia, takie jak rozlew olejowy po katastrofie supertankowca Torrey Canion (1967 r.).
Straty środowiskowe tej katastrofy poruszyły opinię publiczną i polityków, stymulując
ochronę prawną i prace badawcze na rzecz zwalczania skutków rozlewów olejowych.
Podstawowe znaczenie dla świadomości społecznej i ochrony środowiska, miał raport
Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta pt. Człowiek i jego środowisko, który został
ogłoszony w 1969 r. Dokument ten po raz pierwszy prezentował dane wskazujące na
zniszczenie środowiska naturalnego i jego niekorzystne konsekwencje, wzywał wszystkie
kraje do racjonalnego korzystania z zasobów Ziemi i do wysiłków na rzecz ochrony
środowiska.
Głównym bodźcem do ochrony środowiska Morza Bałtyckiego była Konferencja
ONZ pod hasłem Mamy tylko jedną Ziemię, która odbyła się w Sztokholmie w 1972 r.
Konferencja ta zainspirowała społeczność bałtycką do opracowania i wdrożenia w życie
konwencji na rzecz ochrony Bałtyku.
Konwencja o Ochronie Środowiska Obszaru Morza Bałtyckiego (Konwencja
Helsińska) została podpisana w Helsinkach w dniu 22 marca 1974 r. (weszła w życie 3 maja
1980 r.). Z uwagi na ówczesne uwarunkowania polityczne, Konwencja nie obejmowała
morskich wód wewnętrznych oraz pasa wód terytorialnych krajów Stron Konwencji.
Organem wykonawczym Konwencji została Komisja Helsińska (HELCOM). Konwencja była
zobowiązaniem moralnym państwa, nie miała siły obowiązku prawnego.
Po zmianach politycznych w państwach Regionu Bałtyckiego, w 1992 r., podpisano
nową Konwencję Helsińską (ratyfikowaną przez RP dn. 8 października 1999 r.), która
obejmuje Bałyk wraz z wodami terytorialnymi i wewnętrznymi oraz zlewiskiem Bałtyku.
Jednym z pierwszych i najważniejszych zobowiązań nałożonych przez Konwencję na kraje
Strony było zobowiązanie do prowadzenia systematycznych badań i ustanowienie
międzynarodowego programu monitoringu Morza Bałtyckiego.
2. Monitoring - definicja i przykłady monitoringu
Monitoring jest najważniejszym narzędziem w zarządzaniu środowiskiem morskim i
jego żywymi zasobami. Monitoring, jest to process of repetitive observing for defined
purposes, of one or more elements of the environment, according to prearranged schedules in
space and in time and using comparable methodologies for environmental sensing and data
collection (UNEP 2005). A więc, monitoring to: cykliczność pomiarów, unifikacja sprzętu i
metodyk oraz unifikacja interpretacji wyników.
W monitoringu nie definiuje się okresu trwania obserwacji, są to jednak
pomiary/obserwacje wieloletnie, a w wielu przypadkach (hydrometeorologii morskiej, zmian
środowiskowych itp.) będą to obserwacje stałe, czasowo nieograniczone. Najdłuższą serią
pomiarową na Morzu Bałtyckim są odczyty stanów wód (pomiary mareograficzne).
Monitoring ten trwa nieprzerwanie (nawet w okresie działań wojennych) od prawie 200 lat
(Dziadziuszko 1994). Długie ciągi pomiarowe mają też statystyki połowowe ryb
komercyjnych Bałtyku, które są prowadzone od 1930 r. (Ojaveer i Kaleis 2008). Aktualnie,
monitoringiem określa się też badania dotyczące skutków środowiskowych inwestycji
wielkoskalowych. Przykładem może być tu monitoring skutków budowy mostu nad cieśniną
Oeresund Oeresund Bridge czy też monitoring związany z budową gazociągu Nord Stream.
3. Początki monitoringu bałtyckiego w Polsce
W 1970 roku powstała w Morskim Instytucie Rybackim w Gdyni Pracownia Ochrony
Środowiska Morskiego. Współinicjatorem jej powstania i kierownikiem był dr hab. Ludwik
Żmudziński. Pracownia, rozpoczęła comiesięczne oznaczenia wybranych składników
chemicznych wód rzecznych i morskich oraz badania bentosowe. W okresie trzech lat
prowadzono badania ładunków zanieczyszczeń wnoszonych polskimi rzekami do Bałtyku
(Dubrawski i Andrulewicz 1972; Andrulewicz 1976). Wyniki zaprezentowano
na
międzynarodowej Konferencji Oceanografów Bałtyckich Kopenhadze (Andrulewicz i in.,
1972). Na owe czasy była to inicjatywa pionierska i spotkała się z uznaniem uczestników
Konferencji.
Rozpoczęto także współpracę z Odziałem Morskim Państwowego Instytutu
Hydrologiczno-Meteorologicznego (PIHM) w Gdyni (obecnie IMGW), który już od lat
pięćdziesiątych, prowadził badania na pełnym morzu. Dysponował statkiem badawczym r/v
Hydromet, dobrze rozwiniętą analityką chemiczną pod kierownictwem dr Anny Trzosińskiej
oraz świetnie wyszkoloną ekipą hydrologów pod kierownictwem naukowym prof. Aleksandra
Majewskiego. Wszystko to stanowiło dobrą bazę do podjęcia międzynarodowego
monitoringu środowiska morskiego. Natomiast Pracownia Ochrony Środowiska zakończyła
swoją działalność w ramach MIR w 1976 r. Kadra Pracowni przeszła głównie do nowo
powołanego Instytutu Kształtowania Środowiska w Gdyni, a także do innych instytutów
Trójmiasta.
4. Początki międzynarodowego monitoringu Morza Bałtyckiego
Program Monitoringu Morza Bałtyckiego zatwierdzono na międzynarodowej
konferencji w Szczecinie w 1977 roku, jednakże jego praktyczna realizacja rozpoczęła się
dwa lata później, w 1979 r. Celem monitoringu bałtyckiego było poznanie aktualnego stanu
środowiska oraz określenia kierunku, natężenia i przyczyn zmian długookresowych
zachodzących w ekosystemie bałtyckim.
Kraje obozu socjalistycznego nie były przygotowane merytorycznie i technicznie do
podjęcia międzynarodowego monitoringu (słaba znajomość jęz. angielskiego, braki
odczynników i aparatury). Poza tym należało uzgodnić metodyki, skalibrować przyrządy itp.
W związku z tym rozpoczęto intensywne szkolenia i spotkania kalibracyjne, przeważnie w
Niemczech (zorganizowane na wielką skalę na Uniwersytecie Kilońskim) i w krajach
skandynawskich. Należy podkreślić, że koledzy z krajów zachodnich tworzyli bardzo
sympatyczną i przyjazną atmosferę i niejednokrotnie wspomagali w zdobyciu odczynników i
sprzętu do badań. Ważną rolę, w podnoszeniu poziomu badań i integracji środowiska
naukowców bałtyckich odegrały też pozarządowe organizacje naukowe takie jak: BMB
(Baltic Marine Biologists), CBO (Conference of the Baltic Oceanographers) i BMG (Baltic
Marine Geologists).
Monitoring bałtycki rozpoczęto od pomiarów hydrologicznych i hydrochemicznych.
Stopniowo dołączano parametry hydrobiologiczne, biologiczne i przyrodnicze (Andrulewicz
1996). Prowadzenie międzynarodowego monitoringu Bałtyku wymagało opracowania
szeregu dokumentów, w których uczestniczyli głównie eksperci z OM IMGW w Gdyni, ale
także z MIR Gdynia i AR Szczecin. Były to:
• Przewodniki metodyczne dot. zbioru próbek, zabezpieczania próbek, ich
przechowywania i analizy (Guidelines)
• Program jakości pomiarów (Quality Assurance Programme)
• Sposób raportowania danych (Data formats)
• Przechowywanie i obróbka danych (Data banking)
• Okresowa ocena wyników (Periodical Assessments), w tym ocena naukowa
Background Assessment,, ocena dla decydentów Executive Assessment oraz
oceny popularno-naukowe Popular Assessment.
W końcówce lat dziewięćdziesiątych ub. wieku pełny program monitoringu
bałtyckiego HELCOM Monitoring Programme (COMBINE) składał się z następujących
elementów:
• Baltic Monitoring Programme (BMP): Hydrology, chemistry, biology
• Pollution Load Compilation (PLC): River discharges and atmospheric fallout
• Coastal Monitoring Programme
conservation elements
(CMP):
Chemistry,
biology,
nature
• Monitoring of Radioactive Substances (MORS): man made radionuclides.
Podstawowym dokumentem monitoringu środowiskowego Bałtyku jest Manual for
Marine Monitoring in the COMBINE Programme of HELCOM (aktualnie: HELCOM
Monitoring Manual). Dokument ten określa zalecane metody, częstotliwości i parametry
pomiarów w ramach Zintegrowanego Programu Monitoringu Morza Bałtyckiego.
Równocześnie prowadzone były prace badawcze ukierunkowane na pozyskiwanie
informacji ciągłych (on-line), nad zastosowaniem nowych technik analitycznych, rozwojem
czujników pomiarowych, instalowaniem boi pomiarowych, wykorzystaniem regularnych linii
żeglugowych (ships of opportunity), obserwacji satelitarnych (satellite images) itp.
Obecnie, wysiłki ekspertów zmierzają do znalezienia/wytypowania odpowiednich
wskaźników stanu środowiska (parametrów, organizmów) adekwatnych dla danego problemu
środowiskowego. Oprócz tego dąży się do ustanowienia indeksów stanu populacji/zdrowia,
tak aby informacja o środowisku była jak najbardziej zintegrowana.
5. Okresowe oceny stanu środowiska Morza Bałtyckiego
Wyniki monitoringu bałtyckiego posłużyły do opracowania ocen stanu środowiska
morskiego, a następnie przygotowania zaleceń dotyczących jego ochrony. Stan środowiska
morskiego Bałtyku oceniany był w okresach 5-letnich Periodic Assessments
(BSEP:1987,1990,1996,2002). Jako zasadę przyjęto podział Bałtyku na regiony naturalne,
które z uwagi na swą specyfikę hydrologiczną były oceniane oddzielnie.
HELCOM Periodic Assessments
• 0″ Background Assessment, 1981
(Melvasalo i in. 1981)
• 1st Periodic Assessment, 1987
• 2nd Periodic Assessment, 1990
• 3rd Periodic Assessment, 1996
• 4th Periodic Assessment, 2002
• Specific assessments: coastal
waters, radioactivity, sediments
W klasycznym schemacie zarządzania środowiskiem D-P-S-I-R (Driving forcePressure-State-Response), monitoringowi podlegają człony P i S. W ramach monitoringu
presji (P) prowadzony jest program HELCOM PLC a w ramach monitoringu stanu (S)
prowadzony jest monitoring HELCOM COMBINE. Monitoring jest narzędziem służącym do
wypracowania wskazówek do podejmowania decyzji i zarządzania środowiskiem (Rresponse), które ma wpłynąć/zmieniać politykę ochrony środowiska (D-Driving force). W
przypadku Bałtyku, chodzi głównie o politykę rolną i rybacką oraz w odniesieniu do
punktowych źródeł zanieczyszczeń przemysłowych (Hot spots) i gospodarki komunalnej.
6. Osiągnięcia i wyzwania
Wdrożenie pierwszej na świecie Konwekcji o Ochronie Środowiska Morskiego przez
państwa o różnym ustroju politycznym, było bardzo ważnym osiągnięciem i dobrym
przykładem dla innych państw morskich. Po jej podpisaniu, zawarto szereg innych konwencji
w odniesieniu do mórz europejskich (ale też i pozaeuropejskich).
Po włączeniu Morza Bałtyckiego do mórz Unii Europejskiej i wprowadzeniu
jurysdykcji UE w zakresie ochrony jego środowiska, uzasadnionym wydaje się być ocena
stanu środowiska Bałtyku do roku 2000, kiedy to Bałtyk znajdował się wyłącznie pod
jurysdykcją HELCOM) i po 2000 r., kiedy to Morze Bałtyckie zostało objęte jurysdykcją
unijną (od wejścia w życie Ramowej Dyrektywy Wodnej UE), z rygorem obowiązku
spełnienia wymagań UE.
Należy podkreślić, że HELCOM był znakomitym forum dla realizacji zadań ochrony
Bałtyku, a kraje bałtyckie osiągnęły dobre wyniki w zakresie poprawy stanu jego środowiska.
Zdołano zahamować niektóre niekorzystne trendy, takie jak rosnące skażenia chemiczne, czy
też spadek populacji ptaków i ssaków. Uniknięto katastrofalnych rozlewów olejowych,
nastąpiła poprawa warunków sanitarnych w strefach brzegowych, zmniejszono ładunki
zanieczyszczeń dopływające do Bałtyku, zrozumiano potrzebę ochrony przyrody bałtyckiej.
Nie udało się uporać z nadmierną eutrofizacją wód Bałtyku. Objawia się ona głównie
w masowych zakwitach planktonu, obniżeniu przezroczystości wody, niedoborach tlenu w
głębszych warstwach wód oraz rozwoju oportunistycznych glonów w strefach brzegowych.
Nadmierna eutrofizacja, na liście problemów środowiskowych Morza Bałtyckiego,
bezspornie pozostaje na pierwszym miejscu:
1. Nadmierna eutrofizacja/ Enhanced eutrophication
2. Nadmierna presja rybołówstwa/ Overfishing
3.
4.
5.
6.
Zanieczyszczenia chemiczne/ Chemical contamination
Fizyczne zaburzenia siedlisk/ Physical disturbance of habitats
Zanieczyszczenia ropopochodne/ Oil pollution
Zmniejszenie różnorodności biologicznej niektórych siedlisk/ Loss of
biological diversity
7. Organizmy obce/ Alien species
8. Skażenia sanitarne strefy brzegowej/ Sanitary pollution of coastal waters
9. Antropogeniczne radionuklidy/ Anthropogenic radionuclides.
Ranking tych problemów środowiskowych jest dyskusyjny, jednakże ranking taki
uzmysławia naukowcom i decydentom gdzie należy kierować wysiłek naukowy i finansowy.
Nadmierna eutrofizacja, która spowodowała zmianę trofii Bałtyku (z oligotroficznego mezotroficznego na eutroficzny) oraz cały szereg negatywnych skutków środowiskowych,
jest zjawiskiem, którego nie uda się zwalczyć nawet w skali życia jednego pokolenia
(Savchuk i in. 1999; Variopuro i in., 2014). Chociaż, w kontekście dyskusji nad negatywnymi
skutkami eutrofizacji, zbyt rzadko mówi się o tym, że przyniosła ona także i pewne korzyści
ekonomiczne: „więcej pokarmu-więcej ryb”).
Literatura
Andrulewicz E., Dubrawski R., Żmudziński L., 1972, Preliminary investigations to determine
influence of Polish rivers on Baltic Sea pollution, Proc. 8th Conf. Baltic
Oceanographers, Copenhagen, 14 pp.
Andrulewicz E., 1976, Spływ biogenów do Bałtyku z terenu Polski, Stud. i Mater. Oceanol.,
15, Biologia morza 3, 79–90.
Andrulewicz E., 1996, Proposals for the Baltic Monitoring Programme (HELCOM BMP) and
Coastal Monitoring Programme (HELCOM CMP) for the Polish Marine Areas of the
Baltic Sea, Oceanol. Stud. 1–2, 159–177.
BSEP No. 5B. Assessment of the Effects of Pollution on the Natural Resources of the Baltic
Sea 1980.
BSEP No. 35B. Second Periodic Assessment of the State of the Marine Environment of the
Baltic Sea 1984–1988.
BSEP No. 64B. Third Periodic Assessment of the State of the Marine Environment of the
Baltic Sea 1989–93.
BSEP No. 82B. Environment of the Baltic Sea area 1994–1998.
Dubrawski R., Andrulewicz E., 1972, Spływ jonowy rzek z obszaru Polski w aspekcie
zanieczyszczenia Bałtyku, Mater. MIR Gdynia: Ekosystemy Morskie, Sozologia
Morska Nr V, 17–49.
Dziadziuszko Z., 1994, Wahania poziomu morza, [w:] Atlas Morza Bałtyckiego, Red. A.
Majewski i Z. Lauer, Wyd. IMGW, Warszawa.
Melvasalo T., Pawlak J., Grasshoff K., Thorell L., Tsiban A. (red.), 1981, Assessment of the
effects of pollution on the natural resources of the Baltic Sea 1980, Balt. Sea Environ.
Proc. No. 5, 426 pp.
Ojaveer E., Kaleis M., 2005, The impact of climate change on the adaptation of marine fish
in the Baltic Sea, ICES J. Marine Sci., 62(7), 1492–1500.
Savchuk O., Wulff F., 1999, Modelling regional and large-scale 441 response of the Baltic
Sea ecosystems to nutrient load reductions, Hydrobiologia, 393, 35–43.
UNEP, 2005, Baltic Sea – GIWA Regional assessment 17, A. Lääne, E. Kraav i G Titova
(red.), University of Kalmar, Sweden.
Varjopuro R., Andrulewicz E., Blenckner T., Dolch T., Heiskanen A., Pihlajamäki M., Brandt
U. S. Valman M., Gee K., Potts T., Psuty I., 2014, Coping with persistent
environmental problems – Systemic delays in reducing eutrophication of the Baltic
Sea, Ecol. Soc., (in press, manuscript #ES-2014-6938, Ver. 3).