Gender mainstreaming we współpracy rozwojowej

Gender mainstreaming we współpracy rozwojowej

GENDER MAINSTREAMING WE WSPÓŁPRACY ROZWOJOWEJ
Praktyczny podręcznik
Otevřená společnost, o.p.s. – Centrum ProEquality
lipiec 2010
SPIS TREŚCI
Wstęp....................................................................................................................................... 3
Słowniczek................................................................................................................................4
Wprowadzenie do kwestii genderowych i rozwojowych….................................................... 5
Równośd płci jako kwestia praw człowieka ....................................................................... 6
Równośd płci jako sposób na redukcję ubóstwa ............................................................... 7
Dwojakie podejście do osiągania równości płci……................................................................8
Równośd szans w organizacji……………….................................................................................. 10
Gender mainstreaming w procesach organizacji............................................................
10
Przykłady podstawowych obszarów analizy genderowej organizacji..............................
11
Gender mainstreaming – etapy cyklu projektowego........................................................... 12
Identyfikacja – genderowa analiza ubóstwa….................................................................... 12
Formułowanie projektu....................................................................................................... 16
Wdrażanie i monitorowanie…….......................................................................................... 17
Ewaluacja ............................................................................................................................ 17
Wskaźniki genderowe.............................................................................................................. 18
Wnioski.....................................................................................................................................19
Dalsze źródła informacji……….................................................................................................. 20
Kwestie genderowe i rozwój w Czechach………………............................................................. 20
Kwestie genderowowe i rozwój na szczeblu międzynarodowym......................................... 21
1
Centrum ProEquality to think tank mający na celu propagowanie równości szans kobiet i
mężczyzn oraz wzmocnienia pozycji kobiet zarówno na szczeblu krajowym, jak i
międzynarodowym. Powstało w 2008 roku w oparciu o doświadczenie i zasady Otwartego
Społeczeostwa (Otevřená společnost), poprzednika obecnego think tanku.
Otwarte Społeczeostwo to organizacja pozarządowa non-profit, przyczyniająca się do umacniania
społeczeostwa obywatelskiego w Czechach poprzez opracowywanie takich zasad i promowanie
takiej polityki, których podstawę stanowią normy praworządnego kraju demokratycznego oraz
prawa człowieka.
Niniejsza publikacja została wydana w ramach cyklu tematycznego „Gender and Development”
(Gender i rozwój). Autorkami są Mila O’Sullivan i Petra Kubálková (częśd „Równośd szans w
organizacji”). Pragną wyrazid swoją głęboką wdzięcznośd Sylvě Horákovej za możliwośd
odwiedzenia terenów projektów prowadzonych przez organizację charytatywną „Charita Čr” w
Gruzji, a także Blance Šimůnkovej za specjalistyczne rady.
Niniejszy podręcznik został opublikowany przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej. Za treści w nim zawarte wyłączną
odpowiedzialnośd ponosi autor oraz Koalicja KARAT i w żadnym wypadku nie należy uważad ich za odzwierciedlające
stanowisko Unii Europejskiej.
2
WSTĘP
Podręcznik ten ma pomóc w znalezieniu właściwego sposobu włączania perspektywy
genderowej (gender mainstreaming) do projektów humanitarnych i rozwojowych1
prowadzonych przez organizacje pozarządowe oraz w działalnośd tych organizacji. Powstał w
ramach projektu “Through Their Eyes, Through Ours. Raising public awareness about
development problems faced by women from developing countries in the EU Eastern
Neighbourhood, Balkans and Central Asia”, koordynowanego przez Koalicję KARAT2. Jedną z
części tego projektu był wyjazd badawczy do Gruzji, mający na celu zbieranie danych związanych
z kwestiami równości płci. Podczas badao zweryfikowano podstawowe kroki procesu gender
mainstreaming (szczególnie możliwośd zastosowania pytao testowych w każdej części cyklu
projektowego). Następnie zweryfikowane dane włączono do tej publikacji. Nie odnosi się ona
jednak wyłącznie do Gruzji, ale stanowi ogólny podręcznik poświęcony gender
mainstreamingowi w projektach rozwojowych.
Chociaż równośd płci ma kluczowe znaczenie dla rozwoju (co wyjaśniono także w niniejszym
podręczniku, w części zatytułowanej „Wprowadzenie do kwestii genderowych i rozwojowych”),
faktyczny gender mainstreaming w różnych działaniach rozwojowych w Czechach nadal znajduje
się w fazie wstępnej. Głównym bodźcem do opracowania tego podręcznika był fakt, że czeskim
organizacjom pozarządowym działającym na polu współpracy rozwojowej zawsze brakowało
pewnych instrumentów włączania kwestii równouprawnienia i równości płci do swoich
projektów. Co więcej, nie istniały żadne podręczniki, które zaspokoiłyby ich potrzeby.
Niniejszy podręcznik obejmuje dwa aspekty gender mainstreaming. Należy uwzględnid oba, aby
konsekwentnie wprowadzad w życie zasadę równości płci. Pierwszym z tych aspektów jest
wrażliwośd na kulturową tożsamośd płci (gender sensitivity) oraz równośd szans w organizacji.
Drugi dotyczy rozpoznawania kwestii genderowych w rozwojowych i humanitarnych działaniach
organizacji. Te dwa aspekty są ze sobą nierozerwalnie związane. A zatem bezwzględnie należy
uwzględnid zagadnienia dotyczące równości płci zarówno w przypadku procesów wewnętrznych,
jak i zewnętrznych działao organizacji.
Pozostałe części podręcznika to ogólne wprowadzenie do tematu genderowego aspektu rozwoju,
słowniczek podstawowych terminów oraz przegląd dalszych źródeł informacji. Dokumenty
źródłowe w języku angielskim i czeskim, zawierające różne analizy, można znaleźd w dziale
„Dalsze źródła informacji”. Najważniejsze z nich to: „Gender Policy”, dokument opracowany
przez organizację charytatywną „Charita ČR”; „The Manual for Gender Auditors”; podręcznik
„Toolkit on Mainstreaming Gender Equality in EC Development Cooperation”, opracowany przez
Komisję Europejską; oraz podręcznik „Gender Mainstreaming in Practice”.
1
W tekście pojawia się także termin „projekty rozwojowe”, który obejmuje także projekty humanitarne.
Członkami Koalicji KARAT są kobiece/genderowe organizacje pozarządowe z Europy Środkowej i Wschodniej
oraz z krajów członkowskich Wspólnoty Niepodległych Paostw. Więcej informacji na stronie: www.karat.org .
2
3
SŁOWNICZEK
PŁED
odnosi się do biologicznych różnic między kobietami i mężczyznami.
GENDER
czyli płed społeczno-kulturowa (kulturowa tożsamośd płci). Dotyczy różnic między kobietami i
mężczyznami z socjologicznego punktu widzenia. Są to głównie różnice w zachowaniach kobiet i
mężczyzn w społeczeostwie, zarówno w życiu prywatnym, jak i w pracy, szkole itd.
RÓWNOŚD PŁCI
oznacza, że kobietom i mężczyznom przysługują równe prawa, równe szanse i wolnośd wyboru.
Ponadto równośd płci oznacza, że nikt nie może narzucad żadnych ról płciowych (genderowych)
ani kobietom, ani mężczyznom.
GENDER MAINSTREAMING
to strategia mająca na celu osiągnięcie równości płci. Oznacza włączenie perspektywy
genderowej do głównego nurtu działalności na dwóch poziomach:
1. do polityki, programów i projektów danej firmy (organizacji);
2. do konkretnych działao mających na celu uwłasnowolnienie kobiet (women’s
empowerment).
UWŁASNOWOLNIENIE KOBIET (WOMEN’S EMPOWERMENT)
czyli wzmocnienie pozycji kobiet i ich poczucia własnej wartości. Wiąże się ze zdobyciem przez
kobiety zdolności kontrolowania własnego życia. Oznacza umożliwienie kobietom
efektywniejszego korzystania z ich praw i umiejętności oraz zapewnienie im lepszego dostępu do
różnych zasobów (politycznych, ekonomicznych, informacyjnych itd.) i większej kontroli nad
nimi.
PERSPEKTYWA GENDEROWA
oznacza koniecznośd analizowania planu działao rozwojowych z punktu widzenia zarówno
kobiet, jak i mężczyzn, w celu uwzględnienia ich potrzeb, priorytetów i doświadczeo.
RELACJE MIĘDZY PŁCIAMI
(ang. gender relations) wiążą się z podziałem władzy między kobietami a mężczyznami w życiu
rodzinnym lub w szkole, na rynku pracy, w polityce itd. Relacje między płciami nie są statyczne,
lecz stale się zmieniają w wyniku rozwoju gospodarczego, zmian legislacyjnych lub politycznych
oraz pod wpływem czynników społecznych i kulturowych.
GENDEROWA ANALIZA UBÓSTWA
oznacza koniecznośd analizowania ubóstwa z perspektywy genderowej. Wiąże się z
wyjaśnianiem powodów i konsekwencji istniejących nierówności między płciami, odmiennych
potrzeb, priorytetów i doświadczeo kobiet i mężczyzn. Celem takiej analizy jest włączenie
płynących z niej wniosków do planowanego projektu, co ma wywrzed pozytywny wpływ na obie
płcie i zmniejszyd dzielące je dysproporcje. Analiza ta opiera się na danych ilościowych i
jakościowych; należy ją przeprowadzid przed planowaniem danego projektu.
4
WPROWADZENIE DO KWESTII GENDEROWYCH I ROZWOJOWYCH
„Przyznanie kobietom pełnych praw, ich uwłasnowolnienie oraz integracja w oparciu o
zasadę równości we wszystkich sferach społeczeostwa, wraz z możliwością ich
uczestnictwa w procesach decyzyjnych, to fundamentalne warunki osiągnięcia równości,
rozwoju i pokoju”.
Pekioska Platforma Działania, ONZ, 1995
Dyskryminacja kobiet wynikająca z tradycji (obrzezanie kobiet, wydawanie ich za mąż w zbyt
młodym wieku, łamanie praw reprodukcyjnych i seksualnych, przemoc w rodzinie itd.), wysoka
śmiertelnośd matek, obciążenie nieodpłatnymi pracami domowymi, brak równości w dostępie do
rynku pracy lub zasobów ekonomicznych, a także brak równych możliwości w polityce to tylko
niektóre z niezliczonych przykładów nadal występujących nierówności między płciami,
hamujących
rozwój
społeczny
i
utrudniających walkę z ubóstwem. Ponadto
ZWIĄZEK MIĘDZY KWESTIAMI GENDEROWYMI A
w krajach dotkniętych kataklizmami lub
ROZWOJEM
konfliktami problemy związane z równością
Co roku ponad pół miliona kobiet i dziewcząt
płci mogą przerodzid się w inne poważne
umiera podczas ciąży lub porodu, a 3,7 miliona
formy łamania praw człowieka, takie jak
niemowląt umiera w ciągu pierwszych 28 dni
przemoc seksualna bądź psychiczna. Mimo
życia.
wielu wysiłków na skalę międzynarodową,
Wysokiej umieralności matek można by
podejmowanych głównie przez Organizację
zapobiec w około 80% przypadków, gdyby
Narodów Zjednoczonych, nadal istnieje
wszystkie kobiety miały dostęp do podstawowej
duża rozbieżnośd między formalnymi
opieki zdrowotnej.
zobowiązaniami a ich realizacją. Okazuje
82 miliony dziewcząt w wieku 10-17 lat żyjących
się, że bez uwzględnienia aspektu
w krajach rozwijających się wyjdzie za mąż przed
genderowego (płci społeczno-kulturowej)
skooczeniem 18 roku życia.
przy planowaniu współpracy rozwojowej
nie będą przestrzegane ani prawa
Kobiety wkładają 90% swoich dochodów w
swoje gospodarstwo domowe, zaś mężczyźni –
człowieka, ani międzynarodowe normy i
tylko 30-40% swoich dochodów.
zobowiązania w zakresie walki z ubóstwem.
To podstawowy argument przemawiający
Źródło: UNDP, World Economic Forum
za procesem gender mainstreaming.
Ponieważ zasady równości płci są zazwyczaj łamane w przypadku kobiet, pojęcie „gender” (płci
społeczno-kulturowej) odnosi się głównie do płci żeoskiej. Trzeba jednak podkreślid, że pojęcia
tego nie należy traktowad jako terminu o znaczeniu zbliżonym do słowa „kobieta”. Kwestie
genderowe i równośd płci dotyczą zarówno kobiet, jak i mężczyzn w społeczeostwie jako całości.
Ponadto równośd płci nie oznacza, że w projekcie musi uczestniczyd tyle samo mężczyzn, co
kobiet, ani że kobiety i mężczyźni mają byd dokładnie tacy sami lub bardzo podobni. Chodzi o
równośd pod względem praw, możliwości, uczestnictwa w podejmowaniu decyzji i dostępu do
zasobów oraz kontroli nad nimi. Kobiety i mężczyźni prowadzą inne życie. Różna też będzie ich
codzienna rzeczywistośd. Trzeba więc przeanalizowad i opisad tę rzeczywistośd i wziąd ją pod
uwagę przy planowaniu działao rozwojowych. Aby można było zrealizowad zasady równości płci,
konieczne jest przeanalizowanie planu każdego projektu rozwojowego z perspektywy
5
genderowej (z punktu widzenia zarówno kobiet, jak i mężczyzn) i uwzględnienie wniosków z
takiej analizy na każdym etapie projektu. Należy też pracowad nad konkretnymi projektami
mającymi na celu poprawę statusu kobiet (uwłasnowolnienie – women’s empowerment).
RÓWNOŚD PŁCI JAKO KWESTIA PRAW CZŁOWIEKA
Zagadnienia równości płci i praw kobiet są uwzględnione w wielu międzynarodowych
porozumieniach i instrumentach. Dokumentem o zasadniczym znaczeniu jest „Konwencja w
sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet”, podpisana w 1979 roku. Stanowi ona
międzynarodową normę prawną dotyczącą praw kobiet. Następny ważny dokument to
Deklaracja Wiedeoska, podpisana w 1993 roku, w której podkreśla się, że „prawa kobiet i
dziewcząt stanowią niezbywalną, integralną i nieodłączną częśd powszechnych praw człowieka”.
Na IV Światowej Konferencji w Sprawie Kobiet w Pekinie w 1995 roku zdefiniowano najszersze
ramy prawne dotyczące praw kobiet. Była to mianowicie Pekioska Platforma Działania, przyjęta
przez 189 paostw członkowskich ONZ. W dokumencie tym przedstawiono program
uwłasnowolnienia kobiet. Pekioska Platforma Działania jest najbardziej kompleksowym i
najobszerniejszym dokumentem dotyczącym zastosowania gender mainstreaming. Inne istotne
kroki podjęte na skalę światową to Milenijne Cele Rozwoju, które potwierdzają wagę kwestii
genderowych i rozwojowych. Cel nr 3 zdefiniowano jako wspieranie równości płci i
uwłasnowolnienia kobiet. Inne cele łączą się ściśle ze sprawami genderowymi (cel nr 4:
ograniczenie umieralności dzieci; cel nr 5: poprawa zdrowia matek; cel nr 6: walka z HIV/AIDS).
Przekrojowy gender mainstreaming jest konieczny do osiągnięcia wszystkich wyżej
wymienionych celów. Do istotnych instrumentów należą także rezolucje Rady Bezpieczeostwa
Narodów Zjednoczonych dotyczące roli kobiet w negocjacjach pokojowych i gwarancjach
bezpieczeostwa, a mianowicie rezolucja nr 1325 w sprawie kobiet, pokoju i bezpieczeostwa oraz
powiązane z nią regulacje (rezolucje nr 1820, nr 1888, nr 1889).
Jeśli chodzi o zobowiązania Unii Europejskiej, „Konsensus europejski w sprawie rozwoju” (2005)
traktuje uwłasnowolnienie kobiet jako klucz do wszelkiego rozwoju. Dokument podkreśla, że
równośd płci powinna stanowid fundamentalną częśd każdej strategii politycznej. Decyzje Rady
Unii Europejskiej dotyczące równości kobiet i mężczyzn oraz wzmocnienia pozycji kobiet we
współpracy rozwojowej (2007) zawierają odwołania do „Konsensusu europejskiego w sprawie
rozwoju”. Innym istotnym dokumentem jest raport Komisji Europejskiej pt. „Równośd płci i
uwłasnowolnienie kobiet we współpracy rozwojowej” („Gender Equality and Women’s
Empowerment in Development Cooperation”) (2007). Oba te dokumenty prezentują dwojakie
podejście: traktowanie gender mainstreamingu jako zasady przekrojowej oraz podejmowanie
konkretnych działao mających na celu wzmocnienie pozycji kobiet. Najnowszym instrumentem
na szczeblu unijnym jest Plan Działania na okres 2010-2017, dotyczący równości płci i
wzmocnienia pozycji kobiet. Dokument ten uznawany jest za instrument operacyjny Unii
Europejskiej oraz jej krajów członkowskich i ma na celu wprowadzenie w życie zasady równości
płci we współpracy z paostwami partnerskimi.
6
Czechy zobowiązały się do przestrzegania zasad z wyżej wymienionych instrumentów. W
czeskich dokumentach koncepcyjnych dotyczących zagranicznej współpracy rozwojowej kwestie
genderowe są traktowane jako zasada przekrojowa. „Koncepcja zagranicznej współpracy
rozwojowej Republiki Czeskiej na lata 2010-2017” podkreśla, że Czechy dołożą starao, aby
uwzględnid równośd płci na dwóch poziomach. Pierwszy (przekrojowy) dotyczy gender
mainstreamingu w planach współpracy rozwojowej i na każdym etapie cyklu projektowego.
Drugi (tematyczny) wiąże się z konkretnymi projektami mającymi na celu wzmocnienie pozycji
kobiet3.
Zobowiązania w zakresie równości płci dotyczą nie tylko szczebla rządowego, ale także innych
uczestników współpracy rozwojowej, w tym organizacji pozarządowych. Poza wdrażaniem
projektów społecznośd międzynarodowa kontroluje również wywiązywanie się ze zobowiązao, a
także pomaga w planowaniu prowadzonej polityki. Przykładem takich akcji społecznych jest
Gender Equality Architecture Reform, czyli kampania na rzecz utworzenia nowego podmiotu w
ONZ, zajmującego się kwestiami równości płci, a także strategia europejskiej platformy
CONCORD4 na okres 2009-2016, podkreślająca znaczenie kwestii genderowych w rozwoju.
W krajach będących adresatami pomocy rozwojowej powyższe instrumenty także są ważnym
środkiem obrony praw kobiet i wprowadzania zmian mających na celu zwiększenie równości płci.
Na przykład organizacje kobiecie w Gruzji postrzegają „Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich
form dyskryminacji kobiet” jako główne ramy, na których opierają swoje projekty. Artykuł 14
Konwencji ma zastosowanie w przypadku interwencji na obszarach wiejskich. Opisuje on status,
potrzeby i rolę kobiet zamieszkujących takie obszary. Na przykład punkt 14g podkreśla
koniecznośd zapewnienia kobietom „dostępu do pożyczek i kredytów rolniczych, niezbędnego
sprzętu, odpowiedniej technologii i tych samych procedur w przypadku reform rolnych lub
programów zasiedlania ziem”.
RÓWNOŚD PŁCI JAKO SPOSÓB NA REDUKCJĘ UBÓSTWA
Nierówności między płciami to poważna przeszkoda w redukcji ubóstwa i zapewnieniu
zrównoważonego rozwoju. Kobiety stanowią większośd ludzi ubogich na świecie, nie da się więc
walczyd z ubóstwem pomijając płed, która cierpi najbardziej. W krajach Globalnego Południa5
nierówności między płciami dotyczą wszystkich aspektów ubóstwa, takich jak niewystarczająca
opieka zdrowotna, brak równości w dostępie do edukacji i zasobów (np. do ziemi,
mikrokredytów), brak równości szans na rynku pracy oraz ograniczone możliwości uczestniczenia
w polityce. Ubóstwo wiąże się także z wiekiem, pochodzeniem etnicznym, przynależnością do
3
„Koncepcja zagranicznej współpracy rozwojowej Republiki Czeskiej na lata 2010-2017” (w jęz. czeskim),
Ministerstwo Spraw Zagranicznych, s. 19,
http://www.mzv.cz/public/5b/5c/67/501254_391744_Koncepce_ZRS.doc .
4
Europejska Konfederacja Organizacji Pozarządowych na rzecz Pomocy i Rozwoju.
5
Kraje rozwijające się.
7
określonej kasty, statusem społecznym itd. Nierówności między płciami można także
obserwowad w powyższych grupach.
Kobiety i mężczyźni doświadczają ubóstwa w różny sposób. Mają także inne potrzeby i pomysły
na radzenie sobie z biedą. Aby zwiększyd pozytywny wpływ projektów rozwojowych na redukcję
ubóstwa, należy w tych działaniach uwzględnid cel równości płci i nie zapominad o potrzebach,
doświadczeniach i priorytetach zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Okazuje się, że kobiety, które
mogą korzystad ze swoich praw, są lepiej wykształcone, zdrowsze i mają większe szanse na rynku
pracy oraz lepszy dostęp do zasobów. Ponadto skutki poprawy sytuacji kobiet będą widoczne w
następnych pokoleniach. Na przykład im lepiej wykształcona jest kobieta, tym mniej ma dzieci.
Jej dzieci są zdrowsze i lepiej odżywione. Wykształcona kobieta najprawdopodobniej zapewni
dzieciom dobrą edukację, co pomoże w pokonaniu międzypokoleniowego problemu ubóstwa.
Zaangażowanie kobiet w gospodarkę przynosi poprawę sytuacji finansowej ich rodzin, ponieważ
kobiety inwestują większośd swoich dochodów w swoje gospodarstwo domowe.
DWOJAKIE PODEJŚCIE DO OSIĄGANIA RÓWNOŚCI PŁCI
Główną strategią prowadzącą do osiągnięcia równości płci jest gender mainstreaming, czyli
włączanie perspektywy genderowej (płci społeczno-kulturowej) do projektu/polityki/programu
na dwóch poziomach. Pierwszy dotyczy przekrojowego tematu obecnego w
projektach/polityce/programach, drugi zaś odnosi się do podejmowania konkretnych działao
mających na celu uwłasnowolnienie kobiet. Potrzebę wprowadzenia takiego dwojakiego
podejścia zdefiniowano po raz pierwszy w Pekioskiej Platformie Działania. Gender
mainstreaming nie ogranicza się jednak wyłącznie do projektów. Strategię tę można realizowad
pod warunkiem, że w polityce organizacji zostaną wdrożone zasady równych szans, na przykład
w dziedzinie zarządzania zasobami ludzkimi lub w dokumentach strategicznych.
Przekrojowe wdrażanie strategii gender mainstreaming w projekcie wymaga włączenia jej do
wszystkich etapów cyklu projektowego, a także do analizy ubóstwa. Płed społeczno-kulturową
jako kwestię przekrojową należy uwzględnid we wszystkich rodzajach projektów rozwojowych,
mimo że niekiedy zagadnienie to może wydawad się nieistotne, chociażby w przypadku
projektów dotyczących ochrony środowiska lub infrastruktury. Na przykład przy budowie szkoły
należy ustalid, czy planowana lokalizacja nowej placówki jest odpowiednia dla miejscowych
dziewcząt i chłopców z perspektywy kulturowej, społecznej oraz z punktu widzenia
bezpieczeostwa. Istotne jest także, by szkoła powstała na bezpiecznym i łatwo dostępnym
terenie. Ponadto powinna zapewnid dziewczętom odpowiednie miejsca do celów higieny
osobistej.
Ze względu na utrzymujący się niekorzystny status kobiet, bardzo duże znaczenie podejmowanie
projektów mających na celu uwłasnowolnienie kobiet (women’s empowerment). Oznacza to
nie tylko równouprawnienie, dostęp do zasobów, podejmowanie decyzji itd., ale także uzyskanie
przez kobiety możliwości korzystania ze swoich praw i szans. Takie projekty mogą dotyczyd
zaangażowania kobiet w procesy decyzyjne (np. zwiększenia uczestnictwa kobiet w lokalnej
8
polityce), podnoszenia świadomości o prawach kobiet lub innych działao mających na celu
uwłasnowolnienie kobiet pod względem ekonomicznym, politycznym i społecznym.
Trudno osiągnąd równośd płci i wzmocnid pozycję kobiet bez wsparcia mężczyzn. Nierówności
między płciami są często głęboko zakorzenione w społeczeostwie, zasadnicze znaczenie ma więc
angażowanie w to zadanie mężczyzn. Bardzo skutecznymi działaniami są na przykład szkolenia
dla mężczyzn w zakresie praw kobiet czy też rozwiązywanie konkretnych problemów, które mogą
byd rezultatem konfliktu lub kryzysu gospodarczego. Na przykład wzrost bezrobocia wśród
mężczyzn może prowadzid do ich frustracji, co z kolei może przełożyd się na zwiększoną przemoc
w rodzinie.
PROJEKT UWŁASNOWOLNIENIA WDÓW WOJENNYCH
Podczas długotrwałego konfliktu w Sri Lance ponad 30 tysięcy kobiet zostało wdowami. Jednak rząd Sri Lanki
nie zapewnia im żadnych środków utrzymania. Lankijskie wdowy pozostają bez dokumentów osobistych (co
oznacza brak uprawnieo do korzystania z bezpłatnej służby zdrowia i edukacji oraz brak praw własności) i bez
środków do życia, a także doświadczają molestowania seksualnego.
Na podstawie tych ustaleo organizacja charytatywna Charita ČR przygotowała projekt mający na celu poprawę
warunków życia i statusu społecznego wdów, a więc także zwiększenie ich bezpieczeostwa i niezależności
ekonomicznej. Organizacja ma nie tylko rozwiązad problemy doraźne, takie jak wykorzystywanie wdów czy
utratę przez nie praw do dziedziczenia, ale także zamierza osiągnąd cele długofalowe, takie jak walka z
dyskryminacją kobiet, równośd płci, rozwijanie umiejętności kobiet oraz wspieranie kobiecych inicjatyw.
Projekt jest przeznaczony dla co najmniej 150 wdów wojennych. Większośd z nich utrzymuje cztero- lub
pięcioosobową rodzinę, obejmującą dzieci i dziadków. Projekt jest realizowany we współpracy z lokalnym
rządem i organizacjami pozarządowymi. Jedno z działao podejmowanych w jego ramach polega na tworzeniu
kobiecych grup, które będą pomagad wdowom wojennym z danego regionu w zakładaniu drobnej działalności
gospodarczej. Ogólnie rzecz biorąc, projekt ma zapewnid niezależnośd ekonomiczną i bezpieczeostwo wdowom
wojennym, a także poprawid relacje na terenach dotkniętych konfliktem.
Źródło: Charita ČR
9
RÓWNOŚD SZANS W ORGANIZACJI
Aby zrozumied zasadę równości płci i realizowad ją w działaniach rozwojowych podejmowanych
w krajach, do których adresowana jest pomoc, należy także przestrzegad tej zasady w
wewnętrznych procesach organizacji i jej polityce wobec pracowników. Organizacja szanująca
równośd szans zatrudnionych w niej kobiet i mężczyzn jest zdolna do wykazania się w swoich
projektach wrażliwością na kwestie genderowe, gdyż ma świadomośd wpływu swoich działao
zarówno na kobiety, jak i na mężczyzn.
GENDER MAINSTREAMING W PROCESACH ORGANIZACJI
Jeśli organizacja spotyka się z kwestią równości płci po raz pierwszy, musi ustalid, czy działa
zgodnie z zasadą równości szans dla kobiet i mężczyzn, a także czy ma do tej zasady pozytywne
nastawienie. Jeśli obie odpowiedzi są twierdzące, organizacja może przejśd do działania,
wykonując następujące kroki:
1. Genderowa analiza organizacji
Przede wszystkim należy dokładnie przyjrzed się organizacji i wskazad obszary
wewnętrznych procesów i przepisów, w których może dochodzid do dyskryminacji
(jawnej lub ukrytej). Następnie organizacja powinna podjąd odpowiednie kroki w tych
obszarach, aby mied pewnośd, że nie ma miejsca jakakolwiek dyskryminacja ze względu
na płed. Genderowa analiza organizacji obejmuje także rozmowy z pracownicami i
pracownikami, mające ustalid, jak się czują w organizacji, jeśli chodzi o równośd szans.
Czy czują się w mniejszości? Czy mogą pogodzid pracę z życiem prywatnym? Czy czują
zagrożenie ze strony kogoś/czegoś? Czy zetknęli się/zetknęły się z molestowaniem
seksualnym? Czy rozumieją zasadę równości szans i niedyskryminacji?
2. Wprowadzenie polityki genderowej i stworzenie mechanizmów kontroli jej wdrażania, a
także przypisanie konkretnych obowiązków określonym pracownikom. Polityka
genderowa powinna podlegad regularnej ewaluacji.
3. Kursy szkoleniowe w zakresie równości szans.
Ustawiczne kształcenie w tej dziedzinie jest absolutnie niezbędne. Ponadto należy
rozpowszechniad koncepcje równości szans w całej organizacji. Ponieważ role kobiet i
mężczyzn w społeczeostwie często wiążą się z wieloma stereotypami, konieczne są
dyskusje na ten temat i obalanie tych stereotypów, tak aby projekty organizacji
charakteryzowały się wrażliwością na kwestie genderowe.
4. Monitorowanie przestrzegania zasad równości szans. Politykę genderową należy stale
dostosowywad do wniosków z analizy.
10
PRZYKŁADY PODSTAWOWYCH OBSZARÓW ANALIZY GENDEROWEJ ORGANIZACJI
 Czy organizacja uwzględnia równośd szans kobiet i mężczyzn w swojej wizji, planach
rozwoju oraz strategiach marketingowych lub komunikacyjnych? Czy wprowadza jakieś
regulacje w zakresie równości szans kobiet i mężczyzn, np. dotyczące zróżnicowania
zespołu?
 Czy organizacja uwzględnia równośd szans kobiet i mężczyzn w swoich dokumentach
wewnętrznych (np. kodeksie etycznym organizacji, regulaminie firmy, systemie
wynagrodzeo). Czy dokumenty te zakazują dyskryminacji ze względu na płed (a także
rasę, religię i wiek)? Czy organizacja gwarantuje transparentny i niedyskryminujący
system wynagrodzeo?
 Czy pracownicy otrzymują dodatkowe świadczenia bez względu na swoją płed?
 Czy organizacja zapewnia pracownikom szkolenia zawodowe? Czy są one dostępne dla
wszystkich pracowników bez względu na płed (jedynym kryterium powinna byd pozycja
pracownika w hierarchii organizacji)? Czy istnieją plany rozwoju osobistego? Czy jest
jakaś osoba odpowiedzialna za rozwój osobisty pracowników i określanie ich potrzeb?
 Czy możliwe jest pogodzenie pracy z życiem rodzinnym (nie tylko w przypadku rodziców
małych dzieci)? Czy zasiłek rodzinny jest dostępny dla wszystkich pracowników?
 Czy PR organizacji jest neutralny z genderowego punktu widzenia?
 Jaka jest pozycja kobiet i mężczyzn w hierarchii organizacji? Jaka jest pozycja kobiet i
mężczyzn w organach administracyjnych i decyzyjnych? Czy ich liczebnośd w tych
organach podlega monitorowaniu i ewaluacji?
 Czy istnieje transparentny i niedyskryminujący system zatrudniania i zwalniania
pracowników? Czy istnieje możliwośd odwołania się od decyzji o zwolnieniu?
 Czy istnieją mechanizmy chroniące pracowników przed zachowaniami seksistowskimi i
molestowaniem seksualnym?
 Czy misja organizacji i inne dokumenty są regularnie aktualizowane zgodnie ze
wszystkimi potrzebami pracowników – mężczyzn i kobiet?
 Czy istnieje możliwośd zapewnienia mieszkania najbliższej rodzinie pracowników
oddelegowanych do zagranicznych oddziałów organizacji? Czy pracowników i ich rodziny
informuje się z wyprzedzeniem o takiej możliwości? Czy wysyła się pracowników do
oddziałów zagranicznych bez względu na stereotypy dotyczące kobiet i mężczyzn?
 Czy odsetek kobiet i mężczyzn wysyłanych do oddziałów zagranicznych jest podobny? Czy
w danym miejscu znajdzie się miejsce na poglądy i doświadczenie zarówno kobiet, jak i
mężczyzn?
11
GENDER MAINSTREAMING – ETAPY CYKLU PROJEKTOWEGO
Częstym sposobem prowadzenia projektów rozwojowych przez czeskie organizacje pozarządowe
jest cykl projektowy, składający się z czterech etapów: (i) identyfikacja tematu, (ii) formułowanie
projektu, (iii) wdrażanie i monitoring oraz (iv) ewaluacja. Kwestie genderowe powinny byd
uwzględniane na wszystkich czterech etapach.
Identification
Evaluation
Formulation
Implementation
and monitoring
Gender mainstreaming zaczyna się w fazie identyfikacji. Przez rozpoczęciem samego projektu
należy przeprowadzid genderową analizę ubóstwa. Stanowi ona kluczowy krok, gdyż tworzy
podstawy dla gender mainstreamingu we wszystkich fazach cyklu projektowego. Analiza
genderowa pozwala ustalid, w jaki sposób i w jakim stopniu projekt będzie oddziaływad na
kobiety i mężczyzn. Na wszystkich etapach należy zagwarantowad maksymalny możliwy udział
organizacji partnerskich i grup docelowych projektu (kobiet i mężczyzn).
IDENTYFIKACJA – GENDEROWA ANALIZA UBÓSTWA6
Zastosowanie strategii gender mainstreaming w analizie wiąże się z gromadzeniem danych
ilościowych i jakościowych, reprezentujących status kobiet i mężczyzn w społeczeostwie, a także
zbieraniem informacji dotyczących nierówności między płciami w danym kraju, regionie lub
społeczności. Aby zapewnid pełne zrozumienie problemu, analiza powinna obejmowad kwestie
6
Połączono tu różne sposoby podejścia. Większośd informacji pochodzi jednak z podręcznika Toolkit on
Mainstreaming Gender Equality in EC Development Cooperation opracowanego przez Komisję Europejską, a
także z podręcznika Gender mainstreaming in practice przygotowanego przez UNDP (zob: dalsze źródła
informacji).
12
genderowe na szczeblu ogólnokrajowym, jak i na poziomie danej społeczności lub
gospodarstwa domowego. Ponadto analiza dostarcza informacji dotyczących roli kobiet i
mężczyzn w określonej społeczności, ich odmiennych potrzeb, doświadczeo, uczestnictwa w
procesach decyzyjnych, dostępu do zasobów i szans rozwoju oraz możliwości wzięcia udziału w
projekcie. Celem analizy jest uwzględnienie jej ustaleo w planowanym projekcie, aby
zagwarantowad jego pozytywny wpływ zarówno na kobiety, jak i na mężczyzn, przyczyniając się
w ten sposób do zmniejszenia nierówności między płciami. Ponadto wnioski z analizy pozwalają
stwierdzid, czy zachodzi koniecznośd podejmowania pewnych działao dotyczących mężczyzn lub
kobiet.
ŹRÓDŁA INFORMACJI DO CELÓW ANALIZY
Informacje mogą pochodzid z różnych źródeł. Aby przeprowadzid analizę na szczeblu
ogólnokrajowym, zaleca się korzystanie ze wszystkich dostępnych krajowych statystyk i
raportów, a także publikacji instytucji międzynarodowych, takich jak Fundusz Narodów
Zjednoczonych na rzecz Kobiet (UNIFEM). Następnie należy uzupełnid niezbędne informacje
rozmowami, warsztatami i spotkaniami z lokalnymi organizacjami partnerskimi, w tym
organizacjami kobiecymi/genderowymi, a także aktywistami lub aktywistkami.
Analiza nie może się opierad na przypuszczeniach, ale na rzeczywistych potrzebach zarówno
kobiet, jak i mężczyzn. Trzeba zatem uzyskad dane jakościowe poprzez zaangażowanie różnych
grup kobiet i mężczyzn z danej społeczności (zróżnicowanych pod względem wieku, dochodów,
struktury gospodarstw domowych itd.) w identyfikację problemu rozwojowego. Konsultacje
należy przeprowadzid z podziałem na odrębne grupy mężczyzn i kobiet, zwłaszcza jeśli pomaga
im to w swobodniejszym wyrażaniu myśli.
Do źródeł informacji potrzebnych do analizy należą także dokumenty operacyjne i projektowe
organizacji. Organizacja może także korzystad z własnej długoterminowej strategii dotyczącej
danego kraju, o ile ma ona związek z tematem, a także ze swojego doświadczenia i
wcześniejszych projektów. Kolejne źródło mogą stanowid dokumenty operacyjne dawcy
pomocy, które powinny zawierad perspektywę genderową związaną zarówno z
uwłasnowolnieniem kobiet, jak i ze strategią gender mainstreaming.
Do analizy genderowej można wykorzystad różne metodologie7. Nie trzeba jednak trzymad się
tylko jednej z nich. Aby realizowad projekt charakteryzujący się wrażliwością na kwestie
genderowe, wystarczy podjąd następujące kroki: (1) zebranie danych ilościowych i jakościowych
(oddzielnie dla kobiet i mężczyzn); (2) przeanalizowanie tych danych z perspektywy
genderowej; oraz (3) zaproponowanie strategii dotyczącej uwzględnienia wniosków z analizy
przy formułowaniu planowanego projektu.
1. ZBIERANIE DANYCH
7
Na przykład metody: Harvard Analytical Framework i Moser Gender Planning Framework; więcej informacji na
stronie: http://www.siyanda.org/docs_gem/index_implementation/pf_coretext.htm
13
Pierwszy krok polega na zgromadzeniu danych ilościowych i jakościowych, dotyczących aktualnej
sytuacji grupy docelowej, do której adresowany jest projekt. Następnie dane należy podzielid na
dwie grupy, według płci. Oprócz wprowadzenia tego podziału, dane należy także
scharakteryzowad pod względem innych istotnych kryteriów, takich jak wiek, przynależnośd
etniczna czy poziom wykształcenia. Ponadto dane powinny obejmowad zarówno informacje
dotyczące szczebla ogólnokrajowego, jak i te odnoszące się do pewnych określonych
społeczności i gospodarstw domowych. Przy zbieraniu danych szczególnie ważne jest zwrócenie
uwagi na następujące kwestie: warunki życia kobiet i mężczyzn oraz ich status w danej
społeczności, podział pracy, uczestnictwo w podejmowaniu decyzji, dostęp do zasobów i
kontrola nad nimi, potrzeby praktyczne i strategiczne. Pytania mogą brzmied następująco:
 Jaka jest polityczna i prawna sytuacja kobiet i mężczyzn na szczeblu polityki krajowej i
lokalnej? Czy istnieją dokumenty strategiczne dotyczące zasady równości płci
(okresowe raporty CEDAW, krajowe plany działania itd.), które mogą okazad się
pomocne?
 Jaki jest podział pracy między kobietami i mężczyznami w sektorze planowanego
działania (w tym w grupach podzielonych pod względem wieku, wykształcenia,
przynależności etnicznej itd.)? Czy zaobserwowano jakieś zmiany w podziale pracy
(np. w wyniku konfliktu, migracji, rozprzestrzeniania się HIV/AIDS)?
 Jaki jest podział pracy między kobietami i mężczyznami w gospodarstwie domowym?
Kto odpowiada za opiekę nad rodziną i nieodpłatne prace domowe?
 Jakie są różnice między kobietami i mężczyznami, jeśli chodzi o dostęp do zasobów
(ekonomicznych, politycznych lub niematerialnych, takich jak wiedza lub czas) oraz
kontrolę nad nimi? Jakie czynniki te różnice powodują (tradycja, poziom
wykształcenia, wiek, zamożnośd)?
 Kto odpowiada za podejmowanie decyzji dotyczących korzystania z różnych zasobów i
podejmowania różnych działao na poziomie społeczności? Kto jest odpowiedzialny za
podejmowanie takich decyzji w gospodarstwie domowym?
 Jakie są potrzeby kobiet i mężczyzn? Czy są to potrzeby praktyczne (woda pitna,
opieka zdrowotna), czy strategiczne (równe wynagrodzenie lub prawa)?
 Jakie są priorytety rozwojowe kobiet i mężczyzn?
Najlepszym rozwiązaniem jest korzystanie z listy odpowiednich pytao otwartych, dopasowanych
do danego kraju i sektora planowanej działalności. Na przykład w przypadku projektu na
terenach dotkniętych konfliktem trzeba ustalid wpływ tego konfliktu na kobiety i mężczyzn oraz
możliwości zaangażowania ich w odbudowę kraju bądź regionu po konflikcie. Natomiast w
przypadku projektu humanitarnego kluczowe znaczenie ma ustalenie możliwości i sposobu
zaangażowania kobiet i mężczyzn w procesy decyzyjne związane z pomocą humanitarną, a także
14
w odbudowę terenów dotkniętych konfliktem. Przy planowaniu projektu uwłasnowolnienia
kobiet (women’s empowerment) należy wyjaśnid, jak lokalne kobiety definiują
uwłasnowolnienie i jakie korzyści może przynieśd projekt. Konkretne pytania dotyczą sektora
rolnictwa, środowiska naturalnego lub projektów mających ograniczad ryzyko katastrof. Podczas
planowania projektu można także korzystad z innych list pytao dla różnych sektorów (Gender
Checklist) 8.
2. ANALIZA GENDEROWA SYTUACJI BIEŻĄCEJ
Dzięki zebraniu danych jakościowych można wyjaśnid relacje władzy między kobietami a
mężczyznami, co stanowi podstawę strategii gender mainstreaming. Po zgromadzeniu danych
dotyczących sytuacji kobiet i mężczyzn oraz wyjaśnieniu istniejących nierówności między płciami,
należy przeanalizowad główne powody i konsekwencje problemu. Trzeba w tym celu postawid
następujące pytania:
 Skąd się biorą nierówności między płciami? Jakie są główne powody tego problemu? Jak
te nierówności wpływają na ogólny rozwój? Co jest w tych nierównościach istotnego z
punktu widzenia planowanego projektu rozwojowego?
Jeśli na przykład okaże się, że udział kobiet w produkcji rolnej wynosi około 50%, ale ich dostęp
do nowych technologii lub zasobów (np. mikrokredytów, maszyn rolniczych, kursów dotyczących
nowoczesnych technologii) jest ograniczony, należy ustalid, jakie przeszkody (kulturowe,
społeczne, ekonomiczne, polityczne lub legislacyjne) ograniczają ten dostęp i podkreślid możliwe
konsekwencje (spadek zdolności produkcyjnej, pogłębienie się nierówności między płciami).
3. STRATEGIA UWZGLĘDNIANIA WNIOSKÓW W PROJEKCIE
Po wyjaśnieniu różnych ról, obowiązków i potrzeb kobiet i mężczyzn oraz powodów i
konsekwencji istniejących nierówności między płciami, należy przyjąd strategię mającą na celu
włączenie tych wniosków i ustaleo do projektu. Dzięki wdrożeniu takiej strategii, czułej na
kwestie genderowe, można znaleźd metodę zmniejszenia nierówności między płciami i
zagwarantowad, że projekt przyniesie korzyści zarówno kobietom, jak i mężczyznom.
 Jakich głównych przeszkód na drodze równości płci należy szukad w projekcie? Jak je
skutecznie wykrywad? Jakiego rodzaju działania należy podjąd, aby wziąd pod uwagę
potrzeby zarówno kobiet, jak i mężczyzn? Jak dopilnowad, żeby te działania nie
spowodowały nowych trudności dla kobiet? Jak ustalid, czy projekt nie pogłębia
nierówności między płciami? Czy są jakieś specjalne działania, niezbędne do wzmocnienia
pozycji kobiet? Czy konieczne jest zapewnienie grupie docelowej kursów szkoleniowych z
zakresu kwestii genderowych i praw kobiet?
8
Zob. dalsze źródła informacji.
15
FORMUŁOWANIE PROJEKTU
Genderowa analiza ubóstwa stanowi podstawę formułowania projektu, uwzględniającego
społeczno-kulturowe aspekty płci. Propozycja projektu powinna opierad się na potrzebach
zarówno kobiet, jak i mężczyzn, a także na strategii redukcji nierówności między płciami. Kwestie
te powinny byd obecne w całej dokumentacji projektowej, od celów projektu do jego budżetu.
Przy formułowaniu projektu można oprzed się na następującej liście:
PODŁOŻE I FILOZOFIA PROJEKTU: Czy filozofia projektu uwzględnia wnioski płynące z
genderowej analizy ubóstwa? Czy problemy dotyczące równości płci opisano na poziomie całego
kraju, lokalnej społeczności i gospodarstwa domowego? Czy argumenty za strategią gender
mainstreaming są przekonujące?
CELE PROJEKTU: Czy ogólny cel projektu obejmuje równośd płci (w sposób pośredni lub
bezpośredni)? Jeśli projekt jest przeznaczony dla kobiet, czy jego cel zdefiniowano jako
osiągnięcie uwłasnowolnienia kobiet? Czy wzięto pod uwagę potrzeby i priorytety zarówno
kobiet, jak i mężczyzn? Czy projekt ma na celu zmniejszenie nierówności między płciami poprzez
uwzględnianie potrzeb zarówno kobiet, jak i mężczyzn?
GRUPA DOCELOWA (ADRESACI): Czy projekt jest skierowany i do kobiet, i do mężczyzn (chyba że
jest z założenia adresowany tylko do jednej z tych grup)? Czy przyniesie korzyści zarówno
kobietom, jak i mężczyznom? Czy zawarto w nim konkretne odwołania do mężczyzn lub kobiet,
zamiast opisów ogólnych, np. ludzie ubodzy/ubodzy rolnicy itd.
DZIAŁANIA: Czy w planowanych działaniach uczestniczą zarówno kobiety, jak i mężczyźni? Czy te
działania przynoszą równe korzyści obu tym grupom? Czy w każdym działaniu uwzględniono
różne role i obowiązki kobiet i mężczyzn (dostęp do zasobów, podział pracy itd.), jak również
przeszkody związane z płcią społeczno-kulturową? Czy gender mainstreaming wiąże się z
podejmowaniem działao uzupełniających (np. kursy szkoleniowe, badania uzupełniające)?
WSKAŹNIKI ILOŚCIOWE: Czy wskaźniki podzielono według płci? Czy weryfikują kwestie
genderowe przy każdym z celów? Czy cele projektu zostały właściwie zdefiniowane, tak by
zapewnid równowagę płci w poszczególnych działaniach (np. czy wprowadzono parytet płci
dotyczący uczestnictwa w kursach szkoleniowych)? Czy wskaźniki genderowe zostały
odpowiednio zdefiniowane w odniesieniu do współczesnych nierówności między płciami i innych
przeszkód?
WSKAŹNIKI JAKOŚCIOWE: Czy są jakieś wskaźniki jakościowe dotyczące zwłaszcza doświadczeo
kobiet i mężczyzn (np. wskaźnik świadomości różnic związanych z kulturowo-społeczną
tożsamością płci)?
BUDŻET: Czy w budżecie uwzględniono wydatki na działania propagujące równośd płci? Czy
prognozowane wydatki obejmują szkolenia w zakresie gender mainstreaming lub konsultacje z
ekspertami? Czy budżet gwarantuje równe wynagrodzenie dla kobiet i mężczyzn, tj. równą płacę
za równą pracę?
16
WDRAŻANIE I MONITOROWANIE
W czasie realizacji projektu i monitorowania wyników należy wykorzystywad wskaźniki z
podziałem według płci oraz dopilnowad, by cały proces wdrażania odbywał się z uwzględnieniem
aspektów płci społeczno-kulturowej. Ponadto konieczne jest monitorowanie, czy nie pojawiają
się nowe problemy dotyczące kwestii genderowych.
WDRAŻANIE: Kto przeprowadza zaplanowane działania? Czy w realizacji projektu i procesie
decyzyjnym uczestniczą zarówno kobiety, jak i mężczyźni? Czy uwzględnia się perspektywę
genderową na wszystkich etapach projektu (np. w przypadku zmian wynikających z sytuacji na
miejscu realizacji projektu, która przed jego rozpoczęciem była nieznana). Czy zespół projektowy
przeszedł szkolenie w zakresie gender mainstreaming? Czy zespołowi projektowemu
zapewniono konsultacje dotyczące kwestii płci społeczno-kulturowej, jeśli zachodzi taka
potrzeba?
MONITOROWANIE: Czy proces realizacji projektu jest stale monitorowany? Czy obserwacje i
wnioski są zapisywane w regularnych raportach? Czy monitoruje się i rejestruje wskaźniki
genderowe (np. czy zapewniono równowagę płci w procesie decyzyjnym)? Czy zwraca się uwagę
na ewentualne nowe problemy dotyczące płci (np. należy dopilnowad, by projekt nie przeciążał
kobiet).
EWALUACJA
Ewaluacja projektu powinna dotyczyd jego wpływu na kobiety i mężczyzn oraz na relacje między
nimi. Jeśli projektowi brakuje perspektywy genderowej, raport z ewaluacji powinien to
podkreślad i sugerowad wprowadzenie zmian. Projekty mogą podlegad ocenie wewnętrznej lub
zewnętrznej. Jednak ocena zewnętrzna jest bardziej kosztowna i czasochłonna. Ponadto wymaga
zastosowania specjalnej metodologii dotyczącej skuteczności projektu z perspektywy
genderowej. Mimo to ewaluacja zewnętrzna pozwala na uzyskanie szczegółowego i
obiektywnego obrazu działao organizacji.
Chociaż ocena wewnętrzna jest mniej kosztowna i czasochłonna, wymaga pełnej świadomości
kwestii płci społeczno-kulturowej oraz dokładnego dopasowania wskaźników przed
rozpoczęciem projektu. Taką ewaluację można przeprowadzid zarówno w trakcie trwania
projektu, jak i po jego zakooczeniu. Następnie należy przygotowad raport ewaluacyjny. W celu
opisania wpływu projektu na kobiety i mężczyzn zespół projektowy może wykorzystad
następujące pytania:
 Czy raport ewaluacyjny zawiera informacje dotyczące realizacji celów dotyczących
propagowania równości płci lub wzmocnienia pozycji kobiet (jeśli należą one do celów
projektu)? Czy raport ocenia wkład zaangażowanych w projekt kobiet i mężczyzn w jego
przygotowanie i realizację? Czy raport stwierdza, czy i w jaki sposób uwzględniono
17
potrzeby zarówno kobiet, jak i mężczyzn? Czy dokument ocenia wpływ projektu na
kobiety i mężczyzn, a także na relacje między płciami (np. zmiany w dostępie do zasobów
i kontroli nad nimi, zmiany w podziale pracy między kobietami i mężczyznami, zmiany w
relacjach władzy, poprawa sytuacji w innych obszarach związanych ze wzmacnianiem
pozycji kobiet, takich jak edukacja, zatrudnienie w nowoczesnych sektorach, kontrola nad
własnymi dochodami itd.)? Czy raport podaje, w jaki sposób wnioski z projektu będą
wykorzystane w następnym takim przedsięwzięciu?
WSKAŹNIKI GENDEROWE
Zakooczone projekty powinny podlegad ocenie z perspektywy genderowej, aby zapewnid, że cele
równości płci i uwłasnowolnienia kobiet zostały osiągnięte. Początkowo można stosowad proste
wskaźniki genderowe: pozytywny, negatywny i nieznany. Następnie należy oznaczyd jednym z
nich zakooczony projekt.
WSKAŹNIK POZYTYWNY
Wskaźnik pozytywny oznacza, że projekt miał pozytywny wpływ na równośd płci bądź
uwłasnowolnienie kobiet oraz na stworzenie odpowiednich warunków dla gender
mainstreamingu. Aby można było ocenid projekt jako pozytywny pod względem genderowym,
musi on spełniad następujące kryteria:
Podczas planowania lub realizacji projektu przeprowadzono genderową analizę ubóstwa,
a wnioski z niej uwzględniono w projekcie.
Równośd płci lub wzmocnienie pozycji kobiet są otwarcie wymienione jako jedne z celów
projektu, bądź stanowią jego istotny element.
Propagowanie równości płci jest ważnym celem działao projektowych.
Na etapach monitorowania i ewaluacji opracowano wskaźniki genderowe oraz ustalono,
jaki wpływ miał projekt na kobiety i mężczyzn, a także na relacje między płciami.
WSKAŹNIK NEGATYWNY
Ten wskaźnik oznacza, że projekt pogłębił nierówności między płciami lub że sytuacja się nie
zmieniła mimo przestrzegania zasad gender mainstreamingu. Kryteria negatywnej oceny
projektu pod względem genderowym są następujące:
Podczas planowania lub realizacji projektu nie przeprowadzono genderowej analizy
ubóstwa bądź taką analizę przeprowadzono, ale projekt nie wpłynął w sposób pozytywny
na kobiety i mężczyzn.
WSKAŹNIK NIEZNANY
18
Ten wskaźnik oznacza, że nie ma wystarczających informacji, by ocenid projekt jako pozytywny
lub negatywny pod względem genderowym. Kryteria przyznania projektowi takiego wskaźnika są
następujące:
Podczas planowania lub realizacji projektu nie przeprowadzono genderowej analizy
ubóstwa.
Propagowanie równości płci lub wzmocnienia pozycji kobiet nie zostało wymienione
wśród celów projektu lub zostało wspomniane w sposób niejasny i ogólnikowy.
WNIOSKI
Podsumowując, gender mainstreaming jest procesem złożonym, wymagającym pewnej wiedzy o
samym problemie, jak również o jego korelacji z rozwojem i określoną społecznością. Wskazane
jest więc wyznaczenie osoby, która będzie zajmowad się tą kwestią, zarówno na poziomie
wewnętrznym, jak i zewnętrznym, i odpowiadad za monitorowanie oraz ewaluację tego procesu,
a także przedstawianie regularnych raportów zarządowi organizacji. Zatem wsparcie zarządu jest
rzeczą niezbędną. Konieczna jest także stała edukacja w zakresie kwestii genderowych oraz
zapewnienie takiego podejścia do problemu, które będzie uwzględniad kwestie społecznokulturowej tożsamości płci. Ponieważ zapewnienie równości szans w organizacji to proces
długofalowy, zagadnienia genderowe powinny byd głęboko zakorzenione w jej misji. Jeśli
organizacja postanowi potraktowad równośd płci jako jeden ze swoich filarów etycznych,
przyniesie to istotne i długotrwałe korzyści wszystkim zainteresowanym stronom. Nie tylko
poprawi to wyniki działao organizacji, ale także zostanie w pełni docenione przez pracowników.
Równośd płci i wzmocnienie pozycji kobiet stanowi konieczny warunek sprawiedliwości i rozwoju
społecznego. Chociaż problem może wydawad się skomplikowany, istnieje już szeroki wybór
materiałów na ten temat. Należy do nich także niniejszy podręcznik. Źródłem inspiracji mogą się
także stad materiały ONZ lub krajów rozwiniętych będących dawcami pomocy rozwojowej, w
których kwestie genderowe znajdują się w centrum uwagi. Więcej informacji można znaleźd w
różnych podręcznikach, genderowych listach kontrolnych dla danych sektorów, strategiach
genderowych oraz w innych źródłach, przedstawionych w następnej części niniejszego
opracowania.
19
DALSZE ŹRÓDŁA INFORMACJI
KWESTIE GENDEROWE I ROZWÓJ W CZECHACH
ANALIZY I DOKUMENTY STRATEGICZNE
Horký, Ondřej. Gender a rozvoj: co nás rozděluje, co nás spojuje. Gender, rovné příležitosti výzkum,
(Gender a rozwój: różnice i podobieostwa między nami. Gender, badanie równości szans) 9(2), 10–21.
2008 (14. 6. 2010). www.genderonline.cz/download/Rocnik09_2_2008.pdf
Horký, Ondřej, Lukášová, Míla. Strategie začlenění genderu do české rozvojové spolupráce: ne móda,
ale nutná podmínka efektivity (Strategie gender mainstreaming w czeskiej współpracy rozwojowej: to
nie moda, ale warunek skuteczności). Instytut Stosunków Międzynarodowych, Centrum
ProEquality/Otevřená společnost, o.p.s., September 2009 (14. 6. 2010).
http://www.iir.cz/upload/PolicyPapers/2009/Horky‐Lukasova.pdf
Gender Equality and Women’s Empowerment: Towards More Equitable and Effective Development
Cooperation in the Czech Republic. FoRS Policy Brief, FoRS, April 2010 (14. 6. 2010).
http://www.proequality.cz/res/data/007/000858.pdf
20
O’Sullivan, Míla, Šimůnková, Blanka. „Mezinárodní dimenze naplpování Pekingské akční platformy,“
(„Międzynarodowy aspekt realizacji Pekioskiej Platformy Działania”) „Ženy a ozbrojený konflikt –
mezinárodní dimenze,“ („Kobiety a konflikt zbrojny – wymiar międzynarodowy”), „Lidská práva žen –
mezinárodní dimenze.“ (Prawa kobiet – wymiar międzynarodowy).In: Wennerholm Čáslavská,
Tereza, Kubálková P. (ed.): Ženy a česká společnost: Hodnocení implementace Pekingské akční
platformy na národní a mezinárodní úrovni (Peking + 15).(Kobiety a czeskie społeczeostwo: ocena
wdrażania Pekioskiej Platformy Działania na szczeblu krajowym i międzynarodowym) Centrum
ProEquality/Otevřená společnost, o.p.s., marzec 2010, 125 – 147 (14. 6. 2010).
http://www.proequality.cz/res/data/007/000852.pdf
Šimůnková, Blanka. Gender Questions in Development Cooperation: Emerging Issues in the Czech
Republic’s Bilateral Programmes. Praca magisterska, Institute of Social Studies, Haga: 2009 (14. 6.
2010). http://www.proequality.cz/res/data/006/000781.pdf
KWESTIE GENDEROWE W DZIAŁANIACH ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH
Genderová politika Charity ČR (Polityka genderowa Charity ČR) Centrum ProEquality, Charita ČR
http://www.charita.cz/Data/files/harp‐ke‐stazeni/GENDEROVA_POLITIKA_CHCR_final.pdf
Toolkit pro novináře Gender a rozvojový svět. Člověk v tísni (Toolkit dla dziennikarzy: gender a kraje
rozwijające się. Ludzie w potrzebie.) http://www.rozvojovka.cz/download/pdf/pdfs_228.pdf
STRONY INTERNETOWE
Czeskie Forum Współpracy Rozwojowej (FoRS):
www.fors.cz
Centrum ProEquality:
www.proequality.cz
Strona informacyjna organizacji People in Need (Ludzie w Potrzebie):
www.rozvojovka.cz
KWESTIE GENDEROWE I ROZWÓJ NA SZCZEBLU MIĘDZYNARODOWYM
PODRĘCZNIKI GENDEROWE
Gender Approaches in Conflict and post‐Conflict situations. UNDP, New York, 2002 ( 14. 6. 2010).
http://www.undp.org/women/docs/gendermanualfinalBCPR.pdf
Gender mainstreaming in practice. A handbook. UNDP RBEC, 2007 (14. 6. 2010).
http://europeandcis.undp.org/home/show/6D8DE77F‐F203‐1EE9‐B2E5652990E8B4B9
Gender Manual: A practical guide for development policy makers and practitioners. London:
Department for International Development (DFID), 2008 (14. 6. 2010).
http://www.dfid.gov.uk/Documents/publications/dfid‐gender‐manual‐2008.pdf
Gender Tipsheets. OECD, 1998 (14. 6. 2010).
http://www.oecd.org/document/34/0,3343,en_2649_34541_1896290_1_1_1_1,00.html
21
Instruments for gender mainstreaming. Swiss Agency for Development and Cooperation (Szwajcarska
Agencja Współpracy i Rozwoju)
http://www.sdc.admin.ch/en/Home/Themes/Gender/General_and_thematic_tools/General_tools
Making Disaster Risk Reduction Gender‐Sensitive. Policy and Practical Guidelines. UNISDR, UNDP oraz
IUCN, Geneva, 2009 (14. 6. 2010).
http://www.preventionweb.net/files/9922_MakingDisasterRiskReductionGenderSe.pdf
Mayoux, L. Sustainable micro‐finance for women’s empowerment. Strategy checklist. 2006 (14. 6.
2010).
http://www.genfinance.info/Documents/Gender%20Checklist.pdf
Metodika genderového auditu firem (Metodologia genderowego audytu firm) Aperio o.s. Praha, 2008
(14. 6. 2010).
http://www.proequality.cz/res/data/004/000573.pdf
Project Cycle Management Technical Guide. Socioeconomic and Gender Analysis Programme. Rome:
FAO ‐ Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), 2001 (14. 6. 2010).
http://www.fao.org/sd/seaga/downloads/En/Intermediateen.pdf
Toolkit. Integrating a gender dimension into monitoring & evaluation of rural development projects.
Bank Światowy, 2005 (14. 6. 2010).
http://siteresources.worldbank.org/INTGENDER/Resources/RuralM_EToolkit2005.pdf
Toolkit on Mainstreaming Gender Equality in EC Development Cooperation. Komisja Europejska, (14.
6. 2010).
http://ec.europa.eu/europeaid/sp/gender‐toolkit/index.htm
Tools for specific sectors and theme. Bank Światowy, (14. 6. 2010).
http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/SUBJECTS/EXTGENDER/0,,contentMDK:20243479~me
nuPK:489230~pagePK:210058~piPK:210062~theSitePK:336868,00.html
Training package for the promotion of gender equality in NGO development cooperation. Global
Finland, 2004 (14. 6. 2010). http://global.finland.fi/gender/ngo/english/
Women, Girls, Boys and Men. Different Needs – Equal Opportunities. Gender Handbook in
Humanitarian Action. IASC, grudzieo 2006 (cit. 14. 6. 2010).
http://www.humanitarianinfo.org/iasc/documents/subsidi/tf_gender/IASC%20Gender%20Handbook
%20%28Feb%202007%29.pdf
DOKUMENTY MIĘDZYNARODOWE
Conclusions of the Council of the EU and of the Representatives of the Governments of the Member
States Meeting with the Council on Gender Equality and Women’s Empowerment in Development
Cooperation. Rada Unii Europejskiej, 15 maja 2007 (14. 6. 2010).
http://register.consilium.europa.eu/pdf/en/07/st09/st09561.en07.pdf
EU Plan of Action on Gender Equality and Women's Empowerment in Development 2010 – 2015.
Wspólnota Europejska, 2010 (14. 6. 2010).
http://ec.europa.eu/development/icenter/repository/SEC_2010_265_gender_action_plan_EN.pdf
22
European Consensus on Development. (Konsensus europejski w sprawie rozwoju) UE, 2005 (14. 6.
2010).
http://ec.europa.eu/development/icenter/repository/european_consensus_2005_en.pdf
Beijing Declaration and Platform for Action. (Pekioska Platforma Działania). ONZ, 1995 (14. 6. 2010).
http://www.vlada.cz/assets/clenove‐vlady/ministri‐pri‐uradu‐vlady/michael‐kocab/rovne‐prilezitosti‐
zen‐a‐muzu/dokumenty/Peking‐1995_1.pdf
UN Security Council Resolution on Women, Peace, and Security: UN SCR 1325 (2000), UN SCR 1820
(2008), UN SCR 1888 (2009), UN SCR 1889 (2009). (Rezolucja Rady Bezpieczeostwa ONZ na temat
kobiet, pokoju i bezpieczeostwa). ONZ, (14. 6. 2010).
http://www.peacewomen.org/themes_theme.php?id=14&subtheme=true
Gender Equality and Women’s Empowerment within the framework of the development cooperation.
(Równośd płci i uwłasnowolnienie kobiet w ramach współpracy rozwojowej). Komunikat Komisji dla
Rady i Parlamentu Europejskiego. KOM (2007) 100. (14. 6. 2010).
http://eur‐lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2007:0100:FIN:CS:PDF
Millennium Development Goals. (Milenijne Cele Rozwoju). ONZ, 2000 (cit. 14. 6. 2010).
http://www.un.org/millenniumgoals/
Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women. (Konwencja w sprawie
likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet). ONZ, 1979 (cit. 14. 6. 2010).
http://www.vlada.cz/assets/clenove‐vlady/ministri‐pri‐uradu‐vlady/michael‐kocab/rovne‐prilezitosti‐
zen‐a‐muzu/dokumenty/CEDAW.pdf
MIĘDZYNARODOWE ORGANIZACJE SPOŁECZNE
Association for Women’s Rights in Development (AWID)
http://www.awid.org/
CONCORD (Gender & Development)
http://www.concordeurope.org/Public/Page.php?ID=74
International Gender Policy Network (IGPN)
http://www.igpn.net/
Kampania na rzecz nowej jednostki ONZ ds. równości płci
http://www.un‐gear.eu/
KARAT Coalition (Koalicja KARAT)
http://www.karat.org/
Men’s Resources International
http://www.mensresourcesinternational.org/
Network of East‐West Women
https://www.eastwestwomen.org/
23
Women in Development Europe (WIDE)
http://www.wide‐network.org/index.jsp?id=380
STRONY INTERNETOWE ONZ
Informacje i źródła dotyczące rowności płci i uwłasnowolnienia kobiet
www.un.org/womenwatch
Komisja ds. Statusu Kobiet
http://www.un.org/womenwatch/daw/csw/
Instytut Kształcenia i Szkoleo nad Postępem Kobiet (United Nations International Research and
Training Institute for the Advancement of Women)
www.un‐instraw.org
Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Kobiet (UNIFEM)
www.unifem.org
Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP)
http://www.undp.org/women/
Jednostka Narodów Zjednoczonych ds. Równości Płci i Uwłasnowolnienia Kobiet (UN Women)
http://www.unwomen.org/
24