Przeczytaj fragment

Wprowadzenie
Praca dzieci to wyjątkowo złożone zagadnienie społeczne, ekonomiczne i prawne, które ma długą historię i wciąż dotyczy całego współczesnego świata. Trudno
sformułować uniwersalną definicję pracy dzieci. Przejawy i formy wykonywania
pracy przez dzieci różnią się zasadniczo, w zależności od warunków, takich jak
stopień rozwoju ekonomicznego społeczeństwa i poziom życia w danym społeczeństwie.1 Dzieci mogą wykonywać pracę w ramach prowadzonego przez rodzinę przedsięwzięcia lub na rzecz niespokrewnionego pracodawcy, a w obu tych
przypadkach zdarza się, że praca jest nieopłacona. Istnieją zróżnicowane czynniki
przyczyniające się do występowania zjawiska pracy dzieci. Elementami wpływającymi na skalę tego zjawiska są: bieda, niski poziom wykształcenia społeczeństwa
i członków rodziny dziecka, tradycyjne przypisanie ról społecznych. Praca dzieci
występuje zarówno w ubogich, jak i zamożnych społeczeństwach, jednak jako dominującą przyczynę konieczności podejmowania przez dzieci zatrudnienia wskazać
należy ubóstwo rodziny.
Współczesne postrzeganie dziecka różni się zasadniczo od tego, jak samo
dziecko i jego rolę postrzegano w przeszłości. W starożytności dziecko nie miało
nawet bezwzględnego prawa do życia i było całkowicie podporządkowane władzy
ojca. W wielu społecznościach zabijanie dzieci było jedną z form ofiary składanej
bóstwu, jak również eliminowania dzieci kalekich pod względem fizycznym lub
psychicznym. W starożytnej Grecji i Rzymie dzieci kalekie traktowano jako gorsze,
w związku z tym, że nie mogły pracować, stawały się ciężarem dla reszty
społeczności. Niejednokrotnie skazywano je na tułaczkę lub śmierć. Sytuacja
dziecka regulowana była przez normy obyczajowe, a władza ojcowska pozostawała
nieograniczona. Sprzedaży dzieci w Grecji (pracowały później w charakterze
niewolników) zakazano za czasów Solona (VI/V wieku p.n.e.). Pod wpływem
religii chrześcijańskiej stopniowo następowały zmiany chroniące prawo dziecka do
życia oraz jego prawa w stosunkach rodzinnych i publicznych.2
1
C. L. Schmitz, E. K. Traver, D. Larson, Child Labour. A global view, Greenwood Press
2004, s. 1.
2
Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 2004, s. 614.
12
Wprowadzenie
Sytuacja dziecka poprawiała się wraz z postępem techniki i rozwojem świadomości społecznej. Mimo to jeszcze w połowie XIX wieku wykonywanie wyczerpującej i niebezpiecznej pracy przez dzieci w kopalniach było powszechne.3
W kopalniach panowały wyjątkowo trudne warunki pracy; ciasne i niskie korytarze, gdzie stosowano prymitywne metody wentylacji. Dzieci, z racji niewielkiego
wzrostu i zwinności, angażowane były do pracy polegającej między innymi na
transporcie wagoników z węglem z wnętrza korytarzy na powierzchnię. Praca ta
była wyjątkowo wyczerpująca i w zasadzie jej wykonywanie eliminowało możliwość udziału dziecka w zajęciach szkolnych. Ponadto praca w kopaniach wpływała
niekorzystnie na zdrowie dzieci, powodując deformacje nóg (w związku z wymuszoną klęczącą pozycją w pracy), choroby płuc – w szczególności astmę. Dopiero
tzw. Mine Act przyjęty przez brytyjski parlament w 1842 roku zakazał zatrudniania
w kopalniach osób poniżej 10. roku życia.4
W Europie od połowy XIX wieku sytuacja dzieci wykonujących pracę poprawiła się ze względu na wzrost świadomości, a co za tym idzie ze względu na
wprowadzenie rozwiązań prawnych zakazujących pracy dzieci w gałęziach przemysłu szczególnie niebezpiecznego oraz wprowadzających obowiązkowe kontrole
miejsca pracy i warunków wykonywania pracy przez dzieci.
Obecnie powszechnym zjawiskiem jest lokowanie przez firmy europejskie
i koncerny międzynarodowe produkcji w krajach Azji Południowej, głównie
w Chinach i Indiach. W związku z tym problem zatrudniania dzieci w warunkach
szczególnie szkodliwych dla ich zdrowia i niebezpiecznych, w krajach dalekiego
wschodu jest stale aktualny. W wielu regionach Chin dzieci wciąż traktowane są jak
tania siła robocza. Szczególnie często zatrudniane są przy pracach wymagających
zwinności i precyzji, np. w przemyśle włókienniczym przy tkaniu jedwabiu, przy
farbowaniu tkanin oraz przy pracach rękodzielniczych, np. przy wyrobie mebli.
Typowe jest rozpoczynanie przez dzieci pracy w wieku 5 lat, przy czym jeszcze
w pierwszej połowie XX wieku powszechnym zjawiskiem było odsprzedawanie
dzieci do pracy niewolniczej przez ich rodziców.5
Ze względu na czynniki ekonomiczne oraz zdolności manualne, właściciele
fabryk chętnie angażują do pracy dzieci. Dodatkowym atutem dla pracodawców
3
Zob. F. Engels, The Condition of the Working Class in England in 1844, Oxford University
Press Inc. New York, 1993. Także w Polsce do końca XIX wieku udział dzieci i młodocianych
w pracach w kopalniach wzmagał się. Powodem podejmowania przez dzieci i młodzież zatrudnienia
w kopalniach były przede wszystkim złe warunki bytowe ich rodzin. Zob. S. Adamek, Młodociani
w górnictwie. Zagłębie Dąbrowskie 1918–1939, Warszawa 1980, s. 27.
4
A. Heesom, The Coal Mines Act of 1842, Social. Reform, And Social Control, The Historical
Journal, 1981 Cambridge University Press, vol. 24, nr 1, s. 69.
5
X. Tong, S. Lu, China, [w:] C. L. Schmitz, E. K. Traver, D. Larson, Child Labour. A global
view, Greenwood Press 2004, s. 44.
Wprowadzenie
13
jest niska świadomość dzieci co do przysługujących im praw oraz fakt, że ich
płace są znacznie niższe niż płace dorosłych. Liczba pracujących dzieci w Chinach nie maleje, ponieważ lokalne władze ignorują fakt nielegalnego zatrudnia
dzieci, o ile przedsiębiorcy płacą należne podatki.6 W latach 90., w celu stymulowania gospodarki, rząd chiński ustanowił w południowej części Chin specjalne
strefy ekonomiczne z preferencyjnymi warunkami dla przedsiębiorców zarówno
lokalnych, jak i zagranicznych, gdzie masowo zatrudniane są dzieci. Mimo że
w obecnym stanie prawnym w Chinach zakazane jest zatrudnianie dzieci poniżej
16. roku życia7 , obserwacje niezależnych ekspertów potwierdzają liczne przypadki
wykorzystywania dzieci zatrudnionych przy pracach szkodliwych dla ich zdrowia,
między innymi w fabrykach lalek, gdzie bez masek ochronnych zabezpieczających
przed wdychaniem toksycznych farb dzieci ręcznie dekorują zabawki.8
Koncerny europejskie i międzynarodowe, które przenoszą produkcję do Chin,
z reguły nie inwestują w budowę własnych fabryk, lecz zlecają produkcję miejscowym zakładom. Z zakładami – podwykonawcami zawierane są krótkoterminowe
kontrakty umożliwiające szybką zmianę zakładu produkcyjnego na inny – oferujący niższą cenę. To powoduje, że miejscowe zakłady prześcigają się w ograniczeniu kosztów produkcji, co zawsze odbija się niekorzystnie na warunkach pracy
i płacy.
Na rzecz przeciwdziałania wykorzystywaniu pracy dzieci w zakładach produkcyjnych ulokowanych między innymi w Chinach, przez firmy europejskie lub
koncerny międzynarodowe, działają liczne stowarzyszenia, w tym np. Koalicja
Sprawiedliwego Handlu (Fair Trade) oraz Fair Labour Association (FLA).9 Organizacje te zajmują się głównie ideą sprawiedliwego handlu oraz prawami człowieka.
W relacjach z międzynarodowymi koncernami wykorzystują siłę presji opinii publicznej i coraz częściej wymuszają współpracę na firmach pragnących zachować
dobry wizerunek. W konsekwencji koncerny podejmują działania, aby kontrolować
swoich dostawców.
FLA na podstawie standardów Międzynarodowej Organizacji Pracy opracowała
Kodeks etyczny dla koncernów i ich dostawców tzw. Workplace Code of Conduct.
Wśród sygnatariuszy Kodeksu znalazły się takie firmy jak: Adidas, H&M, Liz
Claiborne, Nike, Nordstrom, Phillips-Van Heusen i Puma. Akredytacja FLA
6
Ibidem, s. 47.
Ibidem, s. 49.
8
I. Epstein, Child Labour and Basic education provision In China, International Journal of
Educational Development 1993, nr 23, s. 227–238.
9
FLA to niezależna organizacja, która specjalizuje się w ochronie praw pracowników i przeprowadza inspekcje w ulokowanych głównie w Azji zakładach produkcyjnych dużych koncernów,
m.in. Apple, New Balance, Reebok, Adidas.
7
14
Wprowadzenie
wymaga odnowienia i kontroli co trzy lata.10 Jednak wciąż wiele firm odmawia
dostępu do raportów, nie bierze udziału w ankietach lub pomija niewygodne
dane.
Dane dotyczące pracujących dzieci są cyklicznie prezentowane w raportach
pokongresowych Międzynarodowej Organizacji Pracy. Według danych z 1999 roku, na świecie zarobkowo wykonywało pracę około 250 mln dzieci w wieku od
5 do 14 lat11 , z czego około 60 mln dzieci pracowało w warunkach, które powinny zostać uznane za niebezpieczne ze względu na ich zdrowie i wrażliwość.12
W raporcie MOP z 2006 roku szacowano, że na świecie pracowało 218 milionów
dzieci, z czego prawie 126 milionów (sic!) w warunkach zagrażających życiu.13
Dzięki wielopłaszczyznowym działaniom, podejmowanym na rzecz ograniczenia
zatrudniania dzieci, odnotowano spadek liczby pracujących dzieci. W raporcie
podsumowującym 99 sesję Międzynarodowej Organizacji Pracy, która odbyła się
w dniach 2–18 czerwca 2010 roku w Genewie, szacuje się, że na całym świecie pracuje 215 milionów dzieci.14 Najnowsze dane – zaprezentowane podczas
III Global Conference on Child Labour odbywającej się w dniach 8–10 października 2013 roku w Brazylii – potwierdzają sukcesywny spadek ilości pracujących
dzieci, w roku 2013 do 168 milionów dzieci.15
Podstawowe pytania, na które należy odpowiedzieć, analizując zjawisko pracy
dzieci, to: kto jest dzieckiem, czym jest praca zarobkowa i jakie czynniki powodują zapotrzebowanie na pracę dzieci? Kwestia okresu, w którym istota ludzka
jest dzieckiem, jest dyskusyjna, a definicje pojęcia dziecko różnią się w zależności między innymi od szerokości geograficznej, wartości kulturowych czy też
obowiązującego w różnych systemach prawa.
Niniejsza publikacja dotyczy pracy wykonywanej przez dziecko w rozumieniu
przyjętym przez Konwencję Praw Dziecka, czyli osobę poniżej 18. roku życia.
10
Zob. Roczny raport FLA, Fair Labour Association 2009 Annual Report, s. 12. http://www.
fairlabor.org/fla/Public/pub/Images− XFile/R306/FLA%202009%20Annual%20Public%20Report%2
0100dpi− .pdf (dostęp: 19 II 2012).
11
Press Release ILO/99/30, http://www.ilo.org/global/About− the− ILO/Media− and− public− in
formation/Press− releases/lang--en/WCMS− 007950/index.htm (dostęp: 20 IX 2010).
12
M. D. Stefańska, Konwencja Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca pracy dzieci,
Sł. Prac. 2000, nr 1, s. 12.
13
The End of Child Labour Within Reach – ILO Global Report Geneva 2006, s. 11, http://www.
ilo.org/public/english/standards/relm/ilc/ilc95/pdf/rep-i-b.pdf (dostęp: 11 XII 2009).
14
Accelerating action against child labour, Global report under the follow-up the ILO Declaration on Fundamental Principles and Right at Work 2010, Geneva 2010, s. 5. http://www.ilo.org/wcm
sp5/groups/public/---dgreports/---dcomm/documents/publication/wcms− 126752.pdf (dostęp: 20 IX
2010).
15
http://www.ilo.org/ipec/Campaignandadvocacy/BrasiliaConference/lang–en/index.htm?C=N
%3bO=D (dostęp: 18 III 2014).
Wprowadzenie
15
Zgodnie z art. 87 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej16 , ratyfikowana umowa
międzynarodowa stanowi źródło powszechnie obowiązującego w Rzeczpospolitej
prawa. Konwencja, a jako akt ratyfikowany na podstawie zgody parlamentu
wyrażonej w ustawie, ma pierwszeństwo w stosowaniu przed ustawą i jako akt
uznany za element polskiego porządku prawnego – podlega bezpośredniemu
stosowaniu.17
Konwencja o prawach dziecka, przyjęta 20 listopada 1989 roku przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, nazywana jest, nie bez racji, światową konstytucją praw
dziecka. Jest aktem prawnym o uniwersalnym zasięgu oraz o doniosłym znaczeniu
dla społeczności międzynarodowej. Konwencja stanowi podstawowy akt prawny
światowej rangi chroniący prawa dziecka. Jak stwierdził J. Perez de Cuellar: „Narody Zjednoczone w postaci Konwencji o prawach dziecka dały wspólnocie globalnej międzynarodowy instrument wysokiej jakości, chroniący godność, równość
i podstawowe prawa człowieka, dzieci, świata”.18
Konwencja ustanawia status dziecka oparty na następujących założeniach:
1) dziecko jest samodzielnym podmiotem, ale ze względu na swoją niedojrzałość psychiczną i fizyczną wymaga szczególnej opieki i ochrony prawnej;
2) dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości, godności
i prywatności;
3) rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowania dziecka, a państwo ma
wspierać rodzinę, a nie wyręczać ją w jej funkcjach.
Art. 1 Konwencji stanowi, że dzieckiem jest każda istota ludzka w wieku
poniżej 18. roku życia, chyba, że zgodnie z prawem krajowym odnoszącym się do
dziecka, uzyska ono wcześniej pełnoletniość. W sposób jednoznaczny określono
górną granicę wieku, do przekroczenia której osobę uznaje się za dziecko, na
poziomie 18 lat. Jednakże od przyjętej przez Konwencję zasady okresu dzieciństwa
po osiągnięciu 18. roku życia dopuszczalne są odstępstwa.
Określenie górnej granicy wieku pozostawiono sygnatariuszom Konwencji do
ustalenia w ramach wewnętrznego systemu prawnego, którego dziecko jest obywatelem – oznacza to, że państwa sygnatariusze Konwencji powinny przy określaniu
tej granicy uwzględniać uwarunkowania społeczne i kulturowe kraju.19 Zgodnie
z wewnętrznym porządkiem prawnym państwa, które złożyło stosowne zastrze16
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 IV 1997 r., Dz. U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483.
W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków 2002, s. 110.
18
A. Łopatka, Dziecko – jego prawa człowieka, Warszawa 2000, s. 19.
19
Niektóre z państw sygnatariuszy rozszerzyły zakres stosowania Konwencji poprzez podniesienie granicy wieku osiągnięcia pełnoletności, m.in. Indonezja, gdzie pełnoletność osiąga się wraz
z ukończeniem 21 lat i Księstwo Lichtenstein, gdzie dzieckiem jest każda osoba do ukończenia
20. roku życia. Zob. A. N. Schulz, Zastrzeżenia, deklaracje i sprzeciwy do Konwencji o Prawach
Dziecka, [w:] Konwencja o prawach dziecka. Analiza i wykładnia, red. T. Smyczyński, Poznań 1999.
17
16
Wprowadzenie
żenia, możliwe jest osiągnięcie pełnoletniości wcześniej niż wraz z ukończeniem
18. roku życia.
W postanowieniach Konwencji nie określono jasno, od kiedy możemy mówić o początku życia istoty ludzkiej. Twórcy Konwencji przyjęli założenie pozostawienia sygnatariuszom prawa do określenia momentu, który uznany zostanie w porządku prawa wewnętrznego za początek istnienia człowieka, a tym
samym za początek dzieciństwa.20 Odnośnie treści art. 1 Konwencji część rządów państw sygnatariuszy zdecydowało się złożyć deklaracje interpretacyjne lub
zastrzeżenia.21
Art. 6 Konwencji stanowi, że dziecko ma niezbywalne prawo do życia bez
wskazania, że chodzi o dziecko od chwili poczęcia. Z kolei art. 3 Konwencji
wskazuje obowiązek podjęcia działań przez Państwa-Strony na rzecz najlepszego
zabezpieczenia interesów dziecka. Dopiero przy łącznym rozpatrywaniu postanowień Konwencji oraz regulacji krajowych, zarówno prawa cywilnego, jak i karnego, można precyzyjnie określić granice „bycia dzieckiem”. To państwo ratyfikujące
Konwencję decyduje o tym, od kiedy można mówić o istnieniu człowieka w sensie
prawnym, przy czym „na pewno nie może być to moment późniejszy, niż chwila
odłączenia dziecka od organizmu matki”.22
Stolica Apostolska uznała Konwencję za właściwy i godny pochwały instrument służący ochronie praw i interesów dzieci, które są „cennym skarbem danym
każdej generacji jako wyzwanie dla jej mądrości i człowieczeństwa” (Jan Paweł II,
26 kwietnia 1984 rok).23 Stolica Apostolska uznała, że Konwencja stanowi uaktualnienie zasad uprzednio przyjętych przez Narody Zjednoczone i z uwagi na
20
T. Smyczyński, Pojęcie dziecka i jego podmiotowość, [w:] Konwencja o prawach dziecka.
Analiza i wykładnia, red. T. Smyczyński, Poznań 1999, s. 40.
21
Rząd Republiki Francuskiej oświadczył, że treść Konwencji ze szczególnym uwzględnieniem
art. 6 (1. Państwa-Strony uznają, że każde dziecko ma prawo do życia. 2. Państwa-Strony zapewniają
w możliwie maksymalnym zakresie warunki życia i rozwoju dziecka) nie może być interpretowana
jako przesłanka stanowiąca przeszkodę do stosowania przepisów ustawodawstwa francuskiego
odnoszącego się do dobrowolnego przerywania ciąży. Stolica Apostolska uznała, że Konwencja
stanowi uaktualnienie zasad dotychczas przyjętych przez Zgromadzenie Narodów Zjednoczonych
i z uwagi na jej skuteczność zapewni prawa dziecka przed i po urodzeniu. Republika Argentyńska
oświadczyła, że art. 1 Konwencji powinien być interpretowany w taki sposób, że dziecko oznacza
każdą istotę ludzką od chwili poczęcia do osiągnięcia 18 lat. Zob. Oświadczenie rządowe w sprawie
ratyfikacji przez Rzeczpospolitą Polską Konwencji o prawach dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie
Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 XI 1989 r., Dz. U. z 1991 r., Nr 120, poz. 527.
22
A. Łopatka, Kto jest dzieckiem?, [w:] Konwencja o prawach dziecka a prawo polskie, red.
A. Łopatka, Warszawa 1991, s. 19.
23
Cytowane za oświadczeniem rządowym z 30 września 1991 r. w sprawie ratyfikacji przez
Rzeczpospolitą Polską Konwencji o prawach dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych 20 XI 1989 r., Dz. U. z 1991 r., Nr 120, poz. 527.
Wprowadzenie
17
jej skuteczność jako ratyfikowany dokument zapewni prawa dziecka przed i po
urodzeniu.
Konwencyjna definicja dziecka stała się wyznacznikiem do kształtowania odpowiednich definicji tego pojęcia w systemach prawa wewnętrznego, w ramach
różnych gałęzi prawa. Definicje te z reguły nie są jednolite i niejednokrotnie różnią się od siebie zasadniczo.24 Jednakże szczególne miejsce Konwencji w systemie prawnym nakazuje, aby znaczenie pojęcia dziecko w wewnętrznych regulacjach co najmniej nie było sprzeczne z konwencyjnym rozumieniem tego
terminu.
Zaznaczyć należy, że rozważania zawarte w niniejszym opracowaniu obejmują postanowienia Konstytucji RP, prawo pracy jako dziedzinę prawa najbardziej
związaną z omawianymi zagadnieniami, ale także prawo cywilne (w tym prawo
rodzinne) oraz prawo międzynarodowe. W celu lepszego zrozumienia treści obowiązującego prawa, w opracowaniu znajdą się odwołania do poprzednich regulacji
prawnych i genezy tych regulacji. Temat pracy zdeterminował jej strukturę. Rozdział pierwszy ma charakter wprowadzający w tym znaczeniu, że omówione w nim
zostały pojęcia ogólne, których wyjaśnienie i zdefiniowanie stanowi punkt wyjścia
do dalszych rozważań. Niezbędne byłoby uporządkowanie siatki pojęciowej i terminologii używanej w niniejszej publikacji. W pierwszej kolejności potrzebne jest
wyjaśnienie przyjętego w rozprawie rozumienia pojęcia dziecko, ponieważ na gruncie polskiego i międzynarodowego prawa zachodzą w tym zakresie rozbieżności.
Pojęcie dziecko nie zostało jednolicie i precyzyjnie zdefiniowane w polskim systemie prawa. Zgodnie z art. 10 § 1 k.c.25 uzyskanie pełnoletniości następuje wraz
z ukończeniem 18 lat. Wyjątkiem od tej ogólnej zasady jest możliwość uzyskania pełnoletniości przez małoletnią, która wstąpiła w związek małżeński (art. 10
§ 2 k.c.). Konieczne jest także nawiązanie do pojęć: zdolność prawna i zdolność
do czynności prawnych. Pojęcia te stanowią bowiem punkt odniesienia przy analizie stanu prawnego dotyczącego konkretnych instytucji prawnych, składających
się na relację podmiotu zatrudniającego i dziecka jako wykonawcy pracy. Co do
zasady, niniejsza książka obejmuje swoim zakresem zatrudnianie zarobkowe dzie24
Por. H. Górecka, M. Górecka, Ochrona praw dziecka w prawie międzynarodowym i jego
realizacja w Polsce, Olsztyn–Kraków 2001, s. 22; J. Kondratiewa-Bryzik, Początek prawnej ochrony
życia poczętego w świetle standardów międzynarodowych, Warszawa 2009, s. 25; W. Lang, Wstępna
charakterystyka problematyki statusu płodu ludzkiego, [w:] Prawne problemy ludzkiej prokreacji,
red. W. Lang, Toruń 2000, s. 17; E. Zielińska, In dubio pro vita humana, czyli o ochronie
początków życia ludzkiego w projekcie kodeksu karnego, [w:] Problemy kodyfikacji prawa karnego.
Księga pamiątkowa ku czci Profesora Mariana Cieślaka, red. S. Waltoś, Kraków 1993, s. 220;
J. Potulski, Dziecko jako przedmiot czynu zabronionego, Gdańsk 2007, s. 25 oraz A. Dyoniak,
Pozycja nasciturusa na obszarze majątkowego prawa prywatnego, RPEiS 1994, nr 3, s. 49.
25
Ustawa z 23 IV 1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. z 2014 r., Nr 121 tekst jedn.
18
Wprowadzenie
ci w rozumieniu Konwencji Praw Dziecka26 i polskiego prawa rodzinnego, czyli
wszystkich osób poniżej 18. roku życia (na gruncie prawa pracy – dzieci i młodocianych). W obszarze mojego zainteresowania pozostaje w związku z tym także
zakres władzy rodzicielskiej oraz problematyka zarządu majątkiem dziecka przez
rodziców.
Rozdział drugi poświęcony jest prezentacji historycznych oraz aktualnie obowiązujących regulacji międzynarodowych, europejskich i krajowych (polskich) dotyczących minimalnego wieku dopuszczenia do zatrudnienia oraz zasad zatrudniania dzieci. Dokonując analizy poszczególnych aktów prawnych, próbuję ustalić,
kto według przepisów prawa pracy jest dzieckiem oraz wskazać minimalną granicę wieku dopuszczenia do wykonywania pracy na gruncie polskiego prawa pracy.
Ważkim zagadnieniem jest także prawna zdolność pracownicza dzieci jako odrębnej kategorii podmiotów prawa pracy. Mimo że przedmiotem niniejszej rozprawy
jest praca zarobkowa dzieci, to ze względu na powszechność jej występowania,
uzasadnione jest zwięzłe omówienie umowy zawieranej z młodocianym w celu
przygotowania zawodowego.
Rozważania zawarte w rozprawie dotyczą szeregu problemów z zakresu podstawowego w prawie pracy stosunku prawnego, jakim jest stosunek pracy. Szczególnie
ważnym zagadnieniem jest kwestia dolnej granicy dopuszczenia do wykonywania
pracy w polskim prawie. Konieczne jest skonfrontowanie postanowienia art. 65
ust. 3 Konstytucji RP, zgodnie z którym stałe zatrudnianie dzieci do lat 16 jest
zabronione, oraz art. 22 Kodeksu pracy27 , który stanowi w § 2, iż pracownikiem
może być osoba, która nie ukończyła 18 lat, ale ukończyła lat 16, czyli młodociany, oraz z art. 190 § 2 zakazującym zatrudniania (nie tylko stałego) osób poniżej
16. roku życia.
Rozdział trzeci w całości poświęcony został zarobkowemu zatrudnianiu osób
młodocianych na podstawie umowy o pracę zarobkową. Istotnymi zagadnieniami
są treść i forma umowy o pracę zawieranej z młodocianym. Podkreślenia wymaga
fakt, że młodociani mogą być zatrudniani na podstawie zwykłej umowy o pracę
wyłącznie przy wykonywaniu prac lekkich, z tego powodu niezbędne jest zdefiniowanie pojęcia pracy lekkiej. W tym rozdziale przedstawione są także warunki
wykonywania pracy przez pracowników młodocianych, ze szczególnym uwzględnieniem takich zagadnień jak: czas pracy, wynagrodzenie, uprawnienia urlopowe
oraz szczególna ochrona zdrowia młodych osób.
Rozdział czwarty dotyczy warunków wykonywania pracy przez dzieci poniżej
16. roku życia na podstawie przepisu art. 3045 k.p., który wyjątkowo dopuszcza
26
27
Dz. U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526.
Ustawa z 26 VI 1974 r., Kodeks pracy, Dz. U. z 2014 r., poz. 1502 tekst jedn.
Wprowadzenie
19
podjęcie pracy zarobkowej przez tę grupę osób. Ustawodawca polski, dostosowując
prawo krajowe do dyrektywy 94/33/WE28 w zakresie dotyczącym zarobkowej
pracy dzieci, wprowadził art. 3045 do Kodeksu pracy, ustawą nowelizacyjną
z 14 listopada 2003 roku.29 Przepis ten stanowi, iż wykonywanie pracy lub innych
zajęć zarobkowych przez dziecko do ukończenia przez nie 16. roku życia jest
dozwolone wyłącznie na rzecz podmiotu prowadzącego działalność kulturalną,
artystyczną, sportową lub reklamową i wymaga uprzedniej zgody przedstawiciela
ustawowego lub opiekuna tego dziecka, a także zezwolenia właściwego inspektora
pracy.
Na tle art. 3045 k.p. nasuwa się pytanie, jakie prawne formy zatrudnienia
dzieci on dopuszcza, w szczególności, czy dziecko poniżej 16. roku życia może
wykonywać pracę w ramach stosunku pracy, czy jedynie na podstawie umowy
cywilnoprawnej. W art. 3045 k.p. nie zostały skonkretyzowane formy prawne
wykonywania pracy przez dziecko. Szukając odpowiedzi na sformułowane wyżej
pytanie, należy przeanalizować między innymi art. 22 k.p., regulujący pracowniczą
zdolność prawną, którą, co do zasady, posiada osoba pełnoletnia, oraz art. 190 § 2
zakazujący zatrudniania osób poniżej 16. roku życia. Na gruncie tego przepisu
prima facie wydaje się, że wykonywanie pracy przez dziecko do ukończenia
16. roku życia w ramach stosunku pracy jest wykluczone. W rozprawie bronię tezy,
że wykonywanie pracy przez dzieci poniżej 16. roku życia może odbywać się tylko
w ramach zatrudnienia niepracowniczego. W ramach tego rozdziału omówiony
zostanie także tryb uzyskiwania zezwolenia państwowego inspektora pracy na
wykonywanie przez dziecko pracy oraz scharakteryzowany podmiot, który może
zatrudniać dzieci poniżej 16. roku życia. Wreszcie próbuję ustalić zakres ochrony
prawnej życia i zdrowia w związku z pracą, jaka przysługuje dzieciom na gruncie
obowiązujących przepisów.
Na podsumowanie całości rozprawy składają się uwagi i wnioski wynikające
z dokonanej analizy oraz wnioski nawiązujące do postawionych tez.
28
Dyrektywa Rady z 22 VI 1994 r., w sprawie ochrony osób młodych 94/33/WE, Dz. U. UE
L 1994 r., Nr 216, poz. 12.
29
Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz. U.
Nr 213, poz. 2081.