Gert M - Hereditas Monasteriorum

Artykuły recenzyjne i recenzje
483
Gert MELVILLE, Frommer Eifer und methodischer Betrieb.
Beiträge zum mittelalterlichen Mönchtum, hrsg. von Cristina ANDENNA,
Mirko BREITENSTEIN, Köln-Weimar-Wien: Böhlau Verlag, 2014, ss. 398
Omawiana publikacja ukazała się w związku z jubileuszem 70. urodzin znanego badacza
dziejów życia zakonnego Gerta Melville’a. Nie jest to jednak, jak to bywa w zwyczaju, zbiór
ofiarowanych mu z tej okazji przez innych autorów artykułów, lecz przedruk wybranych prac
jubilata powstałych w latach 1994–2011. Książka składa się z: tabula gratulatoria (s. V–X), słowa o autorze (s. XI–XIV), informacji o pierwotnym miejscu publikacji (s. XV–XVI), przedruku
13 studiów jubilata (s. 1–322), bibliografii cytowanych prac (323–377), wykazu składającego
się łącznie na 101 pozycji bibliograficznych (książek, artykułów, wstępów i redakcji prac zbiorowych) G. Melville’a poświęconych historii zakonów z lat 1978–2014 (s. 378–388) i indeksu
(s. 389–398).
Redaktorzy książki we wstępie wyjaśnili, że kryteriami doboru prac jubilata, zajmującego się
od 30 lat stworzoną przez siebie dyscypliną naukową – porównawczymi badaniami wspólnot
religijnych – były: ich pierwotne wydanie w języku niemieckim i chęć ukazania najważniejszych wątków badań autora (s. XIII). Scharakteryzujmy treść kolejnych artykułów, dając w podsumowaniu przegląd głównych wątków tematycznych zaprezentowanych w poszczególnych
studiach.
Całość otwiera artykuł z 2011 r. zatytułowany Im Spannungsfeld von religiösem Eifer und methodischem Betrieb. Zur Innovationskraft der mittelalterlichen Klöster (s. 1–18), który wprowadza w jeden z ważnych kierunków badań autora, jakim jest postrzeganie średniowiecznych klasztorów
jako czynnika innowacyjności w ówczesnym życiu kościelnym. Rozpoczynając swe studium
od prezentacji wstępnych założeń metodycznych, autor wskazuje na to, że średniowieczne
klasztory, dążąc do stabilizacji wspólnoty, potrzebowały regulacji prawnych w postaci reguły,
zwyczajników (consuetudines) i statutów oraz niejednokrotnie szczegółowych rozstrzygnięć
podejmowanych przez kapituły generalne (s. 8–10). W związku z tym opisywano w nich różne sfery życia zakonników, dotyczące nie tylko duchowości, ale też kwestii administracyjnych
i gospodarczych, zasad użytkowania przestrzeni, żywienia i ubierania. Dzięki zastosowaniu
tego środka (teksty prawne i porządkowe) możliwe było osiągnięcie pożądanego zachowania członków wspólnoty. Niezbędne było zarazem stworzenie systemu norm akceptowalnych
przez zakonników. Wzorem dla innych wspólnot byli w tym cystersi, którzy powołali kapitułę
generalną jako organ ustawodawczy i kontrolny. Model ten rozwinęli dominikanie, dodając
ważny element w postaci demokratycznie wyłanianych delegatów i obowiązku trzykrotnego
potwierdzenia przez kapituły generalne nowych regulacji. Klasztory jako pierwsze instytucje
w pełni planowały swą przestrzeń. Autor zadaje też pytanie o to, jakie znaczenie miały te innowacje dla otoczenia i czy istniał transfer idei. Widzi dwie możliwości: transfer z klasztorów do
świata, który nie zmieniał wartości klasztornych, albo sekularyzacja wartości klasztornych (porządek parlamentarny, kontrola władzy wykonawczej, ustawy, tworzenie korpusu praw z sankcją). Wskazuje na znaczenie przeniesienia elementów wypracowanych w życiu wspólnotowym
do zewnętrznego, silnie indywidualistycznego świata.
Drugi w omawianym zbiorze tekst z 2011 r., zatytułowany Tegumenta virtutis und occulta
cordis. Zur Wahrnehmung religiöser Identität im Mittelalter (s. 19–32), autor poświęcił analizie
problemu identyfikacji religijnej, która w średniowieczu była kategorią nie tylko postrzegania zbiorowego, ale i indywidualnej akceptacji. Religijność była zarówno normą kolektywną,
484
Artykuły recenzyjne i recenzje
jak i działaniem jednostki. Zadając pytanie o symbole indywidualnej religijności, odróżnił akt
postrzegania od przedmiotu postrzegania. W analizie aktu postrzegania wskazał na pięć możliwych błędów (zamiana, oszustwo, błędna interpretacja, nieporozumienie i przesąd), odwołując się każdorazowo do przykładów z historii monastycyzmu (s. 21–22). Dalej omówił przykłady różnego postrzegania identyfikacji religijnej związane z funkcjonowaniem wspólnoty
zakonnej. W opinii generała dominikanów Humberta z Romans złe było, że bracia dominikanie
nosili w połowie XIII w. różne habity, przez co znak ich wspólnotowej identyfikacji religijnej
ulegał osłabieniu. Z kolei charyzmatyczni twórcy zgromadzeń eremickich, Stefan z Muret i Stefan z Obazine, postrzegali identyfikację religijną jako konkretne działanie, zatem brak takiego
zewnętrznego znaku nie był dla nich ważny (s. 24–26). Dla piszącego natomiast w XIII w. franciszkanina Dawida z Augsburga „płaszczem cnoty” („tegumenta virtutis”) były habit i tonsura
(s. 27–28). Jego zdaniem zewnętrzny wygląd człowieka musiał wyrażać jego wnętrze, co było
zgodne z poglądami premonstratensów i dominikanów, którzy zapisali to nawet w swych statutach. Problem stanowi zdefiniowanie, gdzie właściwie umocowana jest identyfikacja religijna i jak ją rozpoznać. Niewątpliwie, jak stwierdza autor, męczennicy i asceci dali świadectwo
swej identyfikacji religijnej, a jednocześnie byli jako tacy postrzegani przez innych – nie było
w nich symbolu, gdyż sami byli symbolem (s. 32).
W trzecim z zamieszczonych w pracy studiów, ogłoszonym w 2005 r. In privatis locis proprio
jure vivere. Zu Diskursen des frühen 12. Jahrhunderts um religiöse Eigenbestimmung oder institutionelle Einbindung (s. 33–48), autor skupił się na przedstawieniu kontekstu funkcjonowania nowych wspólnot eremickich powstających od XI w. „Nowi eremici” poszukiwali drogi
vita communis niezależnie od ówczesnej tradycji monastycznej (s. 34). Zazwyczaj uznawano
to za efekt krytycznego postrzegania ówczesnego stanu życia monastycznego. Dziś bardziej
wskazuje się na pojęcie „reformatio” (s. 37). Odwołując się do przykładu działalności Stefana
z Obazine i Stefana z Muret, autor podkreślił rolę charyzmatycznych przywódców nowych
wspólnot religijnych i ich chęć odróżnienia się od ówczesnego wzorca życia mnichów (s. 40–
44). Ich celem było nie tyle powołanie kolejnych instytucji, ile raczej stworzenie nowej formy
religijności. Realizowali go poprzez odróżnienie się od istniejących wspólnot, a wpisując się
w stary system, uprawomocniali swoją nową propozycję (s. 45). Sukces Kościoła zarówno
wówczas, jak i później polegał na daniu takim osobom pewnej swobody działania w ramach
istniejących instytucji (s. 48).
W kolejnym artykule z 2005 r., Stephan von Obazine: Begründung und Überwindung charismatischer Führung (s. 49–63), autor na podstawie analizy Żywotu Stefana z Obazine podjął próbę
przybliżenia procesu tworzenia nowej wspólnoty klasztornej i roli w nim charyzmatycznego
przywództwa. Choć o życiu Stefana nie wiemy zbyt wiele, to jego rola w powstaniu i ugruntowaniu wspólnoty jest w Żywocie dobrze widoczna. Stefan oddziaływał nie przez słowa, lecz
przez swój charyzmat i czyny. W 1142 r. został opatem wspólnoty opartej na regule benedyktyńskiej, której zaprowadzenie przekształciło zakonników z eremitów w mnichów. Jednak
w gruncie rzeczy byli oni już wcześniej doświadczonymi mnichami, którzy osiągnęli doskonałość w pobożności (s. 60). Umacniając wspólnotę własnym postępowaniem i działaniem, zdawał sobie sprawę, że po jego śmierci bracia będą mogli się odwoływać już nie bezpośrednio do
formułowanych na bieżąco pouczeń, lecz do reguły. Dlatego w 1147 r. wybrał najbliższe jego
ideałowi normy cystersów i podporządkował im klasztory swej kongregacji. Dzięki swemu charyzmatycznemu przywództwu stworzył wspólnotę, której dalsze trwanie zabezpieczył, nadając jej formę instytucjonalną. Paradoksalnie udało się to tylko dzięki jego własnej charyzmie,
którą w ten sposób zneutralizował (s. 63).
Artykuły recenzyjne i recenzje
485
Do problemu roli i znaczenia charyzmy1 u twórców nowych wspólnot zakonnych autor nawiązał także w kolejnym studium z 2003 r., zatytułowanym Der geteilte Franziskus. Beobachtungen
zum institutionellen Umgang mit Charisma (s. 64–79). Na przykładzie św. Franciszka odniósł się
do problemu charyzmatycznego przywództwa wspólnoty i potrzeby jej instytucjonalizacji. Za
życia świętego słowa i czyny stanowiły normę, podobnie jak w wypadku twórców nowych
zgromadzeń w XII w. (Stefan z Obazine, Robert z Arbrissel i Norbert z Xanten). Jednakże w tradycji nastąpiło swoiste rozdzielenie jego osoby na dwie: z jednej strony jako twórcy wspólnoty
i autora testamentu, a z drugiej jako formy, przykładu i reguły życia dla braci. Zdaniem autora
papież Grzegorz IX, decydując w bulli Quo elongati, że testament Franciszka nie będzie prawnie obowiązujący, oddzielił tę część osoby Franciszka, która była ziemskim przywódcą wspólnoty, otwierając szansę na zachowanie innej, Franciszka jako charyzmatyka (s. 75). Franciszek,
pisząc krótko przed śmiercią swój testament, nie traktował go jako nowej reguły, ale jako przypomnienie, pouczenie i zachętę (s. 78). W tej części osoby i dzieła Franciszka leżą najgłębsze
powody oddziaływania ruchu franciszkańskiego przez kolejne stulecia.
W kolejnym tekście, z 1999 r. – Duo Novae Conversationis Ordines. Zur Wahrnehmung der frühen
Mendikanten vor dem Problem institutioneller Neuartigkeit im mittelalterlichen Religiosentum
(s. 80–102) – autor rozpatrzył, na szerokim tle życia zakonnego, problem postrzegania mendykantów jako nowej formy instytucjonalnej. Wskazując na kontekst powstania zgromadzeń
mendykanckich, przywołał próby reformy Cluny w XI w. i powstanie nowych zakonów w XII w.,
w tym szczególnie cystersów, jako twórców właściwego „zakonu” w sensie podmiotu prawnego, z kapitułą generalną i systemem wizytacji (s. 93). Podkreślił, że nazwy nowych wspólnot
mendykanckich – zakon kaznodziejski i zakon braci mniejszych – pochodziły od głównego
celu ich powołania, poprzez co dokonywały one niejako monopolizacji jednej funkcji: kaznodziejstwa (dominikanie) i powrotu do pierwotnych ideałów Kościoła ubogiego (franciszkanie)
(s. 86–87). Przytaczając różne opinie na temat wielości zakonów i ich zróżnicowania (s. 83 –
Jakub z Vitry, s. 98 – Anzelm z Havelberg) oraz problemu negatywnego postrzegania nowych
zgromadzeń („novitates”), dowodzi, że mendykanci stanowili kolejne ogniwo w długim łańcuchu nowych wspólnot, które powstawały w ramach rozwoju form życia zakonnego (s. 102).
W pochodzącym z 2002 r. studium Geltungsgeschichten am Tor zur Ewigkeit. Zu Konstruktionen
von Vergangenheit und Zukunft im mittelalterlichen Religiosentum (s. 103–138) autor porusza
problem budowania obrazu przeszłości i przyszłości w praktyce średniowiecznych wspólnot
zakonnych. Obok silnego wówczas wzorca pozytywnego, wartościującego myślenia o czymś
starym i pierwotnym pojawiała się też racjonalna refleksja nad samą instytucją, znajdującą
się w stałym napięciu pomiędzy trwaniem i zmianą. Wartość i znaczenie trwania polegały na
utwierdzaniu wspólnoty. Odwołując się do licznych przykładów (Stefan z Obazine, Norbert
z Xanten, Stefan z Muret, kluniacy, kameduli, kartuzi, cystersi, dominikanie, augustianie-eremici), wskazał na zabiegi zmierzające do zapewnienia wspólnocie poczucia kontynuacji. Szczegółowo odniósł się do kilku przypadków: 1. spisanie przez Gerarda z Arverni na prośbę opata
Cluny Yvo pierwszej kroniki, której celem było ukazanie długiego trwania instytucji – wspólnoty kluniatów; 2. poszukiwanie tradycji, której w rzeczywistości nie było, jak legenda o św. Augustynie jako twórcy zakonu w dziele Henryka z Friemar w przypadku augustianów-eremitów; 3. przykład działań Romualda, założyciela kamedułów, odwołującego się do wzorców
zaczerpniętych ze Starego i Nowego Testamentu, stanowiących jego zdaniem przykłady życia
1 Autor odwołuje się do pojęcia charyzmy w znaczeniu nadanym jej przez Maxa Webera – jako zdolności
do wzbudzenia wiary, wierności i posłuszeństwa, opartej nie na prawie czy obyczajach, a więc będącej
przeciwieństwem władzy zinstytucjonalizowanej.
486
Artykuły recenzyjne i recenzje
eremickiego; 4. przekonanie Stefana z Muret, że nie ma żadnej innej reguły oprócz Ewangelii. Podobne do myśli Stefana przekonanie prezentował ok. 100 lat później Franciszek (s. 132).
Wszystkie te postawy były świadectwem potrzeby nadania instytucji wartości oraz afirmacji jej
znaczenia. Miały spełniać różne funkcje: wszystkie uwalniały od zarzutu nowości („novitas”),
postrzeganej w średniowieczu sceptycznie, i jednocześnie (z wyjątkiem tekstu Henryka z Friemar) były nastawione na teraźniejszość i przyszłość wspólnoty, łącząc ludzi, którzy poświęcając
się życiu zakonnemu, wierzyli, że stoją przed bramą do wieczności (s. 137).
Kolejny artykuł, opublikowany po raz pierwszy w 2005 r., zatytułowany został Gehorsam und
Ungehorsam als Verhaltensformen. Zu pragmatischen Beobachtungen und Deutungen Humberts
de Romanis O.P. (s. 139–159). Jest to analityczne studium pism generała zakonu dominikanów
Humberta z Romans (1254–1263) (Expositio super constitutiuones, Expositio regulae b. Augustini,
Epistola [...] de tribus votis substantialibus religionis). Autor postawił sobie za cel ukazanie elementu pragmatycznego w jego myśli na przykładzie rozważań dotyczących problemu norm,
ich wprowadzania i zmiany, posłuszeństwa i nieposłuszeństwa jako formy zachowania w życiu
zakonnym. Rozpatrując tradycyjnie problem posłuszeństwa ze strachu albo z miłości, w czym
nawiązywał do Bernarda z Clairvaux, Humbert wymienia liczne przykłady nieprawidłowości
w zachowywaniu posłuszeństwa (s. 147) i daje równocześnie wskazówki, jak działać właściwie
(s. 148–149). Stawia pytanie o granice posłuszeństwa, przytaczając osiem przypadków, gdy
ono nie obowiązuje (s. 153). Zdaniem autora Humbert kładzie nacisk na praktyczną stronę
zagadnienia i jego znaczenie dla codziennego funkcjonowania klasztoru (s. 154). Odwołując
się do reguły św. Augustyna i autorytetów, Humbert wskazuje 10 przykładów doskonałego
posłuszeństwa i 20, gdy nie jest ono dochowywane w sposób właściwy. W każdym przypadku
cytuje odpowiednio dobrane autorytety (s. 156–157). Humbert widzi posłuszeństwo jako formę zachowania mającą podstawowe znaczenie dla codziennego życia klasztoru. Pragmatyzm
w jego myśleniu polega na tym, że nie tylko odwołuje się do tradycyjnego rozróżnienia posłuszeństwa („obedientia perfecta” i „obedientia imperfecta”), ale też ukonkretnia je poprzez
opis codziennych zachowań, posłuszeństwa nie tylko wobec Boga, ale i wobec przełożonych
konwentu. Pisze jako doświadczony praktyk, przełożony zakonny, znający dobrze różne ludzkie zachowania (s. 159).
Do jednego z wiodących nurtów swoich badań autor nawiązał w studium z 2005 r. zatytułowanym Regeln – Consuetudines-Texte – Statuten. Positionen für eine Typologie des normativen
Schrifttums religiöser Gemeinschaften im Mittelalter (s. 160–186). Kładąc nacisk na brak w dotychczasowych badaniach typologii i wskazania różnic pomiędzy poszczególnymi tekstami
normatywnymi zakonów, podjął próbę zdefiniowania reguł, zwyczajników („consuetudines”)
i statutów. Biorąc pod uwagę czas powstania, zawartość i wzajemne relacje między regułami,
zwyczajnikami i statutami, szuka odpowiedzi na sześć pytań: 1. kto może spisywać, wprowadzać i aprobować reguły, zwyczajniki i statuty; 2. jakie treści normatywne są w nich zawarte;
3. kto może je zmieniać; 4. jak się miały do siebie z jednej strony reguły, zwyczajniki i statuty,
a z drugiej wspólnoty religijne, zakony i klasztory; 5. jakie są systemowe i historyczne związki
pomiędzy regułami, zwyczajnikami i statutami; 6. gdzie w regułach, zwyczajnikach i statutach
znajduje się ich wartość normatywna (s. 165–183). Rozważa ten problem szczegółowo w odniesieniu zarówno do najstarszej tradycji monastycznej (Pachomiusz, Benedykt, Kolumban),
jak i do licznych nowych wspólnot powstałych w XI–XIII w. (m.in. kartuzi, grandmontanie,
cystersi, premonstratensi, wspólnoty mendykanckie) oraz reformy w kongregacji kluniatów.
Tekst będący w pierwodruku wstępem do wieloautorskiego tomu studiów poświęconego
Artykuły recenzyjne i recenzje
487
temu zagadnieniu porządkuje wiele zagadnień i inspiruje do dalszych badań szczegółowych2.
W konkluzji autor stwierdził, że reguły i statuty utwierdzały wagę nowych norm zachowań
i działań, równocześnie je konstytuując, zwyczajniki natomiast miały zadanie ich przekazywania potomnych, jednak już bez wprowadzania nowych norm lub ich wartościowania (s. 186).
W artykule z 2001 r. pt. Zum Recht der Religiosen im Liber extra (s. 187–208) autor zajął się miejscem prawa zakonnego w Liber extra – zbiorze Dekretałów papieża Grzegorza IX z 1234 r. Skupia się na problemie relacji między „ius commune” Kościoła a „ius particulare” wspólnot zakonnych w XIII w. Wskazuje na fragmenty, w których mowa o prawie i statutach zakonnych (3.31,
3.35, 3.36, 3.37, 3 50) i prawie partykularnym zakonów (3 32, 5.33), a także kolejno je omawia
(s. 192–203). Według niego sprawy zakonów w Liber extra poruszane były tylko wówczas, gdy
dotyczyły ogólnych norm stanu społecznego zakonników i ich instytucjonalizacji w formie
zrzeszenia religijnego (s. 204). Papież zwracał uwagę także na różnorodność wspólnot religijnych, rozróżniając charakteryzujące je style życia. Rozróżniał też te posiadające prawo egzempcji i pozbawione tego przywileju (s. 205).
W kolejnym studium, pochodzącym z 2003 r. Zur Semantik von ordo im Religiosentum der ersten
Hälfte des 12. Jahrhunderts. Lucius II., seine Bulle vom 19. Mai 1144 und der ‚Orden‘ der Prämonstratenser (s. 209–231), autor podjął się szczegółowej analizy problemu użycia terminu „zakon”
(„ordo”) jako określenia nowego, powstałego w XII w. w monastycyzmie zachodnim modelu
życia, którego pierwowzór stworzyli cystersi. Wskazując na proces kształtowania zakonu premonstratensów, zadaje pytanie o moment, kiedy stali się oni „zakonem” w takim sensie jak
cystersi (s. 212). Podkreśla proces rozszerzania się znaczenia terminu „ordo” od określenia „porządku życia religijnego” do znaczenia „zakon”, co u premonstratensów miało nastąpić po raz
pierwszy w 1144 r. (s. 213). Analizując użycie tego terminu przez twórcę wspólnoty, Norberta
z Xanten, dla którego „ordo” to porządek – „regula” – dochodzi do treści bulli papieża Lucjusza II, który użył tego pojęcia w sensie „zakonu”, w kontekście określenia jego organu kolektywnego, którym była kapituła generalna (s. 219). W późniejszych dokumentach papieskich
dla premonstratensów pojęcie to nadal używane było w różnych znaczeniach (forma i porządek życia, wspólnota konwentu, życie regularne) (s. 223–227). Różne zastosowania terminu
„ordo” – jako wspólnoty „zakonu” i w szerszym sensie „porządku życia” – występowały w dokumentach papieskich dla premonstratensów jeszcze w XIII w. W zakończeniu autor postuluje
zbadanie tego problemu w odniesieniu do zakonu cystersów, dając zarazem kilka przykładów
wskazujących na sytuację analogiczną do tej znanej z zakonu premonstratensów, a więc na
użycie tego terminu w sensie „zakon” lub „sposób życia” (s. 231, przyp. 97).
Następne zamieszczone w książce studium, opublikowane w 1994 r., nosi tytuł Die cluniazensische Reformatio tam in capite quam in membris. Institutioneller Wandel zwischen Anpassung und
Bewahrung (s. 232–294). Przyjmując jako motto fragment zreformowanego statutu kluniatów
z 1289 r., autor dokonał rekonstrukcji procesu reformy, jaka dokonywała się w tym zgromadzeniu od czasów Piotra Czcigodnego (1122–1157) do regulacji opata Henryka I w 1314 r. Wyodrębnił w tym okresie osiem faz, w których próbowano w różny sposób dostosować zasady
funkcjonowania wspólnoty do zmieniających się czasów. W ramach tych działań istniało stałe
napięcie między tendencjami monarchicznymi, zmierzającymi do potwierdzenia i umocnienia
autorytetu opata Cluny, a staraniami o przyznanie niezależnego statusu innym przedstawicielom wspólnoty, opatom i przeorom klasztorów należących do kongregacji, czego efektem
było przyznanie pewnych praw kapitule generalnej, a ostatecznie również definitorium, jako
2 C. ANDENNA, G. MELVILLE (red.), Regulae – Consuetudines – Statuta. Studi sulle fonti normative degli ordini
religiosi nei secoli centrali del Medioevo (Vita regularis. Abhandlungen, 25), Münster 2005, s. 5–38.
488
Artykuły recenzyjne i recenzje
organowi kontrolnemu, ustanawiającemu wizytatorów. W zmaganiach tych poszczególni opaci Cluny, chcąc umocnić swą pozycję, odwoływali się do poparcia papieży. Tendencje
monarchiczne wspierali papieże Innocenty IV i Bonifacy VIII (s. 283). Ulegali jednakże także
naciskowi podległych im przełożonych pozostałych opactw, szczególnie w sytuacji kryzysu finansowego Cluny. Znaczenie przełomowe miały próby zmian za rządów opatów Wilhelma III
(1244–1256) i Mikołaja IV (1289 r.). W okresie rządów pierwszego z nich władza opata była największa (s. 251–254), w okresie rządów drugiego potwierdzono zaś ostatecznie kompetencje
definitorium, w tym jego prawo do ustanawiania wizytatorów (s. 276–278). Reformując wspólnotę kluniacką w XIII w., nawiązywano w praktyce do wzorców cysterskich (bulla Grzegorza IX
z 1233 r. reformująca statuty zakonu), a jednocześnie podkreślano tradycję wspólnoty kluniackiej i jej pierwszych opatów (s. 288). Rozwój struktur kolegialnych doprowadził do wytworzenia się w początkach XIII w. sytuacji, gdy władzę w zakonie dzielili opat Cluny i organ kolegialny w postaci definitorium oraz, jako narzędzie wspierające, kapituła generalna. W ten sposób
opat („caput”) i przedstawiciele wspólnoty („membra”) mieli brać współodpowiedzialność za
jej funkcjonowanie. Model wypracowany w XIII w. był oczywistym kompromisem pomiędzy
opatem Cluny a wspólnotą, tworzącym stan swoistej „monarchii konstytucyjnej” (s. 293).
W ostatnim artykule, ogłoszonym pierwotnie w 2000 r. i zatytułowanym Die Rechtsordnung
der Dominikaner in der Spanne von constituciones und admoniciones. Ein Beitrag zum Vergleich
mittelalterlicher Ordensverfassungen (s. 295–322), autor dokonał analizy kształtowania się „ius
particulare“ zakonnego dominikanów. Podkreśla swoistość modelu opartego na konstytucji
zakonnej zatwierdzonej w 1228 r., którą nowelizowano, uzupełniano i wyjaśniano na trzech
kolejnych kapitułach generalnych zakonu (s. 301). Ponawiane każdorazowo trzykrotnie wnioski w sprawie uzupełnienia zasad działania zakonu nosiły nazwy „inchoatio” (początek), „approbatio” (zatwierdzenie) i „confirmatio” (potwierdzenie). Z wyliczeń autora wynika, że w latach
1243–1294 wniesiono 448 „inchoaciones”, z czego blisko połowa (220) została ostatecznie
potwierdzona („confirmationes”) przez kapituły generalne, których zwołano w tym czasie
50 (s. 305). Taka procedura utrudniała szybkie reagowanie na bieżące problemy prawne i administracyjne. Dlatego od 1243 r. w aktach kapituł generalnych pojawiła się rubryka „admoniciones” (napomnienia), która zawierała dopełnienia regulacji zawartych w konstytucjach
i zalecenia dotyczące działania w sprawach administracyjnych i karnych. Ogółem w latach
1243–1294 w aktach kapituł generalnych znalazło się 747 admonicji (s. 310). Na jednej kapitule
było ich od 5 (w latach 1248 i 1262) do 35 (w latach 1259 i 1274). Dotyczyły one spraw liturgii,
spowiedzi, studiów, relacji z kurią rzymską, życia w innych konwentach. Autor, odwołując się
do komentarzy generała zakonu Humberta z Romans (Expositio super Constitutiones i Questiones super statuta ordinis praedicatorum), wskazał na problem różnego statusu prawnego zmian
dokonywanych w konstytucjach i admonicji. Te ostatnie nie były wiążące w tym samym stopniu co konstytucje. Służyły natomiast do szybkiego reagowania na aktualne problemy funkcjonowania wspólnoty; choć pełniły funkcję legislacyjną, to w sensie ścisłym legislacją nie były
(s. 321). W podsumowaniu autor podkreślił, że pragmatycznie traktowane admonicje i zasada
nowelizacji konstytucji zakonnej były krokiem do powstania koncepcji „dwustopniowego porządku prawnego”, prawa „konstytucyjnego” i prawa „użytkowego” (s. 322).
W zaprezentowanych studiach widać kilka wątków stale powracających w badaniach autora.
Obok rozważań na temat problemu instytucjonalizacji zakonów i roli, jaką odgrywało w tym
procesie ustawodawstwo (reguły, statuty i zwyczajniki), szczególny nacisk położony jest na
zasygnalizowanie przełomowości zmian dokonujących się w życiu zakonnym w XI i XII w. Polegały one na powstaniu licznych, nowych wspólnot oraz pierwszego w pełnym tego słowa
znaczeniu „zakonu” (cystersów), a także na procesie przystosowywania się kluniatów do zmie-
Artykuły recenzyjne i recenzje
489
niających się warunków zewnętrznych. Jak słusznie podkreślili we wstępie redaktorzy tomu,
w swoich badaniach G. Melville bierze pod uwagę całe struktury zakonne, poszukuje zasad
i wzorców, mechanizmów instytucjonalnych życia zakonnego, postrzega klasztory jako specyficzną formę wyrazu zmieniającego się modelu życia (s. XI). Z pewnością koncepcje te mogą
stanowić inspirację dla dalszego rozwoju porównawczych badań wspólnot religijnych.
Na koniec należy podkreślić wysoki poziom edytorski wydawnictwa, który zapewniło wydawnictwo Böhlau. Z pewnością zawarte w nim studia zasługują na uważną lekturę badaczy
średniowiecznego monastycyzmu europejskiego. Dobrze się stało, że zostały zebrane w jedną
całość w omawianej książce.
Rafał KUBICKI
Instytut Historii
Uniwersytet Gdański
Die Klöster der Franziskaner im Mittelalter. Räume, Nutzungen, Symbolik,
hrsg. von Gert MELVILLE, Leonie SILBERER, Bernd SCHMIES (Vita Regularis.
Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter,
Abhandlungen, 63), Berlin: LIT Verlag, 2015, ss. 274
Książka Klasztory franciszkanów w średniowieczu. Przestrzenie, użytkowanie, symbolika zawiera
artykuły historyków, historyków sztuki, historyków architektury i archeologów prezentowane
w czasie spotkania, które odbyło się w listopadzie 2012 r. w Heidelbergu. Było ono wspólną
inicjatywą kilku ośrodków naukowych współpracujących w ramach projektu badawczego
Klasztory w późnym średniowieczu: laboratorium innowacji europejskiego stylu życia i modeli
porządku (Klöster im Hochmittelalter: Innovationslabore europäischer Lebensentwürfe und Ordnungsmodelle), realizowanego przez Heidelberską Akademię Nauk (Heidelberger Akademie
der Wissenschaften), Saską Akademię Nauk w Lipsku (Sächsische Akademie der Wissenschaften zu Leipzig), Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu w Heidelbergu (Universität Heidelberg),
Ośrodek Badań Franciszkańskich (Fachstelle Franziskanische Forschung) w Münster i Centrum
Badań Porównawczej Historii Zakonów (Forschungstelle für Vergleichende Ordensgeschichte)
przy Uniwersytecie Technicznym w Dreźnie.
Praca składa się ze spisu treści, wstępu i czterech zasadniczych części, grupujących kolejno,
choć nie zawsze konsekwentnie, opracowania dotyczące: ogólnej problematyki badań nad
szeroko rozumianą przestrzenią klasztorów franciszkanów w średniowieczu, ujęcia tego problemu w piśmiennictwie franciszkańskim XIII w., przypadków funkcjonowania franciszkanów
i szerzej mendykantów na wybranych obszarach (Walia, wschodnia część prowincji Munster
w Irlandii, Marchia Brandenburska) i wreszcie szczegółowych analiz historyków i historyków
architektury poświęconych konkretnym klasztorom franciszkańskim (Zgorzelec, Ratyzbona
i Brandenburg nad Havelą). Pokrótce scharakteryzujmy treść kolejnych opracowań, zachowując kolejność ustaloną przez redaktorów wydawnictwa.
Część pierwsza, zatytułowana Badania – tematy, pytania i problemy (Forschung – Themen,
Fragen und Probleme), zawiera dwa teksty. Otwierający całość artykuł Leonie Silberer (Architektur der Franziskanerklöster – Annäherungen, Forschungsfragen und Baubefunde, s. 3–17)