docInterakcje opiekowania się w rozwoju psychoruchowym bliźniąt
download 
Reklamacja Transkrypt
Interakcje opiekowania się w rozwoju psychoruchowym bliźniąt
Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia, tom 1, zeszyt 4, 294-301, 2008 Interakcje opiekowania się w rozwoju psychoruchowym bliźniąt IZABELA GOMÓŁKA-WALASZEK1, ALEKSANDRA WALASZEK2 Streszczenie Prezentowany materiał empiryczny stanowi systematyczny rejestr tempa i rytmu zmian rozwojowych) bliźniąt do 30 miesiąca życia (w parach o różnej zygotyczności), w zakresie: lokomocji i kontroli postawy ciała, koordynacji wzrokowo-ruchowej, rozwoju mowy i kontaktów społecznych, według inwentarza Skali Rozwoju Psychomotoryki dziecka Brunet-Lezine. Dynamika zmian rozwojowych bliźniąt-niemowląt, pozwala wnioskować o znaczeniu kondycji psychofizycznej bliźniąt-noworodków, wyznaczonej przez cechy perinatalne: wcześniactwo (czas trwania ciąży, masa urodzeniowa), kolejność urodzeń bliźniąt w parze i różnicy czasu urodzenia drugiego płodu – dla ich postnatalnego rozwoju psychoruchowego. Okazuje się również że, indywidualne doświadczanie doświadczenia wpływu społecznego środowiska wychowawczego w dwu kategoriach interakcji opiekowania się – społecznej i dydaktycznej w kolejnych miesiącach życia postnatalnego dzieci, może modyfikować rokowniczo niekorzystny wpływ wskaźników biologicznych. Słowa kluczowe: dynamika zmian w rozwoju bliźniąt, indywidualne doświadczanie stymulacji społecznej, interakcje społeczne, interakcje dydaktyczne Wstęp Na obecnym poziomie wiedzy z zakresu psychologii rozwoju człowieka w ciągu życia, nadal sprawą otwartą jest problem biologicznych uwarunkowań rozwoju psychicznego człowieka. Wydaje się uzasadnione przekonanie, że badania longitudinalne prowadzone metodą bliźniąt mogą wnieść wiele istotnych informacji o znaczeniu czynników perinatalnych z okresu wczesnej ontogenezy dla rozwoju poznawczego człowieka. Konsekwencje specyficznego przebiegu wielopłodowej ciąży wysokiego ryzyka i porodu bliźniąt mogą być wyznacznikami kierunku zmian rozwoju psychoruchowego w okresie wczesnego dzieciństwa. Rozwój psychomotoryczny jako warunek równowagi adaptacyjnej Człowiek przez całe życie stara się zdaniem Zimbardo [34] odkryć, jaki naprawdę jest świat zewnętrzny, w jaki sposób dochodzimy do poznania natury otaczającej nas rzeczywistości. To właśnie percepcja nadaje spójność odrębnym elementom świata zewnętrznego, którą spostrzegamy. Procesy poznawcze pozwalają nie tylko zdobywać informacje o otaczającym świecie, ale i wykorzystywać dostarczane bodźce tak, by oddziaływać na otoczenie: przedmioty, ludzi a działanie swe dostosować do warunków. Bez organizacji procesów percepcyjnych świat byłby sumą przypadkowych wrażeń. To procesy poznawcze pozwalają zorganizować i ukierunkować ludzkie zachowania. Dokonuje się to w początkach ontogenezy poprzez rozwój psychomotoryczny (psychoruchowy: motoryczny, ruchowy, wywołujący ruchy z łac. motor – ten, kto porusza, od movere – ruszać się – [17] rozumiany jako całość zjawisk i procesów psychicznych, zachodzących przy wykonywaniu przez człowieka czyn- ności ruchowych, w którym motoryka jest ściśle powiązana z psychiką (umysłowymi czynnościami poznawczymi i emocjonalno-motywacyjnymi). Wskazuje to na jedność rozwoju psychiki i motoryki (ruchu), co zaznacza się szczególnie silnie we wczesnych stadiach ontogenezy. Rozwój ten zaliczany jest do grupy procesów instrumentalnych, ponieważ między innymi dzięki niemu jednostka może regulować swoje stosunki z otoczeniem. Aktywność ruchowa wspomaga proces rozwoju funkcji poznawczych, a będąc wyznacznikiem rozwoju psychicznego, sama podlega kształtowaniu i doskonaleniu wraz z doświadczaniem przez dziecko doświadczenia indywidualnego. Aktywność ta jako forma zachowania przystosowawczego, jest zdaniem Piageta [23] inteligencją, nie daną dziecku od urodzenia, ale rozwijającą się stopniowo na podstawie innych, prostszych form czynności motorycznych i sensorycznych. Inteligencja kształtuje się w pełnym cyklu ontogenetycznym, przybierając różne formy w kolejnych etapach rozwoju człowieka. Począwszy od aktywności fizycznej poprzez aktywność wyobrażeniową do aktywności typu logiczno-matematycznego, wyrażającej się w możliwości dokonywania operacji myślowych to jest odwracalnych czynności umysłowych, niezależnych od oglądowych cech przedmiotu. W odniesieniu do najmłodszych dzieci nie mówi się zazwyczaj wprost o inteligencji, lecz używa pojęcia rozwoju psychoruchowego, ponieważ u dzieci do 3 lat rozwój psychiczny jest ściśle związany z rozwojem ruchowym. W klasycznej teorii stadiów rozwoju inteligencji Piaget [23] wymienia okres tzw. inteligencji sensoryczno-motorycznej, wiążącej się z eksploracją otoczenia oraz działaniami na przedmiotach. Obejmuje on pierwsze dwa lata życia dziecka, będące także okresem naj- 1 Zakład Psychologii, Wydział Nauk Społecznych, Akademia im. Jana Długosza, Częstochowa 2 Instytut Psychologii, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań Interakcje opiekowania się w rozwoju psychoruchowym bliźniąt intensywniejszych zmian sprawności ruchowej. W tym czasie trudno jest rozdzielić rozwój ruchowy od intelektualnego i można łącznie mówić o rozwoju psychoruchowym – należy jednak pamiętać, że już po trzecim roku życia pojęcie rozwoju psychoruchowego traci aktualność Psychologiczne odniesienie do cech perinatalnych wielopłodowej ciąży wysokiego ryzyka W fazie prenatalnej – jak pisze Kornas-Biela [18] – rozwoju człowieka tworzą się biologiczne podstawy kształtowania niektórych aspektów osobowości, mających swe podłoże w strukturze i funkcji układu nerwowego. Specyficzne, biologiczne cechy perinatalne dla ciąż wysokiego ryzyka i porodów bliźniąt mają swoiste skutki w obrazie długoterminowych zmian rozwoju poznawczego człowieka w okresie postnatalnym. Szczególnym problemem medycyny perinatalnej jest wielopłodowa, ciąża wysokiego ryzyka i porodu. Jej powikłania są obarczone rokowniczo niekorzystnymi wskaźnikami biologicznymi: poród przedwczesny, niska masa urodzeniowa, kolejność urodzeń bliźniąt w parze i różnica czasu urodzenia drugiego płodu. Badania własne [14, 15] pokazują, iż mogą one determinować swoiste skutki w obrazie zmian rozwoju poznawczego dzieci w okresie postnatalnym. Należy też podkreślić psychologiczne konsekwencje nastawienia rodziców do ciąży wielopłodowej (zaskoczenia, obaw, lęku) i jego wpływ na powstawanie postaw emocjonalnych. Obecne w wychowaniu odległe następstwa cech perinatalnych dają obraz wyjątkowej, społecznej sytuacji wychowawczej, w jakiej przebiega rozwój bliźniąt, szczególnie w okresie wczesnego dzieciństwa. Optymistycznym doniesieniem są tutaj badania Yudina i wsp. [33], iż wieloczynnikowa (dotycząca masy urodzeniowej dziecka, jego dojrzałości płodowej, krwawienia do- i okołokomorowe, przewlekłych chorób płuc czy statusu socjoekonomicznego rodziców) analiza porównująca następstwa odległe w grupie 364 noworodków (o masie < 1250 g), nie wykazała jednoznacznie negatywnego wpływu porodu mnogiego na rozwój funkcji poznawczych. Wcześniactwo bliźniąt jest więc czynnikiem ryzyka, które jednak nie musi przesądzać o pomyślności rozwoju poznawczego w rozwoju postnatalnym. Dużo zależy tu od jakości stymulacyjnej środowiska wychowawczego, społecznego, w jakim dzieci się rozwijają. Pierwsze obserwacje realizowanego projektu badawczego dotyczącego znaczenia rodzaju interakcji opiekowania się w rozwoju psychoruchowym bliźniąt wskazują, że indywidualne doświadczanie doświadczenia wpływu społecznego środowiska wychowawczego, analizowane w dwu kategoriach interakcji opiekowania się – społecznej i dydaktycznej [4] w kolejnych miesiącach życia postnatalnego, może modyfikować rokowniczo niekorzystny wpływ wskaźników biologicznych. 295 Narodziny relacji rodzice-dziecko Pierwszy kontakt dziecka ze światem zewnętrznym – zdaniem Kielar-Turskiej i Białeckiej-Pikul [16], umożliwia nawiązanie relacji pomiędzy matką a dzieckiem. W ciąży, zespolenie z organizmem matki zapewnia mu poczucie bezpieczeństwa i jedności ze światem zewnętrznym. Narodziny zmuszają do kontaktu z czynnikami być może zagrażającymi: przejście przez kanał rodny, światło, temperatura. Umożliwiają jednocześnie dalszy rozwój, niemożliwy w warunkach wewnątrzmacicznych. Są szansą nawiązania relacji z opiekunem. Schaffer [27] podkreśla, że stres wywołany porodem ma charakter adaptacyjny. Może on odgrywać pozytywna rolę w dalszym przystosowaniu do warunków zewnętrznych oraz ułatwiać nawiązywanie kontaktu z matką. Wzmożona aktywność noworodka w pierwszych chwilach życia, sprzyja pierwszym kontaktom z matką. Moment ten może być początkiem tworzenia się więzi między opiekunem a dzieckiem. Poporodowa gotowość noworodka do pierwszego karmienia i przystawianie go do piersi umożliwia wzajemne poznanie (przypomnienie zapachów i dotyku, a także nawiązanie kontaktu wzrokowego. U człowieka nie występuje zjawisko wdrukowania, dlatego też nie jest to chwila decydująca o późniejszym nawiązaniu więzi pomiędzy matką a dzieckiem. jest to jedynie czas pierwszego kontaktu, który rozwija się stopniowo w pierwszym roku życia. Czas pierwszego kontaktu ma pozytywne znaczenie dla rozwijającej się dalej relacji w wymiarze społeczno-kulturowym. W momencie narodzin dziecka jest ono wyposażone w liczne mechanizmy umożliwiające mu nie tylko przeżycie i dalszy rozwój, ale również nawiązywanie relacji społecznych. Narodziny dziecka są więc – jak pisze Czub [12], nie tylko istotnym wydarzeniem fizjologicznym (stresem), ale również ważnym wydarzeniem w indywidualnym życiu matki i ojca oraz znaczącym wydarzeniem społeczno-kulturowym. Jego wpływ na matkę i jej otoczenie silnie oddziałuje na dalszy rozwój dziecka. To, czy dziecko było oczekiwane, czy ciąża wiązała się z jakimś zagrożeniem, jaka jest płeć dziecka (zgodna z oczekiwaniami rodziców czy nie), jakie są relacje wzajemne pomiędzy małżonkami (lub czy partner jest nieobecny), jakie jest nastawienie najbliższej rodziny do mającego się pojawić na świecie jej nowego członka – to czynniki, które już przed porodem mają wpływ na rozwój dziecka, modyfikują przebieg narodzin, a tuż po nich nasilają swoje działanie lub – w niektórych przypadkach – się zmieniają. Derywacje społeczno-emocjonalne towarzyszące narodzinom bliźniąt Populacją, często pozbawioną ważnego, pierwszego kontaktu dziecka z matką (opiekunem) po porodzie są noworodki – wcześniaki. Pokaźny procent tych dzieci to urodzone z ciąż wielopłodowych. Dostępny jest im tylko ten biochemiczny aspekt narodzin: doświadczają efek- 296 I. Gomółka-Walaszek, A. Walaszek tów regulacji hormonalnej, wpływającej jak powiedziano powyżej na ich rytm oddychania, ruchów, skurczów. Rodzą się przeważnie w porodach operacyjnych (przez tzw. cięcie brzuszne). Nie doświadczają położenia ich na piersi mamy, dotyku jej ciała. Ona matka rodząca jest znieczulona dolędźwiowo i musi być nieruchoma w czasie i kilka godzin po porodzie. Dzieci po wyjęciu są odbierane przez obecnego przy porodzie neonatologa, zaopiekowane zgodnie z procedurami medycznymi dla wcześniaków i umieszczane w inkubatorach. W nowym, obcym, sztucznie ogrzewanym i oświetlanym środowisku, z dala od mamy, jej dotyku, zapachu, głosu, ciepła i emocji. Ten długi, kilkumiesięczny nawet czas dojrzewania i wczesnego rozwoju z konieczności przebiega w ekstremalnie niekorzystnych – z psychologicznego punktu widzenia – warunkach. Wcześniaki z dużym deficytem wagi i niedojrzałością organów wewnętrznych (zespołem zaburzeń oddychania), są i muszą być wspomagane tlenowo, farmaceutycznie. Jeśli muszą być intubowane lub karmione sondą, konieczne jest podanie środków wyciszających ich naturalna spontaniczność ruchów. Nawet jako para rodzeństwa, które dzieliło wspólne środowisko wewnątrzmaciczne, teraz często zaraz po porodzie są gwałtownie rozdzielane, każde do innego inkubatora, do innej sali. Bywa, że silniejsze, zdrowsze bliźnię w krótkim czasie jest wypisywane z mamą do domu. Drugie, słabsze, mniejsze musi samo pozostać w szpitalu. Dzieje się tak, ponieważ warunki prenatalne przebiegu ciąży wielopłodowej (liczba kosmówek, owodni), rozliczne możliwe powikłania, będące między innymi następstwem zaburzenia podziałów zygotycznych, zwykle dyskryminują rozwojowo jeden z płodów. Mechanizm rozwoju relacji przywiązania W okresie niemowlęcym najważniejszym zadaniem rozwojowym jest uformowanie przywiązania – swoistego związku między dzieckiem a jego najważniejszym opiekunem [13]. Jest to warunek prawidłowego rozwoju psychicznego w kolejnych okresach życia, ponieważ jak podkreślał Bowlby [5], zawsze w ontogenezie takiej bliskości towarzyszą radość i poczucie bezpieczeństwa. Człowiek przychodząc na świat może inicjować interakcje społeczne i wpływać znacząco na tworzenie więzi z innymi ludźmi. Wyposażenie percepcyjne i odruchowe dziecka nastawione jest bowiem na świat ludzi, którzy są niezbędni w dalszym procesie jego rozwoju. Jako istota społeczna człowiek wzrasta w otoczeniu innych ludzi, a jego rozwój przebiega za ich pośrednictwem. Zachowanie matki odbierającej sygnały wysyłane przez niemowlę w formie ekspresji emocjonalnej (płacz, krzyk) jest ingerencją polegająca na obniżeniu napięcia dziecka przez odczytanie i zaspokojenie jego potrzeb (karmienie, przytulenie, przewinięcie).Te powtarzające się cykle: dystres-ulga, są jak uważa Czub [12] łańcuchami zachowań przywiązywaniowych, odpowiadającymi różnym jakościom przywiązania dziecka w kontakcie z opiekunem. Autorka powołując się na Sroufe [26], Marvina i Britnera [19] oraz Brethertona i Munhollanda [9], stwierdza, że uwewnętrznione wczesne doświadczenia relacji dziecka z matką czy innym opiekunem stają się wewnętrznymi modelami operacyjnymi (WMO). Modelem dającym najbardziej optymalny sposób funkcjonowania jednostki, to bezpieczny wzorzec przywiązania będący efektem dostępności i responsywności matki, ale już wzorzec ambiwalentny, czy charakteryzujący się brakiem zaufania lub dezorganizacją przywiązania są pozabezpiecznymi wzorcami przywiązania. Różnice w rodzaju opieki sprawowanej nad niemowlęciem i wynikające stąd różnice relacji przywiązania rozwiną u dziecka indywidualne sposoby regulowania i ekspresji własnych emocji w kontaktach z innymi ludźmi. Modele operacyjne dziecka ulegają zmianom w wyniku doświadczanego kontaktu z dorosłymi, których zachowania są modyfikowane przez dynamiczne czynniki sytuacyjne. Interakcje opieki w rozwoju małego dziecka Analizując zachowanie dziecka w kontekście rozwoju relacji przywiązania, obserwujemy bogaty obszar działań opiekuńczych (takecare interaction – interakcje opieki lub dotyczące opiekowania się czy interakcje opiekuńcze – przyp. red. Brzezińska i wsp [10], których usystematyzowanie pozwoli na wgląd w znaczenie wyróżniających się interakcji opiekun – niemowlę, dla rozwoju umysłowego małego dziecka. Bornstein [4], stwierdza, że to jakiego rodzaju ludźmi są dzieci i jakiego rodzaju dorosłymi staną się, odzwierciedla ich wrodzone możliwości w zakresie wchodzenia w złożone, różnorodne wczesne interakcje. Doświadczenia związane z interakcjami w specyficznych okresach życia oddziaływają w określony sposób na różne aspekty rozwoju człowieka. Opiekowanie się ma ważną rolę w rozwoju. W działaniach tych można wyróżnić różne kategorie interakcji. W każdej z nich działania opiekuna są wyraźne i logicznie powiązane, tworzą pewien zespół pojęciowy. Pomiędzy osoba wyróżniane kategorie interakcji różnią się. Skuteczna psychologicznie będzie taka interakcja opieki, w której opiekunowie w poszczególnych typach interakcji opieki angażują się przynajmniej przez krótkie okresy. Do najistotniejszych kategorii interakcji związanych z opiekowaniem się Bornstein [4] zalicza: dotyczące pielęgnacji, materialne i – szczególnie ważne dla rozwoju umysłowego – interakcje społeczne i dydaktyczne. Interakcje społeczne jako kategoria opiekowania się Społeczny rodzaj interakcji to strategie o charakterze fizycznym i werbalnym (kołysanie, całowanie, pieszczoty, uśmiechanie się bezsłowne wokalizowanie i utrzymywanie kontaktu twarzą w twarz). Badania longitudinalne z lat 70., na które powołuje się Bornstein [4], Interakcje opiekowania się w rozwoju psychoruchowym bliźniąt wykazały, że ciepła, wrażliwa, kochająca, nierestryktywna opieka ze strony rodziców była pozytywnie powiązana z rozwojem poznawczym dzieci. Badania Bee i wsp. [1] dowiodły, że, pozytywne odnoszenie się do dziecka, koncentrowanie uwagi w czasie interakcji opiekowania się, dobrze rokuje dla rozwoju umysłowego dziecka, szczególnie osiągnięć językowych w wieku 3 lat i QI w wieku 4 lat. Olson i wsp. [21] odkryli, że troskliwe, czułe dotykanie, kołysanie, trzymanie i uśmiechanie się matek do swych 6-miesięcznych dzieci było trafnym predyktorem złożonego poziomu kompetencji poznawczych/językowych u tych dzieci w wieku 2 lat. Z kolei Rutter [25] wykazał, że brak społecznego wymiaru opiekowania się od wczesnych okresów życia może być szkodliwy dla rozwoju umysłowego. Interakcje dydaktyczne jako kategoria opiekowania się Mówiąc o interakcji dydaktycznej, Bornstein [4] zwraca uwagę, że oprócz relacji w diadzie opiekundziecko, interakcja opieki realizuje się też poza opiekunem i niemowlęciem. Tu strategia opiekuna polega na stymulowaniu i pobudzaniu dziecka względem świata znajdującego się poza diadą, na kierowaniu uwagi dziecka na własnościach przedmiotów i wydarzeń w otoczeniu, na interpretowaniu świata zewnętrznego i wywoływaniu lub dostarczaniu dziecku okazji, aby mogło obserwować, naśladować, mówić i uczyć się. Interakcje dydaktyczne mogą mieć charakter fizyczny (wskazywanie, umieszczanie, nakierowywanie czy demonstrowanie) lub werbalny (opisywanie, zadawanie pytań, dawanie wskazówek czy nazywanie). Ta forma opiekowania może odnosić się zatem nie tylko do obszaru jaki jest w zasięgu percepcji zmysłowej dziecka, ale tez może wprowadzać coś zupełnie nowego. Dowodząc, że interakcje dydaktyczne mogą wspierać rozwój umysłowy dziecka, począwszy od niemowlęcia, Bruner [6] dostarcza liczne przykłady sposobów, jakimi matki w naturalnych interakcjach ze swoimi małymi dziećmi wspierają przedwerbalne podstawy języka, przez często nieformalne i nieświadome praktyki o charakterze dydaktycznym. Istota interakcji dydaktycznej odpowiada procedurom dydaktycznym, jakie Bruner [6] i Wood [29] nazwali budową rusztowania, odnoszącego się do różnych aspektów i funkcji procesu uczenia się (do wprowadzania w zadanie, objaśniania czegoś, analizy). Działania takie wspierają i poszerzają ograniczone możliwości poznawcze dziecka Współzależność społecznej i dydaktycznej interakcji opiekowania się Oba przypadki interakcji opiekowania się charakteryzuje ten sam wzór wykonania, wyznaczony przez zasoby opiekuna (zasada zgodności wewnętrznej). Jednakże każda z kategorii interakcji powinna mieć swoje, charakterystyczne, nie nakładające się rodzaje aktyw- 297 ności. Wohlwill [23] twierdzi, ze kategorie interakcji zawsze maja miejsce w jakimś kontekście fizycznym, ale są niezależne lub wzajemnie uwarunkowane. W ten sposób zdaniem Vibberta i Bernsteina [32], omawiane kategorie interakcji opiekowania się, logicznie tworzą dwa logicznie powiązane, ale niezależne od siebie rodzaje opieki nad niemowlęciem, dwa wymiary opiekowania się. Społeczne i dydaktyczne rodzaje interakcji, pozwalają na przewidywanie późniejszego poziomu rozwoju dziecka. Badania Olsona [21] ujawniły, że opieka matki w wymiarze społecznym wpływa tylko pośrednio na wyniki odległe osiągane przez dzieci, natomiast procedury dydaktyczne okazały się bezpośrednimi predykatorami kompetencji poznawczych dzieci. Zdolność percepcji procedur dydaktycznych przez dzieci jest zależna od kontekstu społecznego w jakim przebiegają. Bornstein [4] podkreśla, że aby dziecko skorzystało z udzielanej mu pomocy, musi umieć wyróżnić sygnały jednej kategorii aktywności osadzone w szumie innej i dopiero w taki łączny sposób wpływają na przebieg rozwoju. W stosunku do niemowląt w bardzo wczesnym okresie ich życia, nie w pełni rozwiniętych jeszcze motorycznie – bardziej bezpośrednie, znaczące i skuteczne są strategie wykorzystujące kontakt fizyczny a nie werbalny. Predyktywność różnych rodzajów interakcji zmienia się zależnie od aktualnego poziomu rozwoju dziecka, może mu sprzyjać lub też go blokować. Na przykład bliski kontakt fizyczny jest efektywny dla rozwoju noworodka, ale ten sam bliski kontakt w okresie niemowlęcym będzie ograniczał próby doświadczania otoczenia i tym samym hamował rozwój umiejętności eksploracyjnych. Materiał i metoda badań W założeni hipotetycznym przyjęłam, że badania longitudinalne prowadzone metodą bliźniąt wnoszą wiele istotnych informacji o znaczeniu czynników perinatalnych z okresu wczesnej ontogenezy dla rozwoju poznawczego człowieka. Konsekwencje specyficznego przebiegu wielopłodowej ciąży wysokiego ryzyka i porodu bliźniąt mogą być wyznacznikami kierunku zmian rozwojowych w okresie postnatalnym. Dlatego w okresie niemowlęcym najważniejszym dla rozwoju psychicznego zadaniem rozwojowym jest uformowanie właściwego wzorca przywiązania – swoistego związku między dzieckiem a jego najważniejszym opiekunem. Indywidualne doświadczanie przez dziecko doświadczenia wpływu społecznego środowiska wychowawczego w dwu kategoriach interakcji opiekowania się – społecznej i dydaktycznej w kolejnych miesiącach życia postnatalnego, może niwelować konsekwencje niekorzystnych perinatalnie wskaźników biologicznych, specyficznych dla tej populacji dzieci. Materiał empiryczny, zarejestrowany w obserwacji longitudinalnej, prezentuje porównanie tempa i rytmu zmian w rozwoju psychomotorycznym, (w zakresie: 298 I. Gomółka-Walaszek, A. Walaszek lokomocji i kontroli postawy ciała, koordynacji wzrokowo-ruchowej, rozwoju mowy i kontaktów społecznych) dwu par bliźniąt-niemowląt od 9. do 30. miesiąca życia postnatalnego, przy zastosowaniu Skali Rozwoju Psychomotoryki Dziecka Brunet-Lezine [8]. Badane bliźnięta to para chłopców i para dziewczynek o nie zdiagnozowanej zygotyczności (według oświadczenia rodziców chłopcy DZ, dziewczynki MZ). Tabela 1. Cechy perinatalne badanych bliźniąt (30) Badane Para chłopców Para dziewczynek bliźnięta I II I II Cechyperinatalne Zygotyczność DZ MZ Zakończenie ciąży 33 31 (tyg.) Sposób rozwiązania Cięcie cesarskie Cięcie cesarskie ciąży Odstęp czasu mię3 3 dzy porodami (min) minuty minuty Masa urodzeniowa 1890 2330 1590 1400 (g) Stan urodzeniowy 8, 9, 9, 10 6, 7, 8, 9 4, 6, 7, 7 2, 7, 7, 7 w skali Apgar (pkt) Wyniki dotychczasowej obserwacji longitudinalnej Dynamika zmian w rozwoju psychoruchowym badanych par bliźniąt Na prezentowanych rysunkach naniesiono skalę do 30 miesiąca życia postnatalnego dzieci, na której punktowo zaznaczono miesiące dokonania siedmiu pomiarów: 9, 12, 15, 18, 21, 24, 30. Na psychogramach zaznaczono faktyczne wyniki, jakie w odpowiednim czasie osiągnęły badane bliźnięta. Wykresy na ryc. 1 i 2 pokazują dynamikę progresu psychoruchowego badanych par bliźniąt (z uwzględnieniem płci i kolejności urodzeń w parze), w czterech zakresach użytej Skali. Widoczna jest różnica tempa i rytmu zmian rozwojowych, na korzyść pary chłopców. Progres w początkowych miesiącach życia dzieci jest wyraźnie zdeterminowany czynnikami biologicznymi. W kolejnych miesiącach życia dynamika zmian wzmaga się, co może być spowodowane efektami wpływów zewnętrznych – rehabilitacji i stymulacji społecznej w rodzinie w procesie opieki i wychowania. 30 28 26 24 22 Mi esiące 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 I II Lokomocja I II I II Mowa Koordynacja wzrokowo-ruchowa Skale Testu Brunet-Lezine I II Reakcje społeczne Ryc. 1. Dynamika zmian rozwojowych w parze chłopców 16 14 Miesi ące 12 10 8 6 4 2 0 I II Lokomocja I II I II Koordynacja Mowa wzrokowo-ruchowa Skale Testu Brunet-Lezine I II Reakcje społeczne Ryc. 2. Dynamika zmian rozwojowych w parze dziewczynek 299 Interakcje opiekowania się w rozwoju psychoruchowym bliźniąt Rozwój psychoruchowy badanych par bliźniąt a ich kondycja psychofizyczna opisana w cechach perinatalnych 8 6 4 2 0 30 30 28 28 26 26 24 24 22 22 20 20 18 18 16 16 14 14 12 12 10 10 8 8 6 6 4 4 2 2 0 0 Lokomocja I Lokomocja II Reakcje społeczne Ryc. 5. Porównanie dynamiki zmian rozwojowych w zakresie lokomocji i reakcji społecznych w parze dziewczynek 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 I II II I Miesiące Miesiące 10 Dziewczynki: Chłopcy: I 12 Miesiące Dziecko z większą wagą urodzeniową ma lepszą kondycję psychofizyczną i wykazuje szybsze tempo zmian w rozwoju kontroli postawy ciała i lokomocji (ryc. 3). Zwraca uwagę mała wartość diagnostyczna punktacji Apgar, prawdopodobnie z uwagi na możliwość jej subiektywizmu oceny stanu dziecka po porodzie. 14 II 4 Lokomocja 2 0 Ryc. 3. Różnice dynamiki zmian rozwojowych w zakresie lokomocji w obu parach bliźniąt I II Koordynacja wzrokowo-ruchowa I II Mowa 30 Ryc. 6. Porównanie dynamiki zmian rozwojowych w zakresie koordynacji wzrokowo-ruchowej i mowy w parze chłopców 28 26 24 22 W rozwoju funkcji poznawczych (koordynacji wzrokowo-ruchowej i mowy) – ryc. 6. i 7 , lepsze wyniki osiąga bliźniak urodzony jako I w parze. Dla rokowań rozwoju funkcji intelektualnych ważny jest stan psychofizyczny dziecka wyznaczony kolejnością urodzenia w parze i oceniony w skali Apgar. Miesiące 20 18 16 14 12 10 8 16 6 14 2 12 0 I II Lokomocja I II Reakcje społeczne Ryc. 4. Porównanie dynamiki zmian rozwojowych w zakresie lokomocji i reakcji społecznych w parze chłopców Miesiące 4 10 8 6 4 2 Dziecko silniejsze i sprawniejsze ruchowo jest bardziej aktywne w reakcjach społecznych. Sprawność ruchowa (pierwszy poziom sygnalizacyjny), daje dziecku możliwość prowokowania kontaktów społecznych, przybliżania się do osób z otoczenia, werbalnej i niewerbalnej komunikacji emocjonalnej – ryc. 4. i 5. Doświadczenia te są znakomitą okazją treningu zdolności interpersonalnych. Po ukończeniu 1. roku życia widoczna jest intensywność zmian rozwojowych w badanym zakresie, szczególnie o determinacji biologicznej. 0 I II Koordynacja wzrokowo-ruchowa I II Mowa Ryc. 7. Porównanie dynamiki zmian rozwojowych w zakresie koordynacji wzrokowo-ruchowej i mowy w parze dziewczynek Postawy emocjonalne matek badanych bliźniąt Dla dzieci w wieku wczesnego dzieciństwa figurą przywiązania jest najczęściej matka, ponieważ to ona 300 I. Gomółka-Walaszek, A. Walaszek zaspokaja dominujące potrzeby egzystencjalne i nie tylko. W interakcje opiekowania się wplecione są tu stymulacje poznawcze i emocjonalno-społeczne. W opiece nad dziećmi matki wspierane są w miarę potrzeb sytuacyjnych przez męża, członków rodziny (rodzeństwo, dziadków), znajomych rodziny oraz sąsiadów. Matka badanych bliźniąt-chłopców opiekuje się tez i wychowuje 7-letnią córkę, której rozwój poznawczy w zasadzie przebiega prawidłowo, z widocznymi jednak trudnościami edukacyjnymi. Zbyt mało czasu poświęcanego córce przez matkę, jest spowodowane koniecznością opiekowania się młodszymi bliźniętami. Obecnie chłopcy nie uczęszczają już na rehabilitację ani na dodatkowe zajęcia stymulacyjne Wychowują się w domu rodzinnym pod troskliwą opieką matki, która sama jako osoba emanując spokojem, wychowuje ich w zgodzie z naturalnym rytmem rozwoju, a swoją postawą empatyczną i altruistyczna wobec ludzi w ogóle, a prezentowana wobec chłopców postawa rozumnej swobody, zapewnia im. równowagę emocjonalną. Stwarza im tym samym korzystne warunki rozwoju psychicznego, poprzez kształtowanie poprawnych wzorców przywiązania, czego skutkiem może być obserwowany progres w rozwoju psychoruchowym w cyklu postnatalnym, pomimo dalekich od optymalnego obrazu cech perinatalnych. Badane bliźnięta dziewczynki uczęszczają na różnorodne zajęcia, takie jak: rehabilitacje ruchowa, hipoterapię, terapię w ramach wczesnego wspomagania rozwoju organizowane przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną, zajęcia w centrum pomocy dziecku niepełnosprawnemu i rodzinie działającemu przy MOPS. Na szczególną uwagę zasługuje przede wszystkim osoba matki, która ponad wszystko stawia systematyczne ćwiczenia i pracę z dziećmi. Pozytywna stymulacja i regularnie wykonywane zadania mobilizują i pobudzają rozwój dziewczynek, szczególnie aktywizując te sfery, w których regularne ćwiczenia są elementem wspomagającym. Trzeba podkreślić, że motywacja matki do niesienia pomocy dziewczynkom jest silnie zabarwiona emocjonalnie. Są to pierwsze i jedyne dzieci tej matki. Ta młoda, inteligentna i ambitna kobieta w swoim szczęśliwym małżeństwie stanęła wobec trudnego wyzwania wychowywania dzieci o specjalnych potrzebach nie tylko edukacyjnych Być może jej cechy temperamentalne powodują, że w relacjach z dziećmi jest wymagająca, niecierpliwa, pobudzona. Ogół sytuacji w jakiej się znalazła nie spełnia być może jej oczekiwań, aspiracji społecznych i przynajmniej na jakiś czas blokuje dążenia samorealizacji. Dlatego stanowcza, chłodna i wymagająca postawa wobec dziewczynek, być może nie sprzyja tworzeniu w ich wewnętrznych schematach operacyjnych bezpiecznych wzorców przywiązania. Zbytnie podporządkowanie ogranicza swobodę ich aktywności, co może wtórnie blokować progres rozwoju psychoruchowego. Dyskusja Badania longitudinalne prowadzone metodą bliźniąt wnoszą wiele istotnych informacji o znaczeniu czynników perinatalnych z okresu wczesnej ontogenezy dla rozwoju poznawczego człowieka. Obraz dynamiki zmian w rozwoju psychoruchowym bliźniąt-niemowląt pozwala wnioskować o znaczeniu ich kondycji psychofizycznej, wyznaczonej przez cechy perinatalne: wcześniactwo (czas trwania ciąży, masa urodzeniowa), kolejności urodzeń bliźniąt w parze i różnicy czasu urodzenia drugiego płodu – dla postnatalnego rozwoju psychoruchowego. Indywidualne doświadczanie stymulacyjnego wpływu społecznego środowiska wychowawczego w kolejnych miesiącach życia dzieci, może modyfikować te rokowniczo niekorzystne wskaźniki biologiczne. Badania [2, 12] pokazują, że bardzo istotne mogą tu być zasoby opiekuna, a wśród nich właściwości osobowości opiekuna, aktualny kontekst społeczny, w którym funkcjonuje opiekun oraz historia jego dziecięcych doświadczeń opieki. Celem przedmiotowego opracowania była analiza różnic tempa i rytmu rozwoju psychoruchowego par bliźniąt o podobnym obrazie wcześniactwa. Założenie o znaczeniu jakości interakcji opiekowania się w rozwoju psychoruchowym niemowląt, potwierdziło się. Korzystniejsza emocjonalnie relacja matka (opiekun) – dziecko w interakcjach opiekowania się, skutkuje progresem w rozwoju psychicznym. Jednakże zasadnym wydaje się uzupełnienie powyższych wniosków o badania osobowościowe matek (opiekunów) opiekujących się niemowlętami. Analiza ich cech temperamentalnych i charakterologicznych w obecności ontogenetycznie aktualnego kontekstu społecznego, w którym funkcjonuje matka: oraz historii jej dziecięcych doświadczeń opieki – pozwoli na pełniejszą charakterystykę jakości zasobów hipotetycznie uznawanych za istotną determinantę rozwoju poznawczego i emocjonalno-społecznego człowieka. Problemowi temu poświęcony jest (będący w realizacji) projekt badawczy, którego wyniki zostaną przedstawione w odrębnym opracowaniu. Piśmiennictwo [1] Bee H. (2004) Psychologia rozwoju człowieka. Wyd. Zysk i S-ka, Warszawa. [2] Belsky J. (1984) The determinants of parenting: a process model. Child Development 55, ss. 83-96. [3] Belsky J. (1999) Interactionaland contextual determinants of attachment security W: Handbook of attachment, red. Cassidy J., Shaver P. Guilford Press. New York. [5] Bornstein M. H. (1988) Mothers, infants, and the development og cognitive competence. [W:] Fitzgerald H.E., Lester B.M., Yogman W.M. (red.). Theory and research in behavioral pediatric (vol. 4). New York: Plenums. [6] Bowlby J. (1988) A secure base. Clinical applications of attachment theory. Routledge, London. [7] Bruner J. S. (1983) Chil’s talk. Learning to use language. University Press, Oxford. Interakcje opiekowania się w rozwoju psychoruchowym bliźniąt [8] Bulla B. (1997) Skale jako metoda oceny poziomu rozwoju dziecka od urodzenia do lat trzech W: Wybrane metody diagnozowania i prognozowania rozwoju dziecka do lat trzech, red. John-Borys M. Wydawnictwo UŚ, Katowice. [9] Bretherton I., Munholland K. (1999) Internal working models in attachment relationships: a construct revisited. W: Handbook of attachment. Theory, research and clinical application, red. Cassidy J., Shaker Ph. R The Guilford Press, New York. [10] Brzezińska A., Lutomski G., Smykowski B. (1995) Dziecko wśród rówieśników i dorosłych (red.). Wydawnictwo Zysk i S-ska, Poznań. [11] Crockenberg S. (1981) Infant irritablity, mother respon- siveness and social suport influence on security of infant attachment. Child Development 52, s. 857-865. [12] Czub M. (2005a) Wiek niemowlęcy. Jak rozpoznać potencjał dziecka? W: Psychologiczne portrety człowieka, red. Brzezińska A., I. GWP, Gdańsk. [13] Czub T. (2005b) Wiek niemowlęcy. Jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać? W: Psychologiczne portrety człowieka, red. Brzezińska A., I. GWP, Gdańsk. [14] Gomółka-Walaszek I., Żaba O., Walaszek A., Sadzawicka M. (2004a) Prenatal markers of cognitive capacity of twins. Gemellological review 1, (5) Polish Society. Szczecin, EXPO, 47-53. [15] Gomółka-Walaszek, I. (2004b) Społeczny kontekst rozwoju poznawczego bliźniąt. W: Emocje i doświadczenia w rozwoju – filozoficzne i metodologiczne inspiracje, red. Łoś Z. Psychologia rozwojowa 9 (3): 81-87. [16] Kielar-Turska, M. Białecka-Pikul, M. (2000) Wczesne dzieciństwo. [W:] Psychologia rozwoju człowieka, red. Harwas-Napierała B., Trempała J. Powszechne Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. [17] Kopaliński W. (1999) Podręczny słownik wyrazów obcych. Oficyna Wydawnicza. Rytm, Warszawa [18] Kornas-Biela, D. (2001) Okres prenatalny. [W:] Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, red. Harwas – Napierała B. Trempała J. Wydawnict- wo Naukowe PWN, Warszawa. [19] Marvin R., Bitner P. (1999) Normative development: the ontogeny of attachment W: Handbook of attachment. Theory, research and clinical applications, red. Cassidy J., Ahaver Ph. R. The Guiford Press. New York. [20] National Institute Of Child Heath and Human Development (NICHD) Early Child Care Reaserch Network. (1997) The effects of infant child care on infant mother attachment security: results of the NICHD study of early child care. Child Development 68: 860-879. [21] Olson S. L., Bates J. E., Bayles K. (1984) Mother-infant inter- 301 childern’s cognitive competence. Developmental Psychology 20: 166-179. [22] Owen M., Cox M. (1997) Marital Conflict and the Development of Infant-Parent Attachment Relationships. Journal of Family Psychology 11: 152-164. [23] Piaget J. (1996) Narodziny inteligencji dziecka. Omega, Warszawa. [24] Radke-Yarrow M., Cummings E., Kuczyński L., Chapman M. (1985) Patterns of attachment in two-andthree-years-old in normal families and families with parental depression. Child Development 56: 884-893. [25] Rutter M. (1979) Maternal deprivation, 1972-1978: New findings, new concepts, new apporoaches. Child Development 50: 283-235. [26] Sroufe A. (1995) Emotional development. The organization of emotional life In the Early years. University Press. Cambridge. [27] Schaffer H. R. (2005) Psychologia dziecka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. [28] Wohlwill J. (1983) Physical and social environment as factors in development. [W:] Human development: An interactional perspective. Magnusen D., Allen V., Academic Press, New York. [29] Wood D. J., Wood H. A., Howarth S. P. (1983) Mathematical abilities in deaf school leavers. British Journal of Development Psychology 1 (1): 67-74. [30] Woźniak M. (2007) Dynamika zmian w rozwoju psychoruchowym par bliźniąt. Praca magisterska, AJD, Częstochowa. [31] Van Ijzendoorn K., Bakermans-Kranenburg M. (1995) Międzypokoleniowa transmisja przywiązania. Zarys ujęcia kontekstowego. Kwartalnik Polskiej Psychologii Rozwojowej 3: 9-29. [32] Vibbert M., Bornstein M. H. (1989) Specific associations between domains of mother-child interaction and toddler referential language and pretense play. Infant Behavior and Development. [33] Yudin M. H., Aszralos E. V., Jefferies A., Barrett J. F. (2001) The management and outcome of higher order multifetal pregnancies: obstetric, neonatal and follow-up data. Twin. Res. 4: 4-11. [34] Zimbardo P. G., Ruch F. L. (1996) Psychologia i życie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. J Izabela Gomółka-Walaszek Wydział Nauk Społecznych, Akademia im. Jana Długosza ul. Waszyngtona 4/8, 42-200 Częstochowa e-mail: [email protected] action and the development of individual differences in Parent-infant interaction in psychomotor development of twins The presented empirical study constitutes the systematic register of pace and rhythm in developmental changes in twins up to 30 months’ age (in pairs of different zygotic types) within the scope of: locomotion and body posture control, sight-motor coordination, verbal development and social contacts, according to the Inventory of Psycho-Motor Development Scale regarding a child by Brunet-Lezine.Dynamics of developmental changes in newborn twins can allow to draw a conclusion that for postnatal psychomotor development the important factor is psycho-physical condition of newborn twins which is marked by the following perinatal characteristics: prematurity (gestational age GA, birth weight), birth order in a twinship and ITDI of the second fetus. Furthermore, it is found that individual experiencing a nurture environment in two categories of interactions in care process – both the social and didactic ones in subsequent months of postnatal lives of children may modify the prognostically unfavourable impact of biological indicators. Key words: twins, the method of twins, longitudinal research, perinatal characteristics, dynamics of developmental changes, individual experience of social stimulation, social interactions, didactic interactions
