Wybrane gatunki zwierząt łownych w Polsce

Wybrane gatunki zwierząt łownych w Polsce – biologia i ekologia
część 2.
Największym przedstawicielem rodziny łasicowatych w Polsce jest borsuk,
znany u nas również pod nazwą jaźwiec, jest zwierzęciem dobrze rozpoznawanym
i znanym jako bohater wielu kreskówek i filmów dla dzieci. Morfologia tego gatunku
na pozór najbardziej odbiega od pozostałych przedstawicieli tej rodziny, również
dieta borsuka jest bardziej wegetariańska niż u pozostałych łasicowatych, do których
zaliczamy dwie kuny (tumaka czyli kunę leśną oraz kamionkę czyli kunę domową).
Łatwo je odróżnić m.in. po odmiennie ubarwionym futrze na podgardlu, czyli po
krawacie. U kamionki jest on koloru białego, a u tumaka kremowo-pomarańczowy.
Oba gatunki znakomicie wspinają się po drzewach i są wspaniałymi łowcami.
W konarach drzew potrafią pochwycić nawet zwinną wiewiórkę. Ich rodzimy
krewniak tchórz zwyczajny nigdy nie wspina się po drzewach za to wyspecjalizował się
m.in. w chwytaniu szczurów i znany jest z tego, że z upolowanych ofiar przygotowuje
sobie spiżarnie.
Podczas gdy większość łasicowatych to zwierzęta niewielkich rozmiarów
o masie ciała od 0,7 do 2 kg, borsuk jest od nich zdecydowanie większy. Jego
biotopem są lasy z dużą ilością parów i stoków, w których samodzielnie kopie on
swoje nory. Tam wychowuje swoje młode i tam również zapada w sen zimowy.
Nora, do której prowadzi obszerne wejście nazywane oknem, stanowi rozległy
labirynt korytarzy i ulokowana jest kilka metrów pod ziemią. Wiosną masa ciała
borsuka wynosi około 10–12 kg, podczas gdy późną jesienią, gdy się przygotowuje do
1
zimy, borsuk staje się sadlisty oraz osiąga 20 kg i więcej. W ten sposób gatunek
gromadzi zapasy potrzebne w czasie snu zimowego, który trwa najczęściej od XII do
II/III. Wcześniej, w X, borsuki przygotowują swoje nory – włóczą (tzn. znoszą) do nor
ściółkę, liście i mech, wykładając nią komorę gniazdową oraz zamykając okna
i korytarze nor.
Cieczka przypada na VII-VIII, przy czym – podobnie jak u sarny i kun – u borsuków
występuje zjawisko ciąży utajonej, która zazwyczaj kończy się w I. Borsuczyca (suka)
ma w miocie zwykle 3–4 (czasem 6) białych szczeniąt, których umaszczenie nie
przypomina łatwo rozpoznawalnego umaszczenia sierści (szczeciny) osobników
dorosłych. Borsuk jest zwierzęciem wszystkożernym. Bardzo lubi owady i ich larwy,
za którymi drąży w ściółce charakterystyczne lejki, może jednak powodować znaczne
straty w pogłowiu i lęgach niektórych ptaków leśnych.
Najpospolitszym gatunkiem drapieżników w Polsce jest lis, zwany również
mykitą bądź przecherą. Należy do rodziny psowatych. Podobnie jak przy opisie
wszystkich psowatych, samca nazywamy psem a samicę suką (choć również liszką).
Młode lisy to szczenięta lub – gdy mają już kilka miesięcy – niedoliski. Jest to zwierzę
wszędobylskie, jednak jego szczególnie ulubionym biotopem (siedliskiem) są małe
2
laski śródpolne. Obecnie spotykamy również populacje lisa na stałe przebywające
w granicach miast i osiedli podmiejskich. Okres rui (tzw. cieczka), przypada na I–II.
Po niespełna dwóch miesiącach ciąży liszka szczeni się wydając na świat 3–8 szczeniąt.
Młode rodzą się ślepe i dopiero po 2 tygodniach otwierają oczy. W okolicach X, czyli
po 5–6 miesiącach życia usamodzielniają się i na czas najbliższej cieczki osiągają
dojrzałość płciową. Masa ciała dorosłego lisa waha się w przedziale 5–10 kg. Poza
okresem godowym, lis jest samotnikiem i prowadzi koczowniczy tryb życia. Niekiedy
obserwuje się jednak, że w pierwszych tygodniach życia młodych, pomaga on liszce
w ich wychowywaniu. Na czas wychowu młodych lisy przebywają w budowanych
przez siebie norach lub wykopanych i zasiedlonych wcześniej przez inne zwierzęta np.
borsuki. Niekiedy zdarzyć się może, że w jednej norze, ale w różnych komorach
gniazdowych, oba gatunki zgodnie ze sobą współżyją. Nory położone są zazwyczaj na
głębokości około 3-4 m pod powierzchnią i z roku na rok powiększane są o nowe
korytarze, otwory wejściowe (okna) i komory gniazdowe.
W swoim rewirze lisy zakładają także tzw. nory czasowe – płytkie,
jednookienne schronienia przed deszczem czy nagłym niebezpieczeństwem w czasie
wypadów łowieckich. Do tego celu wykorzystują również pozostawione na polach
stogi. Lisy są wszystkożerne, choć podstawą ich diety jest pokarm mięsny. Szczególne
miejsce w menu zajmują gryzonie – myszy i inne (blisko 70%), ale nie gardzi on
również owadami, ślimakami, ptakami, zającami, jajami, padliną, a także pokarmem
roślinnym, który stanowi niekiedy nawet około 40% diety. Dzienne zapotrzebowanie
pokarmowe lisa wynosi średnio 850 gramów świeżej masy (około 310 kg rocznie),
co obrazuje presję tego gatunki na potencjalne ofiary, szczególnie silną przy obecnej
liczebności tego gatunku. Eksplozja populacji lisów w ostatnich latach, mierzona
5–7-krotnym wzrostem liczebności, wspierana jest przez akcje szczepienia przeciw
wściekliźnie, która wraz ze świerzbem (tzw. parchem), stanowiła niegdyś jeden
z kluczowych czynników ograniczających liczebność i zasięg populacji tego gatunku.
3
Ojczyzną jenota jest wschodnia Azja (dorzecze Amuru, Mandżuria, Usuria,
Chiny, Korea i Japonia). W latach 1928-1958 aklimatyzowany został w europejskiej
i azjatyckiej części ZSRR, gdzie występował na wolności i w fermach zwierząt
futerkowych, gdzie nazywany był lisem japońskim. W wyniku działań wojennych na
Białorusi, wiele zwierząt uciekło z ferm, dodatkowo zasilając dziką populację.
Z podobnym zjawiskiem mieliśmy do czynienia pod koniec lat 50., kiedy to spadek cen
na giełdach futrzarskich spowodował, że hodowla fermowa tych zwierząt przestała
być opłacalna i z wielu ośrodków hodowlanych wypuszczono je na wolność. Był to
początek wielkiej ekspansji tego gatunku w kierunku zachodnim. W Polsce pierwsze
jenoty spotykano już w 1955 r. Obecnie to zwierzę występuje praktycznie w całym
kraju. Jest jedynym przedstawicielem psowatych zapadającym w sen zimowy (XII–II).
Jego wiosenna masa ciała wynosi 4–6 kg, ale na zimę przyrasta mu gruba warstwa
tłuszczu podskórnego i jenoty osiągają wówczas masę 6–10 kg. Jenot jest mniejszy od
lisa, choć jego zimowe futro – tworzone przez długie (dochodzące do 12 cm długości)
włosy, gęsto podszyte włosem puchowym – może sprawiać wrażenie, że jest inaczej.
Jenot preferuje siedliska leśne w pobliżu zbiorników i cieków wodnych. W jego
diecie występuje większy udział żeru pochodzenia roślinnego niż u lisa – zjada dużo
owadów, ryb, ptaków, a drobne ssaki stanowią najwyżej 50% diety. Jenoty są
monogamiczne. Podobnie jak u lisów charakteryzują się brakiem wyraźnego
dymorfizmu płciowego. Szczenięta wielkością dorównują osobnikom dorosłym już
w 5. miesiącu życia, a dojrzałość płciową osiągają w 8. – 10. miesiącu życia. W X–XI
poszczególne osobniki łączą się w pary, aby przespać zimę we wspólnej norze. Budzą
się w II i natychmiast wchodzą w okres godowy (tzw. cieczkę). Ciąża trwa 60–70 dni,
4
a suka szczeni się w IV–V, rzucając średnio 6–7, a niekiedy nawet kilkanaście
szczeniąt. Ta duża plenność jenota sprzyja jego intensywnej ekspansji.
Jenoty prowadzą nocny tryb życia. Żerują bardzo chętnie na brzegach zbiorników
wodnych w trzcinowiskach i szuwarach. Znakomicie pływają. W odróżnieniu od lisa,
ich tropy układają się nie w linii prostej, lecz zygzakowato. Dzień spędzają w norach
i legowiskach. Zajmują przeważnie lisie lub borsucze nory, rzadko kopiąc własne.
Zasiedlają je w X, a opuszczają je z chwilą usamodzielnienia się szczeniąt.
Zając szarak – zwany w polskim języku łowieckim – kotem lub szarakiem – to
gatunek zwierzyny polnej, który wspólnie z kuropatwą przez wieki był swego rodzaju
wizytówką jakości środowiska polnego. Dawniej oba gatunki były bardzo liczne
praktycznie w całej Europie, dziś – głównie ze względu na zmiany w rolnictwie – dla
zachowania ich populacji konieczną są działania ochronne, szczególnie, że oba gatunki
preferują otwarte przestrzenie upraw zachowanych w dobrej kulturze rolnej,
z ograniczoną presją ze strony drapieżników. Zające osiągają dojrzałość płciową
w pierwszym roku życia, choć zdarza się, że samice urodzone w pierwszych miotach
przystępują do rozrodu jeszcze w tym samym roku. Parkoty, czyli gody zajęcy
rozpoczynają się w I–II i z przerwami trwają do VIII–IX włącznie. Początkowo samicę
(kocicę) adoruje kilka gachów, czyli samców, z których wybiera ona jednego partnera
5
do krycia. W tym czasie można usłyszeć charakterystyczne odgłosy samców w gwarze
myśliwskiej nazywane muskaniem. Warto zaznaczyć, że gwara łowiecka bogata jest
w słownictwo odnoszące się do zajęcy – zęby to strugi, uszy to słuchy, oczy to
trzeszcze, sierść to turzyca, kożuch (czyli skóra z włosem) to smuż lub smużek, ogon to
omyk a charakterystyczny odgłos bólu i trwogi to kniazienie.
Pierwsze mioty mogą się pojawić już w marcu – urodzone wówczas zajączki
(kocięta) nazywamy marczakami w odróżnieniu od nazimków, czyli młodych, które
przychodzą na świat w jesiennym miocie. Po urodzeniu matka karmi młode mlekiem siarą, a następnie pozostawia je na 2–4 dni w kotlinie, w której przyszły na świat.
Ciekawostką jest, że młode pozbawione są odwiatru, co zmniejsza
prawdopodobieństwo odnalezienia ich przez drapieżniki. Po 2–3 tygodniach młode
zjadają już trawę, a po miesiącu stają się samodzielne. U zajęcy obserwujemy
zjawisko superfetacji tzw. ciąży podwójnej, czyli nakładania się dwóch ciąż.
W stadium wysokiej ciąży, gdy płody rozwijają się w jednym rogu macicy, a samica
zostaje ponownie pokryta, następuje niezależny rozwój zarodków, które podlegają
kolejnym etapom rozwoju w równoległej ciąży. Zając jest zwierzęciem roślinożernym.
Na zimę odkłada duży zapas tłuszczu (tzw. skromu) – mówimy wówczas, że zając jest
skromny. U zajęcy spotykamy się ze zjawiskiem koprofagii, czyli wtórnego zjadania
kału. Jest to naturalna czynność fizjologiczna. Kał nocny zawiera bowiem wiele
substancji odżywczych, które zostaną w pełni wykorzystane, gdy ponownie trafią do
przewodu pokarmowego zająca. Zając jest samotnikiem, na spoczynek udaje się do
najbliższej napotkanej kotliny śródpolnej, jego areał życiowy obejmuje ok. 350 ha,
a ścisły areał to kilka do 20 ha. Zając biega wyłącznie kłusem. Tylne skoki stawia obok
6
siebie, a przednie jeden za drugim. Specyficzne zachowanie można też zaobserwować,
kiedy zając schodzi z nocnego żerowania. Kluczy wówczas, robi pętle (wraca po tym
samym tropie), po czym wykonuje charakterystyczny manewr zwany kominkiem, dla
zgubienia ewentualnego drapieżnika podążającego jego śladami i w pewnym
momencie wykonuje tzw. odskok w bok - ogromny sus na odległość nawet 3 metrów
w kotlinę, gdzie zalega na dzienny spoczynek.
Wśród zajęcy obserwujemy duże wahania liczebności spowodowane głównie
chorobami, trudnymi warunkami atmosferycznymi. Wynikiem tego jest bardzo krótki
średni czas życia zajęcy wynoszący, w niektórych populacjach niespełna rok. Tylko
nieliczne osobniki dożywają 12-15 lat. Do częstych chorób występujących w populacji
zajęcy należą: pasteroloza, myksomatoza, kokcydioza, robaczyce oraz wirusowa
choroba szerząca się w Europie, tzw. syndrom zajęczy.
Dziki królik, który jest kuzynem zająca i który w sprzyjających okolicznościach
charakteryzuje się szczególnie wysoką płodnością, mimo wszystko jest zwierzęciem
dość rzadkim w Polsce – występowanie poszczególnych populacji ma charakter
wyspowy. Zdarza się jednak, że zasięgi wstępowania obu gatunków rodziny
zającowatych pokrywają się. Można je wówczas rozróżnić po charakterystycznych
cechach biologii i morfologii obu gatunków. Dziki królik, którego masa ciała oscyluje
w granicach 1–2,5 kg, jest wyraźnie mniejszy od zająca, osiągającego masę 3,5–4,5 kg.
Wyróżniają go wyraźnie krótsze od długości linii głowy uszy (słuchy zająca są dłuższe
niż długość głowy), które pozbawione są charakterystycznego ciemnego znaczenia na
szczycie, jak ma to miejsce u zająca, a także wyraźnie krótsze tylne nogi (tzw. skoki),
które u królika są niemal równej długości, podczas gdy u zająca tylne są niemal
7
dwukrotnie dłuższe od przednich. Oba gatunki charakteryzuje podobna liczba
miotów w ciągu roku (zające 3–4, króliki 3–5), ale całkowicie różna dynamika
rozrodcza – różna jest długość ciąży (u zająca około 42 dni, u królika około 31 dni)
oraz liczba młodych (podczas gdy zające rzucają zazwyczaj 1–6 młodych, u królików
może być ich nawet do 12).
Zające i króliki różnią się także zwyczajami siedliskowymi – te pierwsze żyją
samotnie, znajdując schronienie w naturalnych kotlinach i zagłębieniach, podczas gdy
te drugie żyją w dużych koloniach tworzonych w rozległych i ciągle rozbudowywanych,
samodzielnie kopanych systemach nor. Różnice widoczne są również w podejściu do
wychowania potomstwa – młode zajączki są tzw. zagniazdownikami, a matka mało
zajmuje się potomstwem, karmiąc młode jedynie raz na dobę; inaczej niż króliki, które
są gniazdownikami otoczonymi troskliwą opieką matki, karmiącej je 2 razy na dobę.
8