Architektura secesyjna w Galicji – Wydawnictwo DiG

Architektura secesyjna w Galicji – Wydawnictwo DiG

SPIS TREŒCI
SPIS TREŚCI
WSTÊP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 7
POCZ¥TKI SZTUKI SECESYJNEJ,
JEJ CECHY CHARAKTERYSTYCZNE I ZWI¥ZKI Z EPOK¥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Nazwy stylu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Rozwój nowej sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Narodziny secesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Piêæ cech charakterystycznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Wiedeñska odmiana secesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Stosunek twórców m³odopolskich do secesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Wobec modernizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
ARCHITEKTURA TEODORA TALOWSKIEGO, PREKURSORA
I INDYWIDUALNEGO TWÓRCY Z POGRANICZA SECESJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
IndywidualnoϾ architekta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
¯ycie Teodora Talowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Kilka wybranych budynków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Teodor Talowski a Antonio Gaudi i Charles Mackintosh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Cechy wyró¿niaj¹ce architekturê Teodora Talowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
POCZ¥TKI ARCHITEKTURY SECESYJNEJ W GALICJI I JEJ
NAJWYBITNIEJSI TWÓRCY KRAKOWSCY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Sytuacja Krakowa w dobie autonomii galicyjskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Pierwsze obiekty secesyjne na terenie Galicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Architektura S³awomira Odrzywolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Tadeusz Stryjeñski i Franciszek M¹czyñski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
W³adys³aw Kaczmarski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Architektura wnêtrz Stanis³awa Wyspiañskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
–5–
SPIS TREŒCI
G£ÓWNE NURTY LWOWSKIEJ ARCHITEKTURY SECESYJNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Twórcy protosecesyjnych obiektów na terenie Lwowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
„Biuro Projektów J. Lewiñskiego” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Czo³owe dzie³a Tadeusza Obmiñskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Alfred Zachariewicz i lwowski dworzec kolei ¿elaznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Inni lwowscy architekci ho³duj¹cy secesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
ARCHITEKTURA STANDARDOWA W KRAKOWIE ORAZ W POZOSTA£YCH
MIASTACH GALICJI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Galicja na prze³omie wieków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Pocz¹tki architektury secesyjnej w Galicji Zachodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Rozmieszczenie budownictwa secesyjnego w Galicji Zachodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Najciekawsze obiekty secesyjne w poszczególnych miastach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Cechy charakterystyczne galicyjskiej secesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
DEKORACJA SECESYJNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Dekoracja roœlinna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Dekoracja animalistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Motywy narodowe i ich cechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Inne motywy dekoracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
ZAKOÑCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Kompozycja fasady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Asymetria i symetria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Granice stylowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Bry³a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 79
Chronologia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Tendencje dekoracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Rozmieszczenie architektury secesyjnej w miastach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Wp³ywy i inspiracje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Oœrodki oddzia³uj¹ce na secesjê galicyjsk¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
KATALOG NAJWA¯NIEJSZYCH OBIEKTÓW W GALICJI ZACHODNIEJ. . . . . . . . . . . 85
LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
INDEKS OSÓB. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
–6–
WSTÊP
WSTĘP
Prace nad niniejsz¹ ksi¹¿k¹ rozpocz¹³ w roku 1996 mój ojciec, profesor Maciej
Gutowski, przerwa³a je jego œmieræ dwa lata póŸniej. Zgodnie z ¿yczeniem ojca
podj¹³em siê doprowadzenia ich do koñca. Profesor Maciej Gutowski stworzy³
koncepcjê ca³oœci ksi¹¿ki i przeprowadzi³ kwerendê w wiêkszoœci miast zachodniej
Galicji — z wy³¹czeniem Krakowa i czêœciowo Przemyœla. Niestety, nie zd¹¿y³
przygotowaæ ¿adnych partii tekstu, pozostawiaj¹c jedynie ogólne wskazówki doty−
cz¹ce podzia³u ca³oœci. Tak wiêc przypad³o mi w udziale opracowanie materia³u.
Nie wiem, w jakim stopniu uda³o mi siê zbli¿yæ do wizji galicyjskiej secesji, jak¹
mia³ mój ojciec, z pewnoœci¹ zabrak³o wielu jego cennych uwag i spostrze¿eñ.
W miarê mo¿liwoœci i umiejêtnoœci próbowa³em kierowaæ siê jego widzeniem,
chocia¿ na pewno w sposób daleki od doskona³oœci. Zrezygnowa³em te¿ z przy−
pisów, podaj¹c w tekœcie jedynie autorów i tytu³y dzie³ cytowanych, a do Katalogu
do³¹czaj¹c Literaturê. Jak ksi¹¿ka ta mia³a wygl¹daæ, przybli¿yæ mog¹ doœæ obszer−
ne fragmenty artyku³u Macieja Gutowskiego Ma³opolskie wille secesyjne, zamie−
szczonego na ³amach „Rezydencji”. Na moje widzenie architektury secesyjnej
istotny wp³yw mia³y wyk³ad i seminarium profesora Andrzeja K. Olszewskiego,
któremu w tym miejscu serdecznie dziêkujê za wa¿kie uwagi. S³owa podziêkowania
winien jestem tak¿e profesorowi Andrzejowi Basiœcie, którego wskazówki bardzo
pomog³y mi w pracy. Nie sposób te¿ pomin¹æ wk³adu, jaki w tê ksi¹¿kê w³o¿y³a
Magdalena Hniedziewicz−Gutowska, najpierw aktywnie wspó³uczestnicz¹c w wy−
jazdach inwentaryzacyjnych, potem zaœ, s³u¿¹c mi licznymi radami, sta³a siê po
czêœci trzeci¹ autork¹ tej ksi¹¿ki. Podziêkowania nale¿¹ siê tak¿e profesorowi
Zbigniewowi Bani oraz Jaros³awowi Zieliñskiemu, pracownikom licznych instytu−
cji dokumentuj¹cych sztukê galicyjsk¹, a wreszcie mieszkañcom Galicji za niejed−
nokrotnie okazywan¹ mi ¿yczliwoœæ, bez której ksi¹¿ka ta nie mog³aby powstaæ.
Na koniec chcia³bym podziêkowaæ Magdalenie Latawiec za jej cierpliwoœæ i war−
toœciowe uwagi.
–7–
WSTÊP
Mimo trwaj¹cej ju¿ blisko czterdzieœci lat mody na secesjê i mimo ¿e na jej
temat napisano setki ksi¹¿ek i tysi¹ce artyku³ów badania architektury secesyjnej
w Polsce nie wysz³y poza fazê wstêpn¹. Jest to tym dziwniejsze, ¿e jedno z pier−
wszych opracowañ secesji polskiej pojawi³o siê ju¿ w 1963 roku. Napisana przez
Tadeusza Dobrowolskiego Sztuka M³odej Polski objê³a jednak, zgodnie z zaintere−
sowaniami autora, g³ównie malarstwo, architekturê traktuj¹c marginalnie i nie
wychodz¹c poza nieliczne przyk³ady z wielkich oœrodków, g³ównie z obszaru Gali−
cji. Dla analizy secesji œwiatowej du¿e znaczenie mia³a ksi¹¿ka Mieczys³awa
Wallisa Secesja, wydana jeszcze w 1967 roku. Wallis w tym doskona³ym, pionier−
skim opracowaniu tylko w niewielkim stopniu nawi¹za³, co zrozumia³e, do archi−
tektury polskiej, wymieniaj¹c zaledwie kilkanaœcie przyk³adów obiektów powsta−
³ych w kraju, i to jedynie w wielkich miastach: £odzi, Poznaniu i Warszawie.
Mo¿na siê jednak by³o spodziewaæ, ¿e po tych pracach powstan¹ u nas nastêpne.
Tak siê jednak, zw³aszcza gdy mamy na uwadze architekturê, nie sta³o. W³aœciwie
dopiero ostatnie lata przynios³y pierwsze monograficzne opracowania architektury
secesyjnej. Przede wszystkim wymieniæ tu trzeba dobr¹, aczkolwiek traktuj¹c¹
zjawisko secesji bardzo szeroko, ksi¹¿kê Jurija Biriulowa Secesja we Lwowie.
Poœwiêcono w niej sporo miejsca architekturze secesyjnej. Niestety, autor nie
oddziela obiektów secesyjnych od wczesnomodernistycznych, a tak¿e od architek−
tury powstaj¹cej z inspiracji ludowych. Poprzedzi³a j¹ praca Igora ¯uka Architekci
secesyjnego Lwowa, zamieszczona w ksi¹¿ce Architektura XIX i pocz¹tku XX wie−
ku. W roku 1999 ukaza³y siê dwie ksi¹¿ki traktuj¹ce o architekturze secesji.
Pierwsza z nich, Secesja w £odzi, jest raczej katalogiem najwa¿niejszych obiektów,
bez próby syntezy i szerszego omówienia zjawiska. Druga, Secesja w architekturze
Warszawy, autorstwa Anny Szkur³at, stawia sobie za zadanie pe³ne omówienie
warszawskiej architektury secesyjnej i stanowiæ mo¿e punkt wyjœcia do dalszych
rozwa¿añ nad warszawsk¹ secesj¹. Wspomnieæ mo¿na te¿ o pracach magisterskich
powsta³ych na Uniwersytecie Kardyna³a Stefana Wyszyñskiego w Warszawie: Lu−
cyny Gac, Architektura secesyjna w miastach województwa gorzowskiego,
z 1997 roku i Bart³omieja Gutowskiego, Architektura secesyjna Przemyœla,
z 2001 roku, która zosta³a opublikowana pt. Architektura secesyjna w ck mieœcie
Przemyœlu.
Najwa¿niejsze prace, w których zosta³a omówiona architektura du¿ych oœrod−
ków, obejmowa³y znacznie d³u¿szy okres ni¿ sam¹ secesjê. Ewa Chojecka zanali−
zowa³a architekturê Bielska z lat 1855–1939. Jan Skuratowicz zaj¹³ siê architek−
tur¹ Poznania w latach 1890–1918. Modernizm na terenie Wroc³awia omówi³
starannie Ernest Niemczyk, opracowuj¹c jeden z rozdzia³ów ksi¹¿ki Z dziejów
sztuki œl¹skiej.
Niezbyt liczne s¹ opracowania, w których architektura secesyjna w Ma³opolsce
znalaz³a swoje miejsce. Nieco uwag na temat niektórych przyk³adów architektury
–8–
WSTÊP
secesyjnej z tego obszaru dali Tadeusz Chrzanowski i Marian Kornecki w mo−
nografii Sztuka ziemi krakowskiej. O architekturze secesyjnej Nowego S¹cza,
a zw³aszcza o jego architektach, istotne informacje, oparte na pog³êbionych stu−
diach Ÿród³owych, mo¿emy znaleŸæ w tekœcie Zbigniewa Beiersdorfa i Bogus³awa
Krasnowolskiego, zamieszczonym w Dziejach miasta Starego S¹cza. W odni−
esieniu do architektury secesyjnej Tarnowa powsta³ oparty na Ÿród³ach spis
obiektów secesyjnych, dodany do katalogu wystawy rzemios³a secesyjnego, zorga−
nizowanej w Muzeum Okrêgowym w Tarnowie w roku 1987, opracowany przez
Andrzeja Leo. Tylko w pewnym stopniu zwrócili uwagê na secesyjny charakter
twórczoœci omawianych przez siebie wybitnych krakowskich architektów: Zbig−
niew Beiersdorf — opisuj¹c dzia³alnoœæ Teodora Talowskiego w zbiorowej pozycji
Sztuka oko³o 1900 i Hanna Górska — pisz¹c o architekturze S³awomira Odrzywol−
skiego w artykule zamieszczonym w Tece Komisji Urbanistyki i Architektury
z 1982 roku. Pewne informacje o krakowskiej secesji znajdujemy tak¿e w ksi¹¿ce
Sztuka oko³o 1900 w Europie Œrodkowej, zw³aszcza w artykule Jacka Purchli.
Secesja przemyska doczeka³a siê opracowania we wspomnianej wczeœniej pracy
magisterskiej. Katalogi zabytków sztuki w Polsce, dotycz¹ce tych terenów, pisane
stosunkowo wczeœnie, obiektów secesyjnych na ogó³ nie obejmowa³y. St¹d wszyst−
kie budynki, które zosta³y dotychczas rozpoznane i wymienione, stanowi¹ znacznie
mniej ni¿ po³owê ca³ego stanu. Przeprowadzona przez Macieja Gutowskiego
w roku 1997 i uzupe³niona przez Bart³omieja Gutowskiego w latach 1999–2000
kwerenda w terenie pozwoli³a odnaleŸæ i opisaæ 190 obiektów zachowanych na te−
renach Galicji Zachodniej. Nie jest to stan pe³ny, bo poszukiwania wymagaj¹
jeszcze uzupe³nieñ. Mo¿na byæ jednak przekonanym, ¿e jeœli traktowaæ kwalifikacje
doœæ rygorystycznie, z pominiêciem obiektów jedynie luŸno z secesj¹ powi¹zanych,
bardziej przez czas powstania ni¿ œwiadomy zamiar stosowania stylu, ca³oœæ
zachowanego materia³u zabytkowego winna zawrzeæ siê w liczbie ponad 200 ist−
niej¹cych budynków secesyjnych w Ma³opolsce — przy czym pominiêto tu obiekty
nale¿¹ce do tzw. stylu zakopiañskiego. Nie neguj¹c bowiem pewnych zwi¹zków
stylu „witkiewiczowskiego” z secesj¹, mam je za zjawisko odrêbne, podobnie jak
twórczoœæ Teodora Talowskiego, który, choæ przy omawianiu secesji pominiêty
zostaæ nie mo¿e, to jednak wy³amuje siê z jej ram stylowych.
Ksi¹¿ka zosta³a wzbogacona o Katalog najwa¿niejszych obiektów w Galicji
Zachodniej, znajduj¹cych siê obecnie w granicach Polski (przeprowadzenie pe³nej
inwentaryzacji na terenie Galicji Wschodniej uniemo¿liwi³a strona ukraiñska) oraz
o materia³ ikonograficzny prezentuj¹cy gros owych budynków, jak równie¿ antycy−
puj¹c¹ formy secesji architekturê Teodora Talowskiego, którego twórczoœæ zosta³a
omówiona w rozdziale osobnym, a której Katalog... nie obejmuje. W wypadku
niektórych prezentowanych obiektów zosta³o podane ich pierwotne przeznaczenie,
poniewa¿ pod takim zapisem funkcjonuj¹ one w literaturze.
–9–
WSTÊP
Oddaj¹c tê ksi¹¿kê, mam œwiadomoœæ, i¿ stanowi ona jedynie punkt wyjœcia do
badañ szczegó³owych, nie jest natomiast pe³n¹ monografi¹ architektury secesyjnej
w tym rejonie. Konieczne wydaj¹ siê tu przede wszystkim prace nad architektur¹
secesyjn¹ poszczególnych miast Galicji, w tym szerokie wykorzystanie materia³ów
archiwalnych, które dla tych terenów zachowa³y siê stosunkowo dobrze. W opra−
cowaniu niniejszej pozycji materia³ archiwalny wykorzystano jedynie wybiórczo,
dok³adne jego przebadanie pozostawiaj¹c badaczom poszczególnych obiektów.
Mam nadziejê, ¿e po przeprowadzeniu dok³adnej analizy secesji w poszczególnych
miastach powstanie pe³na monografia architektury secesyjnej, przynajmniej w od−
niesieniu do zachodniej Galicji.
– 10 –