Rafal Bielawski, Uwarunkowania prawno ekonomiczne transportu

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae
Rok 18, Nr 4/2014
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
Gospodarka a rozwój regionalny
Rafał Bielawski1
UWARUNKOWANIA
PRAWNO EKONOMICZNE TRANSPORTU
MATERIAŁÓW STRATEGICZNYCH W POLSCE
Wstęp
Współczesny świat ma charakter wysoce turbulentny i do tego nieprzewidywalny. Wyraża się to w aspekcie międzynarodowym narastającym niepokojem
oraz dążeniami wielu państw w różnych regionach globu do posiadania coraz
większej ilości różnego typu broni w tym broni masowego rażenia. W wielu wypadkach broń ta opiera się na wysoce zaawansowanych technologiach wojskowych. Kreuje to różnego typu możliwości wykorzystania jej w konfliktach militarnych co stwarza dodatkowe zagrożenia dla utrzymania światowego pokoju.
Zaistniała więc potrzeba swoistej kontroli prawnej obrotu i transportu tego typu
materiałami. Kontrola ta a w szczególności eksport przestał być jedynie sprawą
wewnętrzną poszczególnych państw, a stał się zasadniczym filarem relacji międzynarodowych zapewniającym ogólnoświatowe bezpieczeństwo.
Jednym z zasadniczych zagadnień tej problematyki jest odpowiednie przemieszczanie tego typu specyficznych towarów czyli ich transport. Implikacją całego zagadnienia w kontekście transportu jest bezpieczeństwo. W odniesieniu do
transportu oznacza to odpowiednią kontrolę tak zwanych towarów o znaczeniu
strategicznym będących jego przedmiotem2. Do takich towarów należą tak zwane
towary strategiczne takie jak broń, uzbrojenie, czy ich komponenty. Implikacją
tego jest objecie ich szczególną protekcją prawną3.
1
2
3
Dr Rafał Bielawski, adiunkt, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Wykaz towarów o znaczeniu strategicznym pokazuje Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia
2 października 2002 r. w sprawie wykazu towarów o znaczeniu strategicznym (Dz. U. z dnia
4 listopada 2002 r.).
A. Bursztyński, W. Drewek, M. Zieliński Uwarunkowania i możliwości strategicznego transportu
wojsk i techniki wojskowej, Wydawnictwo J.P., Gdynia 2010, s. 129.
287
Celem artykułu jest przedstawienie problematyki transportu towarów strategicznych (materiałów niebezpiecznych) w aspekcie prawnych uregulowań, jakie
funkcjonują w Polsce. Przedstawienie tego zagadnienia w kontekście Polski oznacza również zarysowania problemu w aspekcie międzynarodowym bowiem przepisy polskie wynikają z uregulowań ogólnoświatowych. W artykule podjęto też
tematykę Wewnętrznego Systemu Kontroli, który stanowi integralny element problematyki transportu towarów o charakterze strategicznym zwiększającym efektywność jego funkcjonowania.
Pojęcie transportu
Zjawisko transportu istnieje od zarania ludzkości. Od czasów starożytnych
ludzkość korzystała z transportu aby przemieszczać się i kolonizować ziemię zabierając ze sobą istotne dla nich dobra.
Słowo transport wywodzi się z języka łacińskiego (transportare znaczy między
innymi tyle co przenosić, przewozić)4. Według encyklopedii PWN pojęcie transportu oznacza „zespół czynności związanych z przemieszczaniem osób i dóbr materialnych za pomocą odpowiednich środków; obejmuje on zarówno samo przemieszczanie z miejsca na miejsce, jak i wszelkie czynności konieczne do osiągnięcia tego
celu, tj. czynności ładunkowe (załadunek, wyładunek, przeładunek) oraz czynności
manipulacyjne (np. opłaty). Transport oznacza także dział gospodarki świadczący
usługi polegające na przemieszczaniu osób i ładunków. Transportem bywają też
nazywane zespół osób lub partia przemieszczanych ładunków”5.
Aspekty prawne transportu towarów o charakterze strategicznym
Koncepcja dążenia do ujednolicenia ogólnoświatowych przepisów w zakresie
handlu bronią ma na celu zapobieganie dostarczania broni oraz innych towarów
o charakterze strategicznym domniemanym lub wiadomym organizacjom o charakterze przestępczym lub terrorystycznym. Wiąże się to także z inhibicją obrotu
o charakterze handlowym z krajami, które prowadzą różnego typu działania wojenne.
Kontrolowanie obrotu bronią jest prerogatywą polityki zagranicznej ONZ oraz
Unii Europejskiej. W odniesieniu do poszczególnych państw problem handlu bronią nie jest ich internalną sprawą gdyż polityka ta jest realizowana w ścisłej
współpracy z nimi.
Zagadnienie to reguluje w Polsce „Ustawa o obrocie z zagranicą towarami,
technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa,
a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa” (Dz.U.
z 2013 poz. 194).
W tym akcie prawnym zostały zebrane ustalenia sprzed roku 2000. W wyżej
wymienionej znajdują się wcześniejsze uregulowania, które z powodzeniem
sprawdzały się w praktyce. Wzięto w niej również pod uwagę zasadnicze elemen4
5
http://pl.glosbe.com/la/pl/transportare (14.10.2014).
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3988780/transport.html (14.10.214).
288
ty kontroli obrotu z zagranicą towarów i technologii podwójnego zastosowania
oraz uzbrojenia, które były praktykowane w krajach Unii Europejskiej oraz
NATO. Występujące wcześniej regulacje są używane w formie procedur wydawania zezwoleń indywidualnych ich wycofania bądź też zmian. Przykładem tego
typu zezwoleń są między innymi: międzynarodowy certyfikat importowy, certyfikat weryfikacji dostawy, czy też oświadczenie końcowego użytkownika. Ponadto
wprowadzone zostały zezwolenia generalne oraz globalne na eksport, import,
tranzyt towarów lub technologii objętych kontrolą, rozszerzono także kontrole nad
towarami, które nie znalazły się na listach kontrolnych a w stosunku do których
istnieje niepewność co do ich ostatecznego zastosowania w związku z czym
wprowadzono dodatkową kontrolę technologii.
Perspektywa integracji Polski z Unią Europejską implikowała wiele różnorakich
modyfikacji prawnych w różnych obszarach życia. Jedną z tych płaszczyzn jest
transport w Polsce w ramach którego dokonano wiele różnorakich zmian celem
których było ujednolicenie praw transportowych zgodnych z wymogami Unii Europejskiej. Proces ten rozpoczął się w roku 2000. To właśnie wtedy wprowadzone
zostały zmiany prawne dotyczące obrotu zagranicznego towarami i technologiami
tak zwanego podwójnego zastosowania (,,... produkt podwójnego zastosowania oznacza produkty, włącznie z oprogramowaniem i technologią, które mogą być stosowane
zarówno w celach cywilnych jak i wojskowych, oraz obejmujące wszystkie towary
w zastosowaniach niewybuchowych, jak i w jakikolwiek sposób do wspomagania
wytwarzania broni jądrowej lub innych urządzeń do wybuchu jądrowego”)6.
Produkty te zostały umieszczone na tak zwanej „Liście Kontrolnej Towarów
Podwójnego Zastosowania”, w Rozporządzeniu Rady (WE) Nr. 394/2006 – nowelizującym Rozporządzenie Nr 1334/2000. Zmienione zostały także uregulowania
prawne odnoszące się do uzbrojenia (uzbrojenie – „... broń, amunicję, materiały
wybuchowe, wyroby, ich części i technologie, określone w wykazie, o którym
mowa w art. 6 ust. 5”7. Zostały one wymienione w wykazie „Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dn. 1 lutego 2011 r. w sprawie wykazu uzbrojenia, na obrót
którym wymagane jest zezwolenie” (Dz. U. 2011 nr 47, poz. 241).
Konsekwencją tych działań było wejście dnia pierwszego stycznia 2001 roku
„Ustawy z dnia 29 listopada 2000 roku o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa a także
dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa” (Dz. U. Nr 119 poz.
1250). W związku z wejściem powyższej ustawy przestały działać dotychczas
obowiązujące uregulowania prawne w zakresie handlu z zagranicą tak zwanymi
towarami podwójnego zastosowania oraz obrotu bronią i uzbrojeniem. W 2004
nastąpiły pewne korekty tej ustawy co było związane z międzynarodowymi zobowiązaniami Polski. Zostało to ogłoszone w Dz. U. 2004 r. Nr 229, poz. 2315
z późniejszymi zmianami.
6
7
Art. 2 lit. A Rozporządzenia Rady (WE) Nr 1334/2000.
Art. 3 pkt. 2 ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. O obrocie z zagranicą towarami, technologiami
i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa a także dla utrzymania
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (Dz. U. 2004 r. Nr 229, poz. 2315 z późn. zm.).
289
Rozwiązania określone w wyżej wymienionej ustawie mają charakter systemowy, bowiem dostosowują polski system kontroli eksportu materiałami niebezpiecznymi do wymogów określonych przez Unię Europejską. Dokument ten kreuje możliwości obrotu towarami tak zwanego podwójnego zastosowania dla organizacji (przedsiębiorstw), które zajmują się handlem towarami strategicznymi oraz
daje udogodnienia w zakresie usprawnienia funkcjonowania i skuteczności samego systemu. W odniesieniu do Polski polega to między innymi na wprowadzeniu,
co nie istniało wcześniej, możliwości licencjonowania obrotu poprzez wydawanie
tak zwanych zezwoleń globalnych i generalnych na obrót towarami podwójnego
zastosowania. Dokument ten daje możliwości w zakresie luźniejszego traktowania
problemów limitów ilościowych i jakościowych.
Co dokładnie mówi ta ustawa w odniesieniu do zarysowanego problemu?
W zakresie podmiotów zajmujących się obrotem towarami i usługami o znaczeniu
strategicznym „obrót z zagranicą, o którym mowa w art. 3 pkt. 8, jest zabroniony
z mocy prawa, jeśli nie zostały spełnione warunki i ograniczenia określone w rozporządzeniu Nr 1334/2000, w niniejszej ustawie, przepisach innych ustaw oraz
w umowach i innych zobowiązaniach międzynarodowych”8.
Zapisy te implikują, iż wydane przez Ministerstwo Gospodarki licencje o charakterze eksportowym, importowym, tranzytowym czy też w odniesieniu do
świadczonych usług, które uprawniają do przemieszczania lub przewożenia broni
i uzbrojenia poza lub przez granice Polski przedsiębiorcy otrzymają tylko wtedy,
gdy spełnią całościowo warunki określone w umowach, zobowiązaniach i konwencjach międzynarodowych.
W aspekcie powyższych uregulowań prawnych osoby fizyczne oraz przedsiębiorstwa (dotyczy to zarówno handlujących jak i podmiotów zajmujących się spedycją) handlujących towarami strategicznymi, które łamią regulacje prawne określone w umowach lub nie posiadający zezwoleń muszą liczyć się z poważnymi
konsekwencjami prawnymi. „Kto dokonuje obrotu bez zezwolenia lub chociażby
nieumyślnie, wbrew warunkom określonym w zezwoleniu, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10”9. „Jeżeli sprawca, dokonujący obrotu wbrew
warunkom określonym w zezwoleniu, działa nieumyślnie i przywrócił stan o którym mowa w art. 31 ust. 1 podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do lat 2”10.
Ponadto działania niezgodne z ustawą mogą implikować wysokie kary pieniężne. „osobie prawnej, która dokonuje obrotu bez ważnego zezwolenia, organ kontroli obrotu wymierza, w drodze decyzji administracyjnej, karę pieniężną w wysokości do 200000 zł”11.
8
9
10
11
Art. 2 Ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. O obrocie z zagranicą towarami, technologiami
i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (Dz. U. 2004 r. Nr 229, poz. 2315 z późn. zm.).
Art. 33 pkt. 1 Ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. (Dz. U. 2004 r. Nr 229, poz. 2315 z późn. zm.).
Art. 33 pkt. 2 Ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. (Dz. U. 2004 r. Nr 229, poz. 2315 z późn. zm.).
Art. 37 Ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. (Dz. U. 2004 r. Nr 229, poz. 2315 z późn. zm.).
290
Wyżej wymienione instrumenty penalizacji związane są z nielegalnym obrotem
towarami strategicznymi. Przedsiębiorstwa nie przestrzegające przepisów prawa
regulującego omawianego obrotu mogą zostać także pozbawione licencji bądź też
możliwości jej uzyskania na okres 3 lat, co prowadzi do braku możliwości prowadzenia działalności w tym kierunku w sposób legalny. Uszczegóławiając to zagadnienie można stwierdzić iż „w przypadku, o którym mowa w ust. 2, osoba fizyczna lub prawna może otrzymać następujące zezwolenie indywidualne lub globalne
lub skorzystać z zezwolenia generalnego nie wcześniej niż po upływie 3 lat odpowiednio od dnia, w którym decyzja o cofnięciu zezwolenia indywidualnego lub
globalnego lub decyzja o zakazie korzystania z zezwolenia generalnego stała się
ostateczna”12.
Wyżej wymieniona ustawa jest swoistą bazą prawną (lex generalis)13, wykładnikiem legislacyjnym, który obowiązuje w Polsce i reguluje przepisy szczegółowe
(lex specialis)14 w zakresie transportu broni i uzbrojenia na obszarze Polski.
Wewnętrzny system kontroli a handel materiałami strategiczymi
Jak każdy system, w tym system prawny, wymaga kontroli. W odniesieniu do
kontroli podmiotów (przedsiębiorstw, zakładów wojskowych i firm spedycyjnych)
w zakresie obrotu z zagranicą towarami strategicznymi istnieje tak zwany Wewnętrzny System Kontroli w skrócie WSK. Pod względem metodologicznym jest
on rozszerzeniem systemu zarządzania jakością zgodnie z normami ISO
9001:200015. W Polsce system ten obowiązuje od 1 stycznia 2003 roku. Zasadniczym problemem podmiotów zajmujących się handlem bronią i towarami strategicznymi jest uzyskanie certyfikatu WSK.
Co to jest właściwie Wewnętrzny System Kontroli i przez kogo jest stosowany?
„Wewnętrzny System Kontroli jest jednym z elementów systemu zapewniającego bezpieczeństwo międzynarodowe. Stanowi bowiem jedno z najważniejszych
narzędzi zapobiegania niekontrolowanemu transferowi towarów, technologii
i usług o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa. Wdrażany jest,
niezależnie od rodzaju i wielkości organizacji, przede wszystkim w:
– przedsiębiorstwach przemysłowych,
– firmach handlowych,
– organizacjach badawczo-rozwojowych oraz
– organizacjach pełniących rolę pośrednika (np. spedytorzy, przewoźnicy,
firmy przeładunkowe itp.).
12
13
14
15
Art. 31 pkt. 3 Ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. O obrocie z zagranicą towarami, technologiami
i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (Dz. U. 2004 r. Nr 229, poz. 2315 z późn. zm.).
Lex generalis – reguła powszechna. (Np. Kto zabija, podlega karze 15 lat więzienia.),
http://www.studentprawa.com.pl/lex-generalis-lex-specialis.html (15.10.2014).
Lex specialis – reguła szczególna, ustanawiająca wyjątki od postanowień reguły powszechniej i ustalająca inne skutki prawne dla przypadków nią objętych albo też skutki te w ogóle wyłączająca. (Np.
Kto zabija ze szczególnym okrucieństwem, podlega karze 25 lat więzienia.), (15.10.2014).
http://mfiles.pl/pl/index.php/Interpretacja_ISO_9001:2000 (15.10.2014).
291
Zasady Wewnętrznego Systemu Kontroli reguluje Europejska Norma, przyjęta
w Polsce jako PN-N 19001. Wdrożenie jej wymagań pozwala na weryfikację działalności organizacji biorącej udział w międzynarodowym obrocie towarami o znaczeniu strategicznym, pozwalając jednocześnie na zwiększenie bezpieczeństwa
międzynarodowego”16.
Warunkiem otrzymania certyfikatu WSK przez podmiot ubiegający się o niego
jest posiadanie certyfikatu zarządzania jakością zgodnego z normą PN-EN ISO
9001:2001. Certyfikat taki jest wydawany jedynie przez predystynowane do tego
jednostki certyfikujące, które posiadają akredytację na okres 3 lat. Jednym z warunków utrzymania tego certyfikatu jest przeprowadzenie przynajmniej 5 kontroli zewnętrznych tak zwanych audytów. Kontrole te polegają między innymi na sprawdzaniu zgodności dokumentacji i działań, które realizowane są przez kontrolowaną
firmę ze zgodnością uregulowań prawnych Wewnętrznego Systemu Kontroli.
Podsumowując rolę WSK w odniesieniu do zagadnienia handlu materiałami strategicznymi można stwierdzić, iż jest to swoista koniunkcja obszaru systemów zarządzania jakością do problematyki logistycznej w zakresie handlu specyficznymi
materiałami, jakimi są materiały strategiczne. Końcowym efektem tego połączenia
jest zwiększenie efektywności funkcjonowania całego zagadnienia, którego implikacją ma być między innymi optymalna nieproliferacja17. Co we współczesnym świecie zagrożonym terroryzmem nabiera szczególnego znaczenia strategicznego.
Zakończenie
Integracja Polski z Unią Europejską polegała na dostosowania Polski do wymogów europejskich w bardzo wielu dziedzinach. Jednym z tych obszarów jest
wymiar prawny rozumiany jako konglomerat aktów prawnych regulujących różne
obszary życia ekonomiczno-społecznego w Polsce. Dostosowanie przepisów prawa w dziedzinie transportu do wymogów Unii Europejskiej nastąpiło nie tylko na
płaszczyźnie literalnej lecz przede wszystkim w obszarze merytorycznym. Efektem
tego jest zwiększenie się bezpieczeństwa narodowego naszego państwa, ponieważ
przepisy europejskie nastawione przede wszystkim na protekcje przed różnymi negatywnymi skutkami działań podmiotów wykorzystujących luki prawne w tej dziedzinie. Materiały strategiczne są bowiem specyficznym rodzajem towaru.
Nawet najlepszy system prawny w danej dziedzinie nie jest w stanie wychwycić różnego typu negatywnych działań pomiotów w sferze ekonomicznej, którą
dany system prawny reguluje.
Instrumentem, będącym regulatorem w tym zakresie jest System Kontroli Wewnętrznej, który dodatkowo oparty na koncepcji zarzadzania jakością zwiększa
efektywność funkcjonowania transportu materiałów strategicznych.
16
17
http://www.iso.org.pl/pn-n-19001 (15.10.2014).
[łac.], termin używany od przełomu 1966 i 1967 w związku z rokowaniami na temat
nierozprzestrzeniania broni jądrowej, zakończonymi podpisaniem 1 VII 1968 przez ZSRR, USA
i Wielką Brytanię (w Moskwie, Waszyngtonie i Londynie) układu O nierozprzestrzenianiu broni
jądrowej; http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/nieproliferacja;3947479.html (15.10.2014).
292
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Bursztyński A., Drewek W., Zieliński M., Uwarunkowania i możliwości strategicznego transportu wojsk i techniki wojskowej, Wydawnictwo J.P., Gdynia 2010.
Gajdzik B. (2008), Zintegrowane zarządzanie, „Problemy Jakości”, nr 7.
Grzegorczyk K., Buchcar R., Towary niebezpieczne Transport drogowy ADR 20132015, Wydawnictwo: ADeR Buch-Car 2014.
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3988780/transport.html
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/nieproliferacja;3947479.html
http://mfiles.pl/pl/index.php/Interpretacja_ISO_9001:2000
http://pl.glosbe.com/la/pl/transportare
http://pl.glosbe.com/la/pl/transportare
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3988780/transport.html
http://www.exporter.pl
http://www.iso.org.pl/pn-n-19001
http://www.mg.gov.pl
http://www.qpc.pl
http://www.studentprawa.com.pl/lex-generalis-lex-specialis.html
Kwintowski A., Zarządzanie reklamacjami w firmie usługowej, 2008.
Łunarski J. Zarządzanie Jakością. Standardy i zasady, Warszawa 2008.
Norma PN-N-19001:2006 Wewnętrzny System Kontroli. Wymagania.
Ustawa z dnia 14 grudnia 2001 r. o zmianie ustawy o obrocie z zagranicą towarami,
technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa,
a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz o zmianie
niektórych ustaw Dz.U. Nr 154, poz. 1789.
Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. O obrocie z zagranicą towarami, technologiami
i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, Dz. U. 2004 r. Nr 229, poz. 2315
z późn. zm.
Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. o obrocie z zagranicą towarami, technologiami
usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz o zmianie niektórych ustaw
Dz. U. Nr 119, poz. 1250.
Abstrakt
Jednym z zasadniczych problemów odnośnie materiałów strategicznych jest ich
przemieszczanie. Istotnym elementem jest także zagadnienie uwarunkowań prawnych tego zagadnienia. Polska po przystąpieniu do UE musiała dostosować obszar
prawny tego zagadnienia do wymogów UE. Istotnym problemem jest także kontrola jakościowa zagadnienia transportu materiałów strategicznych.
293
The law and environmental regulations of the transportation of stream (strategical) materials in Poland
The main issue of special materials is their dislocation. Poland after going the
UE had to adjust its law requirements. The important point is also quality control
of managing the transportation of strategical materials.
PhD Rafał Bielawski, assistant professor, Jan Kochanowski University in Kielce.
294