czytaj PDF - Endokrynologia Pediatryczna

Vol. 3/2004 Nr 4(9)
Endokrynologia Pediatryczna
Pediatric Endocrinology
Estrogeny w diecie a zdrowie osób płci męskiej
Estrogens in diet and their influence on male health
Witold Kołłątaj, Leszek Szewczyk
Klinika Endokrynologii i Neurologii Dziecięcej Akademii Medycznej w Lublinie
Adres do korespondencji:
Klinika Endokrynologii i Neurologii Dziecięcej Akademii Medycznej w Lublinie, ul. Chodźki 2, 20-093 Lublin, tel. +4881-7185440,
e-mail: [email protected]
Słowa kluczowe: dieta, mężczyzna, fitoestrogeny, zanieczyszczenia środowiska
Key words: diet, man, phytoestrogens, environmental pollutants
STRESZCZENIE/
STRESZCZENIE/ABSTRACT
W pracy przedstawiono najistotniejsze informacje dotyczące obecności w diecie substancji wykazujących
właściwości estrogenne. Szczególną uwagę zwrócono na fitoestrogeny oraz zanieczyszczenia środowiskowe
wykazujące właściwości estrogenne. Omówiono najistotniejsze następstwa zdrowotne wynikające z nadmiernej
podaży estrogenów osobom płci męskiej.
This paper contains the most important informations concerning the presence of substances with oestrogen-like
activity in human diet. The special attention was paid to phytoestrogens and environmental pollutants with oestrogenlike biological activity. There were discussed consequences of male exposure to excessive supply of these kinds of
estrogens.
Wstęp
W pierwszej połowie XX wieku stało się jasne, iż pożywienie człowieka może być nie tylko źródłem materiałów energetycznych i budulcowych (węglowodany, tłuszcze, białka) oraz soli mineralnych i witamin, ale także substancji wykazujących właściwości hormonalne (zbliżone właściwościami biologicznymi do estrogenów, progesteronu, hormonów tarczycy i innych). Spośród wielu hormonopodobnych składników pożywienia najVol. 3/2004, Nr 4(9)
lepiej poznaną grupę stanowią substancje o właściwościach estrogennych. Substancje te mogą być naturalnymi składnikami pokarmów (przede wszystkim roślin – noszą wtedy nazwę fitoestrogenów lub
mykoestrogenów) bądź też stanowić zanieczyszczenia wody pitnej czy żywności, pojawiające się w następstwie zanieczyszczenia środowiska naturalnego
lub stosowania niewłaściwej technologii produkcji
żywności (hormony stosowane w tuczu wielkoprzemysłowym, laktony będące ubocznym produktem
fermentacji).
61
Praca przeglądowa
Fitoestrogeny to stosunkowo liczna (prawie
400 substancji) grupa związków chemicznych stanowiących metabolity wtórne roślin wyższych,
uczestniczących w fotosyntezie (absorpcja promieniowania UV) oraz w procesach odpornościowych
[1]. Z punktu widzenia struktury chemicznej nie są
sterydami, lecz pochodnymi polifenoli. Pierwsze
dane na temat fitoestrogenów pojawiły się stosunkowo niedawno – w latach trzydziestych ubiegłego wieku. Początkowo zainteresowanie wspomnianymi związkami wynikało przede wszystkim z ich
roli w patogenezie szczególnych przypadków niepłodności zwierząt hodowlanych. W latach czterdziestych XX wieku opisano przykład niepłodności owiec karmionych pewnymi odmianami koniczyny Trifolium subteraneum. Szczegółowa analiza składu chemicznego karmy owiec wykazała w
niej obecność związków chemicznych nieposiadających budowy sterydowej, a jednak wykazujących
w organizmach zwierzęcych właściwości estrogenne. Związki te (izoflawony: genisteina, daidzeina,
formononetina i glicyteina) [1], spożywane w większych ilościach, powodowały zaburzenia rui i okresową niepłodność.
Bliższe zainteresowanie grupą flawonoidów pozwoliło na udowodnienie ich estrogenopodobnego
wpływu na organizmy ludzkie. Pochodzenie roślinne oraz właściwości estrogenne wspomnianych substancji wyjaśniają nadaną im nazwę: fitoestrogeny.
Dalsze badania dały postawę do rozszerzenia listy znanych fitoestrogenów o lignany i kumaryny
oraz sterydy posiadające strukturę steranu – z identyczną lub prawie identyczną budową jak naturalne
estrogeny (związki te noszą nazwę estrogenów pochodzenia roślinnego). Kolejne lata rozszerzyły listę substancji estrogennych pochodzenia pokarmowego o mykoestrogeny (produkowane przez drożdże i grzyby). Wykazano też właściwości estrogenne wielu związków chemicznych obecnych w żywności, ale stanowiących efekt zanieczyszczenia środowiska naturalnego, a w konsekwencji także i
żywności lub błędów technologicznych towarzyszących przetwórstwu spożywczemu.
Substancje obecne w diecie, wykazujące
aktywność estrogenną
W diecie człowieka spotkać można 5 grup substancji wykazujących właściwości estrogenne. Są
to: 1) fitoestrogeny (obecne w roślinach wyższych);
2) estrogeny produkowane przez niektóre mikro62
Endokrynol. Ped., 3/2004;4(9):61-67
organizmy uczestniczące w procesach fermentacji (produkowane przez bakterie i grzyby); 3) substancje o budowie steranu identyczne lub zbliżone
strukturą do naturalnych estrogenów; 4) estrogeny
lub laktony pojawiające się w żywności w wyniku zastosowania wadliwych technologii produkcji
lub przechowywania żywności; 5) niektóre związki syntetyczne stanowiące zanieczyszczenie pokarmów: 8-tetrachlorodibenzo-p-diexin (TCDD),
benzo(a)pyren, bisfenol A, dibenzofurany, dioksyny, niektóre pestycydy wykazujące aktywność estrogenną (DDT, Kepone), polichlorowane bifenyle,
związki fenolowe [2].
Niewłaściwy dobór diety, nietypowe i szczególne preferencje żywieniowe lub niewłaściwe procedury kontroli technologii produkcji bądź przechowywania żywności mogę być powodem istotnego
zwiększenia podaży substancji estrogenopodobnych w diecie mężczyzny.
Fitoestrogeny
Fitoestrogeny to grupa związków będących metabolitami roślin wyższych wykazująca w organizmach ludzkich aktywności biologiczną zbliżoną do aktywności naturalnych estrogenów. Mianem fitoestrogenów określamy substancje polifenolowe z grupy flawonoidów (izoflawony, flawony, koumestany, chalkony), lignanów, pochodnych
indolowych i stilbensów [3, 4]. Pomimo iż związki te nie mają struktury steranu (w swej strukturze
chemicznej bardziej zbliżone do stilbestrolu niż naturalnych estrogenów), wykazują aktywność estrogenną. Są jednak bardzo słabo działającymi hormonami. Ich aktywność biologiczna stanowi zaledwie
od 10-5 do 10-3 aktywności estradiolu lub estrogenów syntetycznych. Zważywszy jednak na fakt, iż
niektóre nawyki żywieniowe mogą być powodem
przyjmowania z pokarmem nawet gramowych ilości tych hormonów (100 g płatków sojowych może
zawierać nawet 189 mg genistyny, mączka sojowa 81–100 mg genisteiny na 100 g produktu, siemię lniane nawet 808 mg fitoestrogenów na 100
g suchej masy, zaś nasiona słonecznika i sezamu
– do kilkuset miligramów lignanów w 100 g suchej masy) [1, 5, 6, 7], estrogenny efekt biologiczny
może być zauważalny.
Przeprowadzone na szeroką skalę badania obejmujące w latach 1999–2000 ludność zamieszkującą Stany Zjednoczone Ameryki Północnej wykazały, iż zawartość genisteiny w moczu dobowym
w grupach 6–11 i 12–19-latków wahała się w gra-
Kołłątaj W. i inni – Estrogeny w diecie a zdrowie osób płci męskiej
nicach od 3,3 do 547 μg/l (średnie odpowiednio
27,6 i 43,7 μg/l), eneterolaktonu od 46,5 do 2900
μg/l (średnie odpowiednio 250 i 308 μg/l), zaś Odesmethylangolensiny sięgała 194 μg/l [4]. Co ciekawe, wydalanie enterolaktonu i genisteiny było
średnio wyższe w grupie 6–19-latków niż w grupie
dojrzałych mężczyzn [4]. Były to wartości świadczące o stosunkowo dużej podaży fitoestrogenów,
zwłaszcza w okresie dzieciństwa i dojrzewania
(dla większości fitoestrogenów korelacja pomiędzy podażą a koncentracją w moczu dobowym jest
liniowa [8, 9]).
Flawony
Flawony stanowią liczną grupę żółtych barwników roślinnych. Są pochodnymi 2-fenolochromonu
(2-fenylobenzopironu). W grupie znajdują się między innymi pochodne o właściwościach estrogennych: 4’,7’-dihydroflawony, 4’,5’-dihydroflawony,
hersperina, naringeina, luteolina, galangina, kwercetyna, kaemferol i apigenina.
Naringeina jest prekursorem izoflawonu – genisteiny. Flawony są szeroko rozpowszechnione w
produktach roślinnych. Obecne są między innymi w
owocach cytrusowych, dyni i marchwi.
Koumestany
Koumestany reprezentowane są przez koumestrol obecny między innymi w soi, a także w wielu
owocach i warzywach.
Izoflawony
W grupie tej znajdują się między innymi: biochanin A, daidzeiny, equol, formononetyna i formononetiny, glicyteina, genisteiny, O-desmethylangolensin oraz genistyna [4].
Izoflawony wykazują słabe działanie estrogenne. Obecne są w owocach i kiełkach wielu roślin będących składnikami diety ludzkiej (w owocnikach i
kiełkach roślin motylkowych, w tym przede wszystkim w soi). Niekiedy ich podaż dzienna sięga nawet
kilkuset miligramów. Mogą pojawiać się w produktach poddanych fermentacji bakteryjnej. Mogą też
być produktami bakterii jelitowych [1].
Koumestany, kumaryny, benzokumaryny
Wśród nich znajduje się, między innymi, koumestrol. Są silniejszymi estrogenami (nawet kilkadziesiąt razy) niż izoflawony. Obecne są przede
wszystkim w porzeczkach, rodzynkach, winie gronowym i ziarnach zbóż oraz owocnikach i nasionach roślin motylkowych (także w soi) [1, 7].
Lignany
Lignany wykazują słabe właściwości estrogenne. Występujące w większości roślin jadalnych i to
zarówno w nasionach, włóknach roślinnych, miąższu owoców czy miąższu warzyw. Reprezentowane są przez, między innymi, matairesinol, secoisolariciresinol, enterolaktony i enterodiol [4]. Niektóre z
nich mogą być polimerami. Po depolimeryzacji, pod
wpływem enzymów flory bakteryjnej przewodu pokarmowego, ulegają przekształceniu do biologicznie
czynnych, niskocząsteczkowych fitoestrogenów, takich jak enterolakton i enterodiol. Bardzo duże ilości
lignanów znajduje się w nasionach roślin oleistych
(zwłaszcza len, słonecznik i sezam – do kilkuset miligramów w 100 g suchej masy). Znaczące ilości obecne są także w cebuli, czosnku i oliwkach [7].
Wśród fitoestrogenów największe znaczenie w
patologii mogą mieć te, które spożywane bywają
w większej ilości. W naszych realiach szczególnego znaczenia nabierają fitoestrogeny obecne w następujących pokarmach [1, 6, 7, 10, 11]: brokuły,
cebula, dynia, len – siemię, marchew, piwo (chmiel
– źródło m.in. kolupulonu, lupulonu), porzeczki, rodzynki, ryż – kiełki, sezam (nasiona i mąka), soja
– nasiona, zboża – kiełki.
Źródłem fitoestrogenów mogą być także
marihuana/haszysz; wina gronowe i owocowe, np.
porzeczkowe, gronowe i wiśniowe (izoflawony);
herbata spożywana z większych ilościach (lignany).
Ubogie w fitoestrogeny są natomiast: takie owoce, jak: banany, jabłka i śliwki [1].
Szczególny wpływ na wzrost udziału fitoestrogenów w diecie człowieka, a przynajmniej niektórych grup społeczeństwa, ma obecna rewolucja
w odżywianiu się i szybkie rozprzestrzenianie się
nowej mody na: a) diety wegetariańskie; b) spożywanie pokarmów pochodzących z obszarów innych stref kulturowych, a więc bogatych w związki chemiczne obce naszej tradycji odżywiania, co
wiąże się z ekspozycją na substancje, do kontaktu
z którymi, nie zostaliśmy przygotowani w trakcie
trwającej przez wieki ewolucji i doboru naturalnego; c) spożywanie „leków roślinnych” ordynowanych w ramach tak zwanej medycyny alternatywnej, „tradycyjnej medycyny chińskiej” [12] lub roślinnych preparatów anabolicznych i „wzmacniających” [13] nabywanych pokątnie, np. w siłowniach
czy klubach sportowych.
Diety wegetariańskie
Wegetarianizm jest rodzajem restrykcji związanych z jakością spożywanych posiłków. Stanowi fi63
Praca przeglądowa
Endokrynol. Ped., 3/2004;4(9):61-67
lozofię odżywiania opartego na produktach roślinnych. W ramach filozofii wegetarianizmu wyróżnić
można szczególne formy odżywiania (tabela I), manifestujące się mniej lub bardziej restrykcyjnym podejściem do wykluczeń dietetycznych. Najbardziej
restrykcyjny jest frutrianizm (dieta oparta wyłącznie na owocach i orzechach), najmniej restrykcyjny
– semiwegetarianizm (dopuszczający spożywanie
także mięsa ryb i ptaków, nabiału oraz warzyw).
Substancje o budowie steranu zbliżone budową
do naturalnych estrogenów [6]
Produkty roślinne mogą także zawierać estrogeny o budowie identycznej lub prawie identycznej z
estrogenami naturalnymi. Obecność estronu stwierdzano w daktylach, granatach, jabłkach. Estradiol
obecny jest w sadzonkach fasoli, ziarnach i kiełkach
ryżu. Estriol znajduje się w korzeniu lukrecji.
Tabela I. Diety wegetariańskie
Table I. Vegetarian diets
Spożywane pokarmy
Rodzaj diety
ryby
jajka
mleko
surowe
warzywa
surowe
owoce
orzechy
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Wegańska
+
+
Witariańska
+
+
+
+
+
ptactwo
Semiwegetariańska
+
Lakto-owo-wegetariańska
Laktowegetariańska
Frutriańska
+
pokarmy spożywane
pokarmy wykluczane z diety
Leki roślinne, odżywki będące źródłem fitoestrogenów [1, 3, 6]
Cała gama leków odwołujących się to tradycji
ziołolecznictwa może stanowić dodatkowe źródło
fitoestrogenów. Spośród składników tego typu medykamentów, znaczne ilości fitoestrogenów zawierają między innymi: anyżek, ciecierzyca, daktyle,
ekstrakty chmielowe, ignam, kłącze Cimicifuga racemosa, kudzu (Pueraria mirifica, Pueraria lobata),
koperek włoski, len, lukrecja, oregano, owoce granatu, preparaty sojowe, tymianek.
Estrogeny produkowane przez mikroorganizmy
bytujące na pokarmach roślinnych lub używane
w procesach technologicznych związanych z obróbką pokarmów roślinnych
Do tej grupy należą kwaśne laktony produkowane przez grzyby Fusarium, bytujące na źle przechowywanych pokarmach, mykoestrogeny (produkowane np. przez drożdże piekarskie lub pleśnie) oraz
mykotoksyna (zearalanon), wytwarzana przez grzyba bytującego na kukurydzy.
64
Estrogeny stanowiące zanieczyszczenie wynikające z zastosowania niewłaściwych procesów
technologicznych
Obecność estrogenów w pokarmach może być niejako ubocznym efektem liberalizacji handlu, a także
niewydolnych mechanizmów kontroli żywności.
Pojawianie się substancji estrogennych w pokarmach zwierzęcych wynikać może z zastosowania tańszych, źle oczyszczonych komponentów lub niedopuszczonych przez normy europejskie konserwantów
bądź barwników (żywność nieposiadająca atestów),
niewłaściwie prowadzonego procesu fermentacji lub
dopuszczenia zawartości zanieczyszczeń technologicznych związanych z przemysłowym tuczem zwierząt (odżywki oraz pasze z dodatkiem antybiotyków i
hormonów, w tym stilbestrolu).
Wpływ estrogenów pochodzenia pokarmowego na rozwój i zdrowie mężczyzny
Estrogeny pełnią niepoślednią rolę w całym życiu mężczyzny,począwszy od wczesnego okresu
płodowego, a na późnej starości kończąc.
Kołłątaj W. i inni – Estrogeny w diecie a zdrowie osób płci męskiej
W okresie płodowym decydują o procesie różnicowania płci oraz kształtowaniu się „męskiego
podwzgórza” – maskulinizacja ośrodka płciowego
[14], w późniejszym okresie mają wpływ na kształtowanie się męskiej psychiki oraz na kontrolę funkcji rozrodczych. W dojrzałych jądrach 17β estradiol (E2) bierze udział w regulacji ilości i aktywności receptorów dla LH i aktywności 17-hydroksylazy [15], uczestniczy w regulacji spermatogenezy (wpływ na liczbę spermatogonii) [16]. Wzajemne proporcje estrogeny/androgeny mają wpływ na
regulację potencji i aktywność seksualną.
W okresie andropauzy i adrenopauzy estrogeny
są czynnikami w istotny sposób wpływającymi na
czynność układu kostnego (działanie protekcyjne),
ale także nerwowego. Obniżeniu się puli androgenów nie towarzyszy drastyczne obniżenie koncentracji estrogenów [17], co być może jest jednym z
czynników działających ochronnie na CUN i zapobiegających pogorszeniu funkcji intelektualnych
oraz pojawianiu się depresji (u kobiet, u których w
okresie postmenopauzalnym obserwuje się szybkie
obniżenie koncentracji estrogenów u surowicy krwi,
depresja jest zjawiskiem znacznie częściej obserwowanym). Wszelkie próby zakłócenia wzajemnych
proporcji androgeny/estrogeny, chociażby poprzez
podaż egzogennych estrogenów lub fitoestrogenów,
mogą nieść za sobą poważne konsekwencje.
Niekorzystny wpływ estrogenów pochodzenia
pokarmowego w okresie życia wewnątrzmacicznego (dieta matki bogata w fitoestrogeny) [18,
19, 20]
Badania na zwierzętach sugerują, iż dieta matki
może mieć wpływ na losy płodu oraz na życie pozapłodowe potomstwa. Spożycie większych ilości
estrogenów pochodzenia pokarmowego, w tym fitoestrogenów przez ciężarną, może powodować następujące zaburzenia rozwoju płodu: a) zanik jąder,
b) modyfikację dojrzewania gruczołów piersiowych
(dojrzewanie i kształtowanie wrażliwości receptorów dla E2), c) zaburzenia różnicowania CUN, d)
zahamowanie wzrostu płodu, e) niską masę urodzeniową, f) wady rozwojowe u płodów. W skrajnych
przypadkach możliwa jest feminizacja płodów męskich. Możliwy jest też wpływ na kształtowanie się
identyfikacji płci.
Nieprawidłowe dojrzewanie gruczołów piersiowych (dojrzewanie i kształtowanie wrażliwości
receptorów dla E2) warunkować może predyspozycję do pojawiania się ginekomastii w okresie dojrzewania.
Niekorzystny wpływ estrogenów obecnych w diecie stosowanej w okresie pourodzeniowym [21,
22, 23, 24, 25, 26, 27]
Egzogenne estrogeny modyfikować mogą biologiczne efekty hormonów endogennych. Nadmierna podaż estrogenów może: a) spowodować wzrost
biosyntezy globuliny wiążącej hormony płciowe
(SHBG) w następstwie obniżenie stosunku wolny E2/wolny testosteron, b) wpływać na obniżenie
pulsacji LH i zmniejszenie produkcji testosteronu
[27], c) wpływać na dojrzewanie nabłonka gruczołów piersiowych, d) wpływać na kształtowanie się
psychiki, e) wpływać na płodność mężczyzn [27], w
tym działać genotoksycznie na plemniki [28].
Klinicznie najbardziej zauważalnym efektem
zaburzenia proporcji estrogeny/androgeny bywają:
ginekomastia i zaburzenia płodności.
Szczególna rola zanieczyszczeń środowiskowych wykazujących aktywność estrogenną
W ciągu ostatnich 3 dziesięcioleci szczególną
uwagę zwraca pojawianie się zanieczyszczeń środowiskowych, wykazujących właściwości hormonopodobne po wprowadzeniu do organizmów zwierzęcych i ludzkich. Zanieczyszczenia te, obecne w
wodzie pitnej oraz pokarmach, mogą w istotny sposób wpływać na zdrowie ludzi, w tym indukować
choroby zwane cywilizacyjnymi.
W odniesieniu do zdrowia mężczyzny niezwykle istotną rolę ogrywać mogą zanieczyszczenia
wykazujące aktywność estrogenną. Stwarzać mogą
one ryzyko zwiększenia zapadalności na nowotwory gonady męskiej oraz pojawianie się dysfunkcji
gonad (w tym niepłodności), predysponować mogą
także do pojawiania się ginekomastii.
Wspomniane zagrożenia stwarzają przede
wszystkim niektóre związki syntetyczne, jak 8tetrachlorodibenzo-p-diexin (TCDD), benzo(a)pyren, bisfenol A, dibenzofurany, dioksyny, niektóre pestycydy wykazujące aktywność estrogenną
(DDT, Kepone), polichlorowane bifenyle i związki
fenolowe [2].
Niekorzystny wpływ czynników środowiskowych
na wewnątrzmaciczny rozwój gonady męskiej
Obecnie sugeruje się możliwość zakłócania prawidłowego rozwoju oraz migracji gonady męskiej
przez następujące czynniki środowiskowe [29, 30]:
niektóre składniki tworzyw sztucznych wykazujące słabą aktywność estrogenną, w tym bisfenol A,
65
Praca przeglądowa
hydroxybiphenyl, 4,4’-dihydroxybiphenyl, n-4-nonyphenol, dibutofalany, polistyreny; polichlorowane bisfenyle wykazujące aktywność estrogenną (w
tym tetrachlorobisphenol A i tetrabromobisphenol
A) [31]; niektóre składniki kosmetyków i detergentów oraz produkty ich biodegradacji (alkyphenol);
pestycydy wykazujące słabą aktywność estrogenną
(DDT, Kepone).
Indukowanie nowotworów gonady męskiej przez
zanieczyszczenia pokarmowe
W ciągu ostatnich 20–30 lat obserwuje się w
krajach uprzemysłowionych nawet dwukrotny
wzrost liczby nowotworów jąder. W krajach, które niedawno weszły na ścieżkę szybkiego rozwoju,
wzrost ten bywa większy, na przykład na Słowacji
w okresie 1989–1990 zanotowano prawie 4,5-krotny wzrost zapadalności [32]. W Polsce i Niemczech w latach 1975–1989 obserwowano średnio
5% przyrost zachorowań rocznie [33], w innych
krajach rejonu Morza Bałtyckiego zwykle przyrost sięgał 2,3–3,4% rocznie [33]. W Danii w latach 1943–1996 obserwowano średnioroczny przyrost zachorowań rzędu 2,6% [34].
Identyfikacja czynników karcinogennych jest
bardzo trudna, gdyż okres latencji może trwać
wiele lat (10–20 w przypadku procesu indukowanego przez dioksyny [35]). Trudności pogłębia
fakt, iż znaczna ilość nowotworów jądra ma zwią-
Endokrynol. Ped., 3/2004;4(9):61-67
zek z onkogenezą zapoczątkowaną już na etapie
życia płodowego.
Do zidentyfikowanych czynników środowiskowych, mających zdolność aktywowania onkogenezy na terenie gonad męskich, zalicza się [3640]: 8-tetrachlorodibenzo-p-diexin (TCDD), azotyny, benzo(a)pyren, bisfenol A, dibenzofurany, dioksyny, niektóre pestycydy wykazujące aktywność
estrogenną (DDT, Kepone), niektóre składniki kosmetyków i detergentów oraz produkty ich biodegradacji (alkyphenol), plastyfikatory, polichlorowane bifenyle, izotopy promieniotwórcze. Substancje te mogą stanowić zanieczyszczenie wód gruntowych (i wody pitnej) lub pokarmów. Wiele z nich
wykazuje właściwości estrogenne (spośród wyżej
wymienionych, właściwości estrogennych nie wykazują jedynie azotyny oraz izotopy promieniotwórcze).
Zakończenie
Przedstawiając dane z piśmiennictwa, dotyczące zawartości związków wykazujących właściwości estrogenne w diecie, chcieliśmy zwrócić uwagę na konieczność przeanalizowania sposobów odżywiania u osób wykazujących zaburzenia rozwoju
I i II-rzędowych cech płciowych. Dotyczyć to może
zarówno dzieci, dorastających chłopców, jaki i dojrzałych mężczyzn.
PIŚMIENNICTWO/REFERENCES
[1]
Lutomski J.: Fitoestrogeny w miejsce hormonów syntetycznych. Postępy Fitoterapii. Borgis 2002:9 (3-4), publikacja elektroniczna (http://www.borgis.pl/czytelnia)
[2] Kołłątaj W., Niewiadomy S., Szewczyk L.: Pollution of the environment – the influence on human endocrine organs and
nervous system. Polish Journal of Environmental Studies, 2004:13, 15–23.
[3] Umland E.M., Cauffield J.S., Kirk J.K. et al.: Phytoestrogens as Therapeutic Alternatives to Traditional Hormone Replacement
in Postmenopausal Women. Pharmacotherapy, 2000:20 (8), 981–990.
[4] Second National Exposure Report: Phytoestrogens. National Centre for Environmental Health Division of Laboratory Science. Atlanta, Georgia, 2003, 145–158, www.cdc.gov/exposureraport/2nd,
[5] Cassidy A.: Dietary phytoestrogens – mpotential anti-cancer agents? British Nutrition Foundation Bulletin, 1999:24, 22–30.
[6] Tomaszewski J.: Fitoestrogeny. [w:] Klimakterium. Red. Jakowicki J., BiFolium, Lublin 2001, 205–232.
[7] Grynkiewicz G., Gadzikowska M.: Fitoestrogeny jako selektywne modulatory receptorów estrogenowych. Postępy Fitoterapii. Borgiss 2003, 1 (10), publikacja elektroniczna (http://www.borgis.pl/czytelnia),
[8] Karr S.C., Lampe J.W., Hutchins A.M. et al.: Urinary isoflavonoid excretion in humans is dose dependent at low to moderate
levels of soya-protein consumption. Am. J. Clin. Nutr., 1997:66 (1), 46–51.
[9] Lampe J.W., Gustafson D.R., Hutchins A.M. et al.: Urinary isoflavonoid and lignan excretion on a Western diet: relation to soy,
vegetable and fruit intake. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev., 1999:8 (8), 699–707.
[10] Dixon R.A.: Phytoestrogens. Annu. Rev. Plant. Biol., 2004:55, 225–251.
[11] Branca F.: Dietary phyto-oestrogens and bone health. Proc. Nutr. Soc., 2003:62 (4), 877–887.
[12] Wang R.G., You Z.L., Feng G.R.: Study on the plant estrogen in Chinese herbal medicine. Zhongguo Zhong Xi Yi Jie He Za
Zhi, 2004:2 (24) 169–171.
66
Kołłątaj W. i inni – Estrogeny w diecie a zdrowie osób płci męskiej
[13] Jameel J.K.A., Kneeshaw P.J., Rao V.S.R.: Gynaecomastia and the plant product “Tribulis terrestris”. The Breast, 2004:13,
428–430.
[14] Szarras-Czapnik M., Romer T.E.: Prawidłowe różnicowanie płciowe. [w:] Endokrynologia kliniczna. Red. Romer T.E., PZWL,
Warszawa 1998, 112–116.
[15] Mędraś M., Bablok L.: Badania endokrynologiczne w andrologii. [w:] Andrologia. Red. Semczuk M., Kurpisz M., PZWL,
Warszawa 1998, 285–289.
[16] Łukaszczyk A.: Plemnikotwórcza i dokrewna czynność jądra. [w:] Andrologia. Red. Semczuk M., Kurpisz M., PZWL,
Warszawa 1998, 47–65.
[17] Mędraś M., Jankowska A. E.: Estradiol i SHBG a andropauza i proces starzenia się mężczyzn. [w:] Andropauza. Red. Mędraś M., Bablok L., PZWL, Warszawa 2002, 31–34.
[18] Shibayama T., Fukata H., Sakurai K. et al.: Neonatal exposure to genistein reduces expression of estrogen receptor alpha
and androgen receptor in testes of adult mice. Endocr. J., 2001:48 (6), 655–663.
[19] Sharpe R.M., Martin B., Morris K. et al.: Infant feeding with soy formula milk: effects on the testis and on blood testosterone
levels in marmoset monkeys during the period of neonatal testicular activity. Hum. Reprod., 2002:17 (7), 1692–1703.
[20] Wisniewski A.B., Klein S.L., Lakshmanan Y. et al.: Exposure to Genistein During Gestation and Lactation Demasculinizes the
Reproductive System in Rats. J. Urol., 2003:169 (4), 1582–1586.
[21] O’Donnell L., Robertson K.M., Jones M.E. et al.: Estrogen and spermatogenesis. Endocr Rev., 2001:22 (3), 289–318.
[22] Clarkson T.B., Anthony M.S., Hughes C.L.: Estrogenic soybean isoflavins and chronic disease. Risks and benefits. Trends
Endocrinol. Metab., 1995:6, 11–16.
[23] Irvine C., Fitzpatrick M., Robertson I. et al.: The potential adverse effects of soybean phytoestrogens in infant feeding. New
Zealand Medical Journal, 1995:108, 208–209.
[24] Gardner-Thorpe D., O’Hagen C., Young I. et al.: Dietary supplements of soya flour lower serum testosterone concentrations
and improve markers of oxidative stress in men. Eur. J. Clin. Nutr., 2003:57 (1), 100–106
[25] Simon N.G., Kaplan J.R., Hu S. et al.: Increased aggressive behaviour and decreased affiliative behaviour in adult male
monkeys after long-term consumption of diets rich in soy protein and isoflavones. Horm. Behav., 2004:45 (4), 278–284.
[26] Robertson K.M., O’Donnell L., Simpson E.R. et al.: The phenotype of the aromatase knockout mouse reveals dietary phytoestrogens impact significantly on testis function. Endocrinology, 2002:143 (8), 2913–2921.
[27] Strauss L., Makela S., Joshi S. et al.: Genistein exerts estrogen-like effects in male mouse reproductive tract. Mol. Cell.
Endocrinol., 1998:144 (1-2), 83–93.
[28] Anderson D., Dobrzyska M.M., Basaran N.: Effect of various genotoxins and reproductive toxins in human lymphocytes and
sperm in the Comet assay. Teratog Carcinog Mutagen, 1997:17, 29–43.
[29] Niedzielski J., Przewratil P.: Wnętrostwo w świetle współczesnych poglądów. Przegląd pediatryczny, 2000:30 (3), 180–185.
[30] Ohlson C.G., Hardell L.: Testicular cancer and occupational exposures with a focus on xenoestrogens in polyvinyl chloride
plastics. Chemosphere, 2000:40 (9-11), 1277–1282.
[31] Berg C., Halldin K., Brunstrom B.: Effects of bisphenol A and tetrabromobisphenol A on sex organ development in quail and
chicken embryos. Environ. Toxicol. Chem., 2001:20 (12), 2836–2840.
[32] Plesko I., Andrus D., Boyle P.: Testicular–cancer incidence and mortality in Slovakia, 1968–90. [Letter to The Editor]. The
Lancet, 1996:347 (9005), 900–901.
[33] Adami H.O., Bergstrom R., Mohner M. et al.: Testicular cancer in nine northern European countries. Int. J. Cancer., 1994:59
(1), 33–38.
[34] Moller H.: Trends in incidence of testicular cancer and prostate cancer in Denmark. Human Reproduction., 2001:16 (5),
1007–1011.
[35] Cole P., Trichopulos D., Pastides H. et al.: Dioxin in cancer: a critical review. Regulatory Toxicology and Pharmacology, 2003:
38, 378–388.
[36] Gangolli S.D., Brandt P.A., Feron V.J. et al.: Nitrate, nitrite and N-nitroso compounds. Eur. J. Pharmacol., 1994:292, 1–38.
[37] Giwercman A., Rajpert–De Metys E., Skakkebaek.: Carcinoma in situ: nowa koncepcja biologiczna w aspekcie klinicznym.
Diagnostyka i postępowanie. Klinika Pediatryczna, 1977:5 (3), 213–218.
[38] Ohlson C.G., Hardell L.: Testicular cancer and occupational exposures with a focus on xenoestrogens in polyvinyl chloride
plastics. Chemosphere., 2000:40 (9-11), 1277–1282.
[39] Takahashi S., Chi X.J., Yamaguchi Y. et al.: Mutagenicity of bisphenol A and its suppression by interferon-alpha in human RSa
cells. Mutat Res., 2001:490 (2), 199–207.
[40] Wolski J.K.: Nowotwory jąder u dzieci. [w:] Andrologia. Red. Semczuk M., Kurpisz M., PZWL, Warszawa 1998, 252–256.
67