„Jądro ciemności”

Transkrypt

„Jądro ciemności” – scenariusze 1

Scenariusze lekcji dla klasy II szkoły ponadgimnazjalnej.
„Jądro ciemności” Josepha Conrada
„Jądro ciemności” – scenariusze 1
Temat: Wstępnie o Conradzie i „Jądrze ciemności”
2 lekcje lub jedna (bez części sprawdzającej znajomość lektury i ze skróconą prezentacją biografii oraz
twórczości pisarza).
Lekcje poprzedza wcześniej zadane przeczytanie lektury w domu oraz polecenie zapoznania się
z elementami świata przedstawionego oraz wyodrębnienia kluczowych wydarzeń.
Wybrani uczniowie są przygotowani do prezentacji sylwetki twórczej autora z zastosowaniem metody
projektów. Jest to forma przygotowania do matury ustnej (w czasie prezentacji uczniowie dysponują tylko
konspektem wypowiedzi oraz materiałami pomocniczymi, np. ksiąŜkami biograficznymi, dziełami Conrada,
filmem „Smuga cienia”, mapą Afryki).
Cele
Uczeń: porządkuje fabułę zgodnie z zasadą chronologii, charakteryzuje elementy świata przedstawionego,
ustala związek między biografią pisarza a tematyką utworu, rozumie dwuwarstwową strukturę dzieła, wyjaśnia
zasady kompozycyjne utworu, określa perspektywę narracji, posługuje się terminem „retrospekcja”, dostrzega
związki między strukturą dzieła a jego problematyką.
1. Sprawdzenie znajomości lektury.
Uczniowie otrzymują od nauczyciela kartki z fragmentem utworu i wykonują zadania sprawdzające
znajomość
lektury,
umiejętność
porządkowania
fabuły,
osadzania
wydarzeń
w czasie i przestrzeni, wskazywania związków postaci pierwszoplanowych z bohaterami drugiego
planu.
Fragment:
Jego wygląd przypominał mi kogoś, kogo juŜ kiedyś widziałem, kogoś śmiesznego.[...]
I nagle przypomniałem sobie. Wyglądał jak arlekin. Miał na sobie ubranie z brązowego płótna, całe w jaskrawe –
niebieskie, czerwone i Ŝółte łaty. Miał je wszędzie: i z przodu, i z tyłu, i na łokciach, i na kolanach. Biegnąca wokół
pasa marynarki barwna lamówka, szkarłatne naszywki w nogawek oraz padające na niego światło słońca sprawiały,
iŜ wyglądał niezwykle wesoło i schludnie, poniewaŜ łaty były pięknie zrobione.[...]
- Uwaga, kapitanie! – zawołał.- Wczorajszej nocy zakopano tu pień.
- Co? Znów jakiś pień! – tu zakłąłem sromotnie[...] Stojący na brzegu „Arlekin” zwrócił
ku mnie swój mopsi nosek.
- Anglik? – spytał z uśmiechem na ustach.
- A pan?! – wykrzyknąłem od steru. Mina mu zrzedła i potrząsnął głową, jakby się obawiał, Ŝe ta odpowiedź mnie
rozczaruje. Nagle się znów oŜywił.
- Nic nie szkodzi! – zawołał zachęcająco.
- Czy zdąŜyliśmy? – spytałem.
- Jest na górze – odparł, wskazując głową szczyt wzgórza. [...]
Kiedy dyrektor z uzbrojonymi po zęby „pielgrzymami” udał się do budynku stacji, „Arlekin” wszedł na pokład
parowca.
- Nie podoba mi się to. Ci krajowcy czają się w buszu – powiedziałem.
Zapewnił mnie z naciskiem, iŜ wszystko jest w porządku, po czym dodał:
- To prości ludzie. Cieszę się, Ŝe przybyliście. Przez cały czas starałem się trzymać ich na dystans.
- Ale przecieŜ pan mówił, Ŝe wszystko jest w porządku! – wykrzyknąłem.
- Nie mieli złych zamiarów – odrzekł. Widząc mój pytający wzrok, poprawił się szybko: - No, prawie. [...]
- Trudno mi było zmusić tych ludzi, by trzymali się ode mnie z daleka – powiedział.
- CzyŜby chcieli pana zabić?
- O, nie! – zawołał i urwał.
- To dlaczego nas zaatakowali? – nie dawałem za wygraną.
Zawahał się, po czym wyznał ze wstydem:
- Nie chcą, by odjechał.
- Naprawdę? – spytałem z zaciekawieniem.
Skinął gestem pełnym tajemniczej mądrości.
- Mówię panu – wykrzyknął – ten człowiek wzbogacił mi umysł!
Opracowała: Małgorzata Niewiadomska
Pytania:
1. Kiedy i gdzie Marlow spotkał tego dziwnego człowieka?
2. Marlow i „Arlekin” rozmawiają na temat Kurtza. Jakie relacje łączą „Arlekina”
z Kurtzem?
3. Dlaczego tubylcza ludność nie chce wyjazdu Kurtza?
4. Co wydarzyło się przed spotkaniem i po spotkaniu Marlowa z „Arlekinem”.
Wyszczególnij po dwa fakty, zachowując chronologię.
5. Z kim jeszcze Marlow rozmawiał na temat Kurtza przed spotkaniem
z „Arlekinem” lub po nim? Wymień trzech rozmówców.
2. Sformułowanie tematu
3. Prezentacja twórczej sylwetki Josepha Conrada. Wystawka dzieł Conrada
Tę fazę lekcji prowadzą uczniowie. Ma ona na celu przedstawienie najwaŜniejszych faktów
z Ŝycia pisarza, zasygnalizowanie związków między biografią a twórczością (zwłaszcza „Jądrem
ciemności”), wskazanie kontekstu historycznego “Jądra ciemności” (czasy europejskiego kolonializmu),
zachęcenie do samodzielnej lektury utworów. Czas wykonania powinien zamknąć się w 15 minutach.
MoŜna teŜ wykorzystać fragmenty biograficznego filmu „Smuga cienia”.
4. Analiza struktury dzieła
Składają się na nią trzy fazy: trwająca do końca pierwszej lekcji rekonstrukcja fabuły, 15-minutowa
praca w grupach i 15-minutowa praca zespołowa słuŜąca zespołowemu porównaniu dwóch płaszczyzn
fabularnych w dziele Conrada.
Pracę inicjujemy poleceniem, by uczniowie w trzech punktach zawarli przebieg wydarzeń
powieściowych. Jeśli zaczną od stwierdzenia, Ŝe to niemoŜliwe lub od wydarzeń inicjujących wyprawę
Marlowa do Afryki, odsyłamy ich do pierwszych stron dzieła oraz do jego zakończenia. Po odczytaniu
stosownych fragmentów powinni sporządzić trzypunktowy plan:
1. Postój grupy zaprzyjaźnionych podróŜnych na statku wycieczkowym u ujścia Tamizy –
zapowiedź opowieści Marlowa.
2. Opowieść Marlowa.
3. Zakończenie opowiadania i refleksja narratora.
Polecamy uczniom rozbudowanie punktu drugiego o podpunkty (nie więcej niŜ dziesięć)
ilustrujące kluczowe wydarzenia z podróŜy Marlowa w głąb Afryki.
a) zatrudnienie się Marlowa w firmie handlowej i podróŜ do Afryki;
b) spotkania z kolejnymi pracownikami firmy i wieści o handlowym geniuszu Kurtza;
c) dotarcie do centralnej siedziby firmy i konieczność naprawy zatopionego parowca;
d) rzekomo ratunkowy charakter wyprawy w górę rzeki do stacji Kurtza i liczne niebezpieczeństwa
podróŜy;
e) atak tubylczej ludności przed dotarciem do stacji Kurtza;
f) spotkanie z „Arlekinem” oraz odkrycie prawdy o metodach pracy Kurtza i jego pozycji wśród
tubylców;
g) próba ucieczki Kurtza w głąb dŜungli i nakłonienie go przez Marlowa do powrotu
z białymi do cywilizacji;
h) śmierć Kurtza;
i) spotkanie Marlowa z narzeczoną Kurtza i zatajenie prawdy o jego poczynaniach.
Pytamy o nazwę dla takiej struktury dzieła. Uczniowie mogą nazwać jego kompozycję
zamkniętą, klamrową lub szkatułkową (opowieść w opowieści). Podkreślamy dwuwarstwowy
charakter fabuły z narracją wyraźnie rozbitą na dwie role. Proponujemy uczniom, by podzieleni
na sześć grup dokonali moŜliwie dokładnej charakterystyki świata przedstawionego obu opowieści,
składających się na treść dzieła. Wszyscy uczniowie otrzymują karty pracy z tabelą do uzupełniania.
Grupa I i II – charakteryzują i porównują narrację opowieści „anonima” i opowieści Marlowa, grupa
III i IV – opisują i porównują czas i przestrzeń w obu opowieściach, grupa V i VI – przedstawiają
i porównują bohaterów i fabułę obu opowieści. W czasie pracy uczniowie korzystają z tekstu, cytując
i komentując jego fragmenty w tabeli.
Narracja: kim jest
narrator, skąd
czerpiemy wiedzę
o nim,
jaki jest czas
narracji, tzn.
kiedy jest ona
prowadzona i jak
długo trwa?
Z jakiej pozycji
wypowiada się
narrator?
Opowieść anonimowego pasaŜera
statku
Anonimowy pasaŜer statku, wiadomo, Ŝe
czuje się człowiekiem morza, choć juŜ nie
jest marynarzem; przedstawia
okoliczności opowieści Marlowa, narrator
pierwszoosobowy, naleŜący do śiwata
przedstawionego, subiektywny, choć
zachowujący anonimowość;
bliŜej nieokreślony czas współczesny
autorowi, wieczór i noc w czasie rejsu
Tamizą w górę rzeki, czas narracji
nieznacznie dłuŜszy od czasu trwania
opowieści Marlowa;
narracja pierwszoosobowa, nienastawiona
na konkretnego odbiorcę.
Czas akcji: kiedy i
jak długo toczy się
akcja?
Czas akcji pokrywa się z czasem narracji
narratora – anonima; wieczór i część
nocy.
Przestrzeń:
zmienna-stała,
zamkniętaotwarta?
Jaki nastrój i
jakie emocje
ewokuje
przestrzeń?
Bohaterowie:
kim są, jakim
klasyfikacjom
podlegają?
Pokład wycieczkowego statku
kotwiczącego u ujścia Tamizy
w Londynie – przestrzeń zamknięta,
ograniczona pokładem statku, niezmienna
do końca opowieści; wydaje się
bezpieczna, znana, oswojona; miasto –
przestrzeń „cywilizowana”.
Narrator, Marlow, dyrektor firmy, inni
pasaŜerowie – słuchacze opowieści
Marlowa
„Opowiadacz” i słuchacze.
Fabuła: statycznadynamiczna?
Jakie emocje
wywołuje fabuła?
Bardziej sytuacja niŜ akcja, brak „dziania
się” typowego dla powieści np.
realistycznej, statyczność stwarzająca
wraŜenie spokoju, bezpieczeństwa
Zapełniona
tabela
jest
zarazem notatką,
którą
Opowieść Marlowa
Marlow – naleŜy do świata przedstawionego
obu opowieści, charakteryzuje go narrator –
pasaŜer jako „czynnego marynarza” i
szczególnego opowiadacza, którego
opowieści są nietypowe, pozbawione morału;
sam Marlow teŜ o sobie opowiada; jest
narratorem subiektywnym, nawiązującym
kontakt ze słuchaczami;
taki sam jak w opowieści pasaŜera, opowieść
Marlowa zaczyna się po zapadnięciu
ciemności, narracja trwa tyle ile wymaga
opowiedzenie przez Marlowa historii
podróŜy w głąb Afryki;
narracja pierwszoosobowa, nastawiona na
konkretnego odbiorcę, silnie
zsubiektywizowana.
Czas akcji o wiele lat wyprzedza czas
narracji – Marlow roztacza retrospektywną
wizję wydarzeń ze swojej młodości; czasy,
gdy serce Afryki było „białą plamą” na
mapie; czas akcji nie tylko wcześniejszy, ale
i o wiele dłuŜszy od czasu narracji – akcja
trwa kilka miesięcy.
Głównie Afryka, tereny Konga, rzeka,
kolejne stacje firmy, pokład statku, którym
Marlow płynie w górę rzeki; z punktu
widzenia narratora – Europejczyka to
przestrzeń nieznana, tajemnicza, niepokojąca,
budząca grozę i fascynację. Emocje narastają
w miarę zagłębiania się bohatera
w dŜunglę i zbliŜania się do Kurtza.
Marlow, Kurtz, dyrektor firmy i jej
przedstawiciele, narzeczona Kurtza, ludność
tubylcza.
Klasyfikacje: biali i czarni, ludność tubylcza
poddana europejskim kolonizatorom (ofiry
kolonialnego wyzysku i czarni wysługujący
się białym) oraz ludność „dzika”.
Dynamiczna, pełna tajemnic, niepokojąca, o
stopniowo rosnącym tempie w miarę
zbliŜania się Marlowa do Kurtza.
uczniowie
mogą
umieścić
w
zeszytach.
5. Formułowanie wniosków
Powinno prowadzić do wykazania zaleŜności między strukturą a problematyką dzieła.
Po wypełnieniu tabeli zadajemy pytanie: Jaką zasadą kierował się autor, komponując swoje dzieło
z takich dwóch płaszczyzn? Jest nią kontrast (antynomia): znane – nieznane, jawne – owiane tajemnicą,
statyczne – dynamiczne, spokój – niepokój.
Jakie inne antynomie moŜna dostrzec w dziele?
- biali i czarni, światło i ciemność, Europa i Afryka, czarni „cywilizowani” i czarni „dzicy”,
Marlow i Kurtz, natura i kultura
Jaką problematykę sugerują wymienione antynomie?
• Zderzenie dwóch kultur. Zagadnienie kolonializmu europejskiego.
• Problematyka moralna – podkreślana antynomią światła i ciemności rozumianych
metaforycznie oraz kontrastem postaw Marlowa i Kurtza. Ekstremalne warunki jako próba
moralności.
• Nieznane jako wieczne wyzwanie dla człowieka pragnącego poznania. Granice poznania.
• Konflikt natury i kultury.
Uczniowie powinni zauwaŜyć, Ŝe kontrast między dwiema płaszczyznami nie jest jedyną zasadą
kompozycyjną. Drugą jest analogia. Jakie analogie zachodzą między dwiema warstwami
fabularnymi, które tyle dzieli?
•
•
•
Obie opowieści osnute są na motywie podróŜy w górę rzeki, czyli do źródeł. MoŜe to znaczyć,
Ŝe powieść opowiada o ludzkim dąŜeniu do odkrycia prawdy.
W obu występuje ten sam bohater – Marlow - archetyp Europejczyka – białego dŜentelmena.
Motyw ciemności: Marlow zaczyna swoją opowieść o zmroku, mówi o dawnej „mroczności”
obecnie cywilizowanej krainy (ma na myśli Londyn), szczególne znaczenie motywu ciemności
sugeruje tytuł dzieła. Ostania refleksja narratora dotyczy krainy w górze rzeki Tamizy, krainy
znanej i oswojonej, która nagle zdaję się ukrywać „jądro ciemności”. Nic więc nie jest
jednoznaczne.
6. Zadanie domowe:
•
•
Odszukaj w „Słowniku symboli” informacje o symbolice światła i ciemności, zaznacz
w utworze kilka fragmentów, w których wystąpiły te motywy.
Zbierz materiał do charakterystyki Marlowa i Kurtza.
„ Jądro ciemności” – scenariusz 2
Temat: Wędrujemy z Marlowem do „jądra ciemności” lub Marlow i Kurtz, czyli jasne i ciemne
drogi człowieka
Temat naleŜy realizować na dwóch lekcjach. Konieczne pomoce to: Biblia – Księga Rodzaju, kilka
egzemplarzy „Słownika symboli” W. Kopalińskiego, egzemplarze lektury na kaŜdej ławce. MoŜna teŜ
wykorzystać mapę fizyczną Afryki, fragmenty filmu „Jądro ciemności” lub/i „Czas apokalipsy”. Lekcje
poprzedzone były zadaniem skorzystania ze „Słownika symboli” oraz zaznaczenia w tekście lektury
fragmentów z motywami światła i ciemności.
Cele
Uczeń: wyjaśnia dosłowne i symboliczne znaczenia motywów światła i ciemności, odnajduje te motywy
w dziele Conrada i określa ich funkcje, odczytuje symbolikę tytułowego „jądra ciemności”, tworzy portrety
psychologiczne głównych bohaterów, analizuje i ocenia ich motywacje, wskazuje znaczeniowe związki między
symboliką ciemności a postawami bohaterów, charakteryzuje etykę Conradowską, charakteryzuje „Jądro
ciemności” jako parabolę.
1. Językowe przygotowanie do omówienia moralnej tematyki „Jądra ciemności”
Rozpoczynamy od odczytania przez ucznia fragmentu „Księgi Rodzaju” o stworzeniu świata. Pytamy
o działanie Boga, które inicjuje akt kreacji świata. Działaniem tym jest oddzielenie światła od ciemności.
Pytamy o znaczeniową relację między światłem a ciemnością. Są to pojęcia kontrastowe,
tzn. o przeciwstawnym znaczeniu – antonimy.
Polecamy, by uczniowie stworzyli bank synonimów obu wyrazów. Synonimy wypisujemy na tablicy
w dwóch „słupkach” w taki sposób, by jednocześnie powstawały pary antonimów tam, gdzie to moŜliwe:
światło
ciemność
blask
cień
jasność
mrok
biel
czerń
dzień
noc
świt
zmierzch
Prosimy, by uczniowie zastosowali wybrane wyrazy lub ich pochodne w róŜnych związkach
wyrazowych tak, by zilustrować dwoistość znaczenia (dosłowność i metaforyczność), np. światło lampy
i światełko w tunelu, zapada mrok i mroczna dusza, zapada zmierzch i zmierzch kultury.
Pytamy uczniów, jakie znaczenia tradycja przypisuje zgromadzonym pojęciom. Jako źródło informacji
słuŜy „Słownik symboli”, z którego uczniowie mieli skorzystać w domu.
Światło – w Biblii: Ŝycie, zbawienie, szczęście, np.w Ew. wg św. Jana Jezus mówi: „Jam jest światłość świata”,
w Ks. Przypowieści: „A ścieŜka sprawiedliwych jak jasna światłość wschodzi i rośnie aŜ do pełnego dnia.”,
światłość wiekuista – Ŝywot wieczny, zbawienie; w Koranie: „Allah jest światłością nieba i ziemi.”; dziedzina
Boga, aniołów i ludzi o czystej duszy.
Ciemność – zło, nieszczęście, zguba, śmierć, kara; dziedzina szatana, demonów i grzeszników, ludzi upadłych.
Pozostałe słowa konotują podobne znaczenia symboliczne.
2. Wędrówka tropem dosłownych i symbolicznych znaczeń „światła” i „ciemności” w utworze Conrada
Stawiamy tezę, Ŝe w „Jądrze ciemności” autor odsyła nas do właśnie takich, zgodnych z tradycją
znaczeń światła i ciemności, jednocześnie je konfrontując. Polecamy odczytanie zaznaczonych w domu
fragmentów uzasadniających tezę. Po odczytaniu kaŜdego fragmentu uczniowie rozstrzygają, czy motywy
wystąpiły z znaczeniu dosłownym czy symbolicznym, a jeśli symbolicznym, to jakie treści sugerują.
Np. Rozdział I: Bezchmurne niebo było anielsko spokojnym bezkresem czystego światła.[...] Jedynie mrok,
wzbierający nad szczytami wzniesień na zachodzie, z kaŜdą minutą stawał się coraz gęstszy – jakby w odwecie
za słoneczną iluminację.
W końcu, wolno schodząc w dół po niewidzialnym łuku, słońce zbliŜyło się do widnokręgu
i z oślepiająco białego zmieniło się w czerwoną, pozbawiona promiennej mocy, oziębłą tarczę – tak jakby miało
za chwilę zgasnąć, śmiertelnie raŜone dotykiem mroku wiszącego ponuro nad miastem.[...]
„To miasto – odezwał się nagle Marlow – równieŜ naleŜało do najmroczniejszych miejsc na ziemi.”
Określenia kojarzone ze światłem sygnalizują jego anielski, święty i Ŝyciodajny charakter. Mrok „uśmierca”
światło, bierze „odwet”. Takie określenia sugerują toczącą się walkę między światłem a ciemnością.
WciąŜ powtarzała o „oduczaniu milionów ciemnych ludzi ich ohydnych obyczajów” – słowa ciotki Marlowa
odnoszą się do barbarzyńskiej jej zdaniem ludności Afryki.
Raz, gdy róŜne choroby tropikalne złoŜyły praktycznie całą stację, miał stwierdzić:
- Z bebechami się tu kariery nie zrobi.
Przypieczętował te słowa właściwym sobie uśmiechem, sprawiającym wraŜenie bramy otwierającej się na
ciemność. Brama na ciemność przez skojarzenie z bramą piekieł u Dantego (wyraźnie zaznaczony motyw
inferna) zapewne oznacza wewnętrzne piekło dyrektora, skaŜenie jego duszy złem.
Rozdział II: Krótkim ramieniem zatoczył krąg, wskazując na las, strumień, bagno i rzekę. Zdawało się, Ŝe tym
plugawym gestem zdradziecko przyzywa przyczajoną śmierć, ukryte zło, najgłębszą ciemność płynącą z jądra
tej rozświetlonej ziemi – wuj dyrektora przekonuje go, by zaufał dzikiej przyrodzie, afrykańskiemu piekłu, które
pochłania swoje ofiary – mowa o Kurtzu.
3. Analiza i interpretacja fragmentu rozdziału II (J. Conrad „Jądro ciemności”. Wyd. Zielona Sowa,
Kraków 2004, str. 40 – 42)
[...]Rzeka otwierała się szeroko, by zaraz zewrzeć się za nami – jakby dŜungla leniwie wracała na swoje stare
miejsce, blokując nam powrotną drogę. Przenikaliśmy coraz głębiej do jądra ciemności. Panowała tam kompletna cisza.
Nocą słychać było czasem warkot bębnów, który unosił się w górę rzeki za osłoną drzew, gdzie trwał stłumiony, jakby
płynąc ponad naszymi głowami, wysoko w powietrzu, aŜ do samego brzegu. Trudno było powiedzieć, czy bębnienie to
oznacza wojnę, pokój czy modlitwę. Ranek obwieszczało zejście lodowatej ciszy. Karczownicy jeszcze spali, ich ogniska sie
dopalały. Człowiek zrywał się na trzask gałązki. Wydawało się, ze wędrujemy po prehistorycznej ziemi, która w dodatku
kojarzyła się z jakąś nieznaną planetą. Prześladowała nas wizja, Ŝe jesteśmy pionierami biorącymi w posiadanie jakąś
przeklętą spuściznę, którą moŜna było sobie podporządkować jedynie za cenę strasznego cierpienia i cięŜkiej harówki.
Nagle, gdy z trudem pokonywaliśmy zakręt, naszym oczom ukazały się ściany uplecione z sitowia i spiczaste dachy
wykładane trawą, wybuchał wrzask, kłębił się wir czarnych nóg, ramion, klaszczących dłoni, tupiących stóp, kołyszących
się ciał i białek oczu pod cięŜko zwisającym baldachimem nieruchomego listowia. Parowiec pełzł wolno przed siebie,
wzdłuŜ krawędzi czarnego i niepojętego szaleństwa. Czy prehistoryczny człowiek nas przeklinał, modlił się do nas czy witał
– któŜ to mógłby wiedzieć? Zrozumienie tego, co nas otaczało, było dla nas nieosiągalne. Przesuwaliśmy się jak duchy,
zaciekawieni, lecz pełni skrywanego lęku – niczym zdrowi psychicznie ludzie będący świadkami gwałtownego symptomu
choroby umysłowej w zakładzie zamkniętym. Nie mogliśmy niczego pojąć, gdyŜ odeszliśmy za daleko i zapomnieliśmy;
poniewaŜ podróŜowaliśmy przez mroki pierwszych wieków – tamtych wieków, które bezpowrotnie minęły, nie
pozostawiając praktycznie śladu i Ŝadnych wspomnień.
Ziemia wyglądała nieziemsko. Przywykliśmy do widoku pokonanego, spętanego potwora, lecz tam moŜna było
zobaczyć potwornego stwora na wolności. Był nieziemski, a ci ludzie... Nie, nie zatracili ludzkich cech. I to podejrzenie, Ŝe
zachowali człowieczeństwo, było najgorsze ze wszystkiego. Docierało to do nas bardzo wolno. Wyli, podskakiwali,
obracali się dookoła własnej osi, robili straszliwe miny, lecz najbardziej ekscytowała mnie myśl, Ŝe są w tym wszystkim
ludźmi, takimi samymi jak ja; myśl, Ŝe jestem dalekim kuzynem tego dzikiego, rozwścieczonego szczepu. Ohyda. Tak,
wyglądało to ohydnie, lecz jeśli człowiek znajdował w sobie dość odwagi, to musiał w duchu przyznać, Ŝe jeszcze tli się w
nas mała iskierka będąca odzewem na przeraŜającą szczerość tej rozwrzeszczanej ohydy; mgliste podejrzenie, Ŝe jednak
jest w tym jakiś sens, który dociera do nas poprzez mrok pierwszych wieków. A właściwie dlaczego by nie? PrzecieŜ umysł
ludzki potrafi wszystko, gdyŜ wszystko w sobie zawiera – zarówno całą przeszłość, jak i przyszłość. W końcu co się kryło
w dŜungli? Być moŜe radość? Strach, smutek, oddanie, odwaga, wściekłość – kto to moŜe wiedzieć? Na pewno zaś prawda,
prawda odarta z przebrania czasu. Głupiec popatrzy i odwróci głowę ze wstrętem. Prawdziwy człowiek wie, o co chodzi i
będzie ją obserwował bez mrugnięcia okiem. Lecz musi być człowiekiem przynajmniej w takim stopniu jak tamci na brzegu.
Musi przeciwstawić tej prawdzie wszystko, co w nim autentyczne – własną pierwotną siłę. Zasady moralne tu nie
wystarczą. Kupione przedmioty, ubranie, piękne szmaty, które opadłyby przy pierwszym porządnym wstrząsie. Nie, tu
potrzeba świadomego przekonania. Zatem czy ten piekielny zgiełk znajduje we mnie jakiś oddźwięk? Słucham pilnie,
przyznaję, Ŝe tak, lecz przecieŜ mam własny głos, który – dobrze to czy źle – zagłuszyć się nie da. Rzecz jasna, głupcowi,
który odczuwa jedynie strach i szlachetne sentymenty, nic nie grozi. Co to za pomruki? Zastanawiacie się, czy zatem nie
wylądowałem i sam nie zacząłem wyć i tańczyć? OtóŜ nie, nie zacząłem. Co, Ŝe szlachetne sentymenty? Do diabła z nimi!
Nie miałem na to czasu. Babrałem się w bieli ołowianej i pakułach z wełnianego koca, by zatkać dziury w rurach
parowych – ot co.
Zadania do pracy z tekstem z projektowanymi odpowiedziami:
1. Wydziel w tekście część opisową i część refleksyjną.
• Opis – pierwszy akapit do retorycznego pytania; ale uwaga! – i tutaj uczniowie mogą
dostrzec akcenty refleksyjne, opis bowiem oparty jest na subiektywnych obserwacjach
i wraŜeniach Marlowa z podróŜy.
• Refleksja – pozostała część tekstu.
2. Co zostało nazwane „jądrem ciemności” w pierwszej części tekstu?
• Określenie to odnosi się do nieznanego, okrytego tajemnicą serca afrykańskiej dŜungli,
do świata, w którym moŜe czaić się niebezpieczeństwo.
3. Zacytuj trzy sformułowania, które oddają wrogie nastawienie natury do człowieka.
• „dŜungla leniwie wracała ..., blokując nam drogę”, „zejście lodowatej ciszy”, „moŜna było
zobaczyć potwornego stwora na wolności”.
4. Dlaczego białym podróŜnym „wydawało się, Ŝe wędrują po prehistorycznej ziemi, która w dodatku
kojarzyła się z jakąś nieznaną planetą”? W odpowiedzi wymień dwa powody wyprowadzone
z pierwszego akapitu.
• PoniewaŜ, oderwani od cywilizacji, w otoczeniu afrykańskiej dzikiej przyrody czuli się
obco.
• PoniewaŜ świat dzikiej natury był całkiem odmienny od tego, w którym byli
„zadomowieni” (świat cywilizacji, kultury).
• PoniewaŜ nie rozumieli zachowania tubylczej ludności, a wzbudzało ono uzasadniony
niepokój.
5. Jaki środek stylistyczny rozpoznajesz w pierwszym zdaniu drugiego akapitu? Jaką funkcję
on pełni?
• Jest to paradoks, oddający niezwykłość i obcość miejsca, w którym znaleźli się podróŜni,
tak innego od znanej białym, ujarzmionej, podporządkowanej człowiekowi natury. Stąd
kontrast „pokonanego, spętanego potwora” i „potwornego stwora na wolności”.
6. W odczuciach Marlowa wywołanych widokiem dzikiej ludności afrykańskiej w drugim akapicie
tekstu daje się zauwaŜyć dysonans. Nazwij dwa uczucia towarzyszące obserwacji tubylców przez
Marlowa i wyjaśnij, czym są one spowodowane.
• Odraza (wstręt) – poniewaŜ Marlow widzi w zachowaniu tubylcóm dowód ich
barbarzyństwa, niemalŜe zwierzęcości, której ukrytych pokładów dopatruje się takŜe
u siebie. Wstręt budzi myśl o ukrytej wspólnocie z „dzikusami”.
• Fascynacja (zaciekawienie) – poniewaŜ Marlow dostrzega w zachowaniu tubylców prawdę
o człowieku, szczerość i naturalność.
7. Akapit drugi obrazuje docieranie do jeszcze innego „jądra ciemności”. Odkrycie jakiej prawdy
czeka tam na człowieka? Nie odpowiadaj cytatem.
• „jądrem ciemności” w sensie metaforycznym jest ukryta w człowieku dzikość,
zwierzęcość, instynkty, które przez wieki podlegały procesowi tłumienia, kiełznania przez
kulturę; „jądro ciemności” to skrywana głęboko pod warstwą ogłady kulturalnej
tajemnicza pierwotność, sfera, w której nie rządzą moralne zasady, lecz instynkty.
8. Człowiek w stanie kultury – pięknie i starannie ubrany, uzbrojony w zasady moralne – nie zawsze
obroni się przed stoczeniem się w barbarzyństwo. Co zatem uratowało Marlowa?
• Moralne zasady – zdaniem Marlowa – nie stanowią wystarczającej ochrony
w okolicznościach ekstremalnych, kiedy odzywają się instynkty. Wtedy ratunkiem jest
oddanie się zajęciu, niekoniecznie twórczemu, ale zmuszającemu człowieka do myślenia
w kategoriach kultury, a więc na przykład w kategoriach powierzonych nam obowiązków.
Takim zajęciem dla Marlowa stała się praca kapitana statku. Odpowiedzialność za ludzi
i statek zmuszała Marlowa do wykonywania zwykłych, prozaicznych czynności
zajmujących umysł i zagospodarowujących czas.
9. Do jakich wniosków na temat natury człowieka oraz relacji natura – kultura prowadzi wywód
Marlowa?
• Człowiek jest istotą dwoistą, przynaleŜącą do dwóch światów: kultury i natury. Słabość
człowieka powoduje, Ŝe łatwo wraca on do stanu pierwotnego, Ŝe ulega dzikim
instynktom, a zarazem wytraca cechy i wartości, jakich nabył w procesie „ogładzania”
przez kulturę. Stan kultury jest wtórny, człowiek potrzebował tysięcy lat, by wyjść
z barbarzyństwa, ale wystarczy krótki czas, by do niego wrócił. Nigdy nie uda się
całkowicie stłumić w człowieku dzikich, pierwotnych instynktów. Natura i kultura
w człowieku są w konflikcie.
Po tej części lekcji naleŜy sformułować pierwsze wnioski o tym, Ŝe symbolika światła i ciemności
nieodłącznie związana jest z postawami bohaterów w obliczu ekstremalnych okoliczności. MoŜemy
prowokacyjnie zapytać uczniów, czy ta sama logika, nakazująca stawiać w opozycji światło i ciemność, niebo
i piekło, szlachetność i występek, cywilizowanie i pierwotność pozwala postawić wyraźną linię między
Marlowem a Kurtzem.
4. Jasne i ciemne drogi człowieka – charakterystyka porównawcza postaci skupiona na prezentacji
i ocenie postaw Marlowa i Kurtza
Praca musi przebiegać w grupach, z których trzy skupiają się na postaci Marlowa, a trzy inne na postaci
Kurtza.
Uczniowie w domu przygotowali materiał do charakterystyki postaci. W grupach powinni sięgnąć
do zaznaczonych fragmentów i wykonać zadania z rozdanych im kart pracy.
Karta pracy nr 1 – Kurtz
Odpowiedzcie na pytania dotyczące postaci Kurtza. Informacji o bohaterze szukajcie w zaznaczonych w domu
cytatach.
1. Jakim człowiekiem był Kurtz przed podróŜą do Afryki? Jakim kodeksem się kierował?
Od kogo czerpiemy informacje na ten temat? Czy są one obiektywne?
2. Jakie zamiary przyświecały jego podróŜy do Afryki? Czy Kurtz wywiązał się ze swojej misji?
3. Czym zajmował się Kurtz w Afryce? Jak był postrzegany przez innych przedstawicieli firmy?
Jakimi metodami się posługiwał?
4. Jakie zmiany zaszły w postawie moralnej Kurtza? Czym moŜna je tłumaczyć?
5. Dlaczego Kurtz nie Ŝyczył sobie kontaktu z „białymi” ani powrotu do cywilizacji?
6. Wielki człowiek czy człowiek upadły – jak z perspektywy „dokonań” i zmian w osobowości
moŜna ocenić Kurtza?
7. Dlaczego ocena Kurtza nie wydaje się Marlowowi jednoznaczna? (ostatnie chwile Kurtza
Marlow nazywa zwycięstwem i zataja przed światem prawdę na jego temat – dlaczego? –
interpretacja słów: Nie mogłem jej powiedzieć. Zrobiłoby się zbyt ciemno...tragicznie ciemno).
Karta pracy nr 2 – Marlow
Odpowiedzcie na pytania dotyczące postaci Marlowa. Informacji o bohaterze szukajcie w zaznaczonych
w domu cytatach.
1. Jakie zamiary przyświecały podróŜy Marlowa do Afryki? Jak zmieniał się cel podróŜy
Marlowa w trakcie pobytu na Czarnym Lądzie?
2. Jaki jest stosunek Marlowa do rzekomej misji cywilizacyjnej realizowanej w Afryce przez
białych?
3. Jakie cechy, postawy lub metody działania budzą zdecydowany sprzeciw Marlowa?
4. Dlaczego irytują go powtarzane przez wielu opinie o geniuszu Kurtza?
5. Jakie wątpliwości i lęki towarzyszą Marlowowi w czasie podróŜy w górę rzeki i później?
6. Scharakteryzuj etos, jakim kieruje się Marlow.
Projektowane odpowiedzi:
Karta pracy nr 1:
1. Z rozmowy Marlowa z narzeczoną Kurtza dowiadujemy się, Ŝe był człowiekiem szlachetnym, dobrym,
posiadającym szacunek i uznanie ludzi, kierującym się moralnymi prawami dekalogu, etosem
dŜentelmeńskim. Informacje uzyskane od narzeczonej nie są obiektywne ze względu
na łączące ją z Kurtzem uczucie. Kobieta wyraŜnie idealizuje Kurtza, widząc w nim ideał człowieka.
2. Kurtzem kierował idealistyczny zamiar cywilizowania barbarzyńskich plemion Afryki. Miał
on napisać sprawozdanie z misji cywilizacyjnej. W sprawozdaniu dowodził, Ŝe biali ludzie muszą
wydawać się dzikim istotami nadnaturalnymi. Twierdził, Ŝe moŜna ten fakt wykorzystać
w procesie cywilizowania, stosując jednocześnie chrześcijańską zasadę miłosierdzia. Z samej misji
jednak się nie wywiązał – sam stoczył się w barbarzyństwo. Altruistyczne metody sugerowane przez
siebie skwitował na marginesie sprawozdania opinią: „Wytępić całe to bydło!”.
3. Kierował pracami najdalej wysuniętej w głąg dŜungli stacji wielkiej firmy, która zajmowała się
głównie pozyskiwaniem kości słoniowej. Szybko zdobył sławę i stał się przedmiotem uwielbienia
i zawiści wielu ludzi, poniewaŜ wszystkich przewyŜszył ilością i jakością pozyskanej kości słoniowej.
Tajemnicą jego sukcesu były stosowane metody zasadzające się na krwawym podboju ziem i plemion,
które sobie podporządkował.
4. Kurtz uwierzył w swoją nadnaturalność, przyjął rolę boga i wodza jednego z plemion. Jego władza
opierała się na krwawej dyktaturze, wrogom obcinał głowy i na postrach dla innych zatykał na palach
ogrodzenia. Na jego cześć składano ofiary. Bohater odrzucił ograniczenia moralne, podeptał
ewangeliczne
przykazanie
miłosierdzia.
Sprzeniewierzył
się
zatem
etosowi,
z którym wcześniej się utoŜsamiał. Poszedł za głosem instynktów, pozwolił, by zwycięŜyła
w nim mroczna strona natury. Przyczyny tej zmiany moŜemy upatrywać w braku kontaktu
z cywilizacją, z innymi białymi. Kurtz nieustannie podlegał atakom dzikiej, pierwotnej przyrody.
5. Kurtz obawiał się, Ŝe kontakt z białymi wymusi na nim konfrontację jego postawy
z wyznawanymi wcześniej zasadami. Marlow przybywający do stacji Kurtza ucieleśnia kulturowy
dorobek Europy z chrześcijańskim etosem na czele. Kurtz boi się spojrzeć w to „lustro”, bo zobaczyłby
w nim barbarzyńcę. sam fakt kontaktu z cywilizacją wymusi na nim ocenę ocenę własnych postępków
w kategoriach moralnych.
6. Upadek moralny i odpowiedzialność Kurtza za dzieło zniszczenia, którego dokonał, wydają się
oczywiste. Jednak w postaci moŜna dopatrzeć się znamion wielkości. Przede wszystkim jednak jest
to człowiek, który dotarł do własnego „jądra ciemności”.
7. W ocenie Marlowa na obronę Kurtza przemawia fakt, Ŝe w chwili śmierci bohater krótkim słowem
„zgroza” dokonuje krytycznej oceny swej postawy. Daje tym dowód swej przynaleŜności do świata
kultury. Marlow ocala pamieć o Kurtzu jako szlachetnym człowieku, bo ujawnienie prawdy mogłoby
jego
narzeczonej
i
wielu
innym
ludziom
odebrać
wiarę
w
człowieka.
Karta pracy nr 2:
1. PodróŜ Marlowa miała zaspokoić jego Ŝądzę poznania, odkrywania, zmierzenia się
z nieznanym. Później, odkąd dowiedział się o Kurtzu, głównym celem staje się zgłębienie jego
tajemnicy.
2. Marlow szydzi z rzekomej „misji cywilizacyjnej”, demaskuje rzeczywiste pobudki białych, którymi
kieruje chciwość, Ŝądza władzy lub sławy. ObnaŜa teŜ skutki działalności białych
na Czarnym Lądzie: niszczenie zasobów natury, niewolniczy wyzysk i wyniszczenie ludności.
3. Marlow brzydzi się kłamstwem, potępia pogoń za zyskiem, ośmiesza zawiść i fałsz w postawach
bohaterów (np. dyrektora). Walczy z przejawami lenistwa, brakoróbstwa, bezmyślnym niszczeniem
dóbr. DraŜni go chaos i nieład w działaniach białych.
4. Marlow powątpiewa w geniusz Kurtza, bo wie, Ŝe Ŝaden człowiek nie jest doskonały. Wyczuwa fałsz
i zawiść w opiniach na temat Kurtza. Hymny na cześć Kurtza śpiewane przez ludzi obłudnych nie są
wiarygodne. Marlow zbiera róŜne opinie o Kurtzu, próbując z nich zbudować pełny i najbliŜszy
prawdy obraz. Conrad w narracji Marlowa na temat Kurtza zastosował technikę punktów widzenia,
polegającą na oglądzie i ocenie tych samych spraw przez wielu bohaterów.
5. Wątpliwości te dotyczą właśnie ludzkiej natury, która tai w sobie pokłady dzikości, pierwotne
instynkty – Marlow odkrywa, Ŝe i on ma swoje „jądro ciemności”. Broni się przed stoczeniem
w stan barbarzyństwa.
6. Marlow ucieleśnia etos człowieka honoru, białego dŜentelmena. Jest to uwspółcześniona wersja etosu
rycerskiego, nakazującego nade wszystko niezłomną wierność swoim ideałom.
5. Podsumowanie
NaleŜy wrócić w nim do pytania, czy w postawach Marlowa i Kurtza naleŜy takŜe dostrzec ich wzajemną
sprzeczność. Po wykonaniu całej poprzedniej fazy uczniowie powinni zauwaŜyć:
• Ŝe sprzeczności trzeba szukać przede wszystkim w naturze ludzkiej, a nie między
bohaterami. W moralnie zwycięski gest Kurtza wypowiadającego słowo potępienia
dla własnych czynów i w obawy Marlowa przed własną słabością, podszeptami
drzemiących w człowieku instynktów wpisana jest koncepcja człowieka, którego
zadaniem jest walka z własnymi demonami, własnym wewnętrznym piekłem i który,
choć podejmuje wyzwanie, nie zawsze zwycięŜa. O wartości moralnej człowieka
świadczy juŜ to, Ŝe staje do walki;
• Ŝe człowiek wymyka się próbom jednoznacznej oceny i zawsze zostaje tajemnicą dla
innych;
• Ŝe etyka Conradowska cechuje się maksymalizmem wymagań stawianych
człowiekowi;
• Ŝe naleŜy zachować ostroŜność w osądzie człowieka, zarówno wystawiając
mu pochlebną, jak i krytyczną cenzurę. śycie stawia człowieka w sytuacjach
weryfikujących wszelkie oceny – w „Jądrze ciemności” metaforycznym obrazem
takiej sytuacji jest wyprawa w głąb afrykańskiej dŜungli – w świat, w którym nie
funkcjonują prawidła kultury. W filmowej adaptacji dzieła w reŜyserii Francisa
Forda Coppoli pt. „Czas apokalipsy” metaforą ekstremalnych warunków jako
sprawdzianu dla człowieka jest wojna w Wietnamie;
• śe takie ujęcie problematyki w wielką metaforę jest charakterystyczne dla gatunku
przypowieści.
7. Zadanie domowe
Np.:
Wykonaj zadania do tekstu Zdzisława Najdera „Conrad – pisarz nowoczesny” (podręcznik „Przeszłość
to dziś” dla klas drugich, część II, wyd. STENTOR, str. 236-237
Analizując wybrany fragment „Jądra ciemności”, udowodnij, Ŝe autor posłuŜył się w nim nie tylko techniką
symbolizmu, ale takŜe impresjonizmu.
„Jądro ciemności” J.Conrada i „Indochiny” Règisa Wargniera – dwie rozprawy z kolonializmem.
4. Jasne i ciemne drogi człowieka – wariant 2.
Zastosowanie wariantu 2. powinno wyprzedzić analizę i interpretację fragmentu (punkt 3. scenariusza).
Grupy: I, II, III
Światło czy ciemność, czyli kim jesteś, Kurtz?
Grupy otrzymują na kartkach kilka cytatów na temat Kurtza. Ich zadaniem będzie ustalenie,
czy mówią one prawdę na jego temat, sprostowanie i uzupełnienie informacji oraz wypracowanie plakatu
przedstawiającego bohatera w moŜliwie pełny i sprawiedliwy sposób. Pytania z kart pracy do wariantu
pierwszego mogłyby spełniać rolę dodatkowej pomocy.
Cytaty:
• „To nadzwyczajny człowiek.”
• „Kurtz kieruje bardzo waŜną placówką handlową w centrum „zagłębia kości słoniowej” i wysyła
jej więcej niŜ inni dostawcy razem wzięci.”
• „On daleko zajdzie, bardzo daleko.”
• „To prawdziwy fenomen: emisariusz miłosierdzia, nauki i postępu... Do prowadzenia misji
powierzonej nam przez Europę potrzebny był nam człowiek o wybitnej inteligencji i duŜej
wraŜliwości na ludzkie nieszczęścia, całkowicie oddany sprawie.”
• „ On poprosił centralę, by go tam wysłano. Miał zamiar pokazać, na co go stać.”
• „... łódź, czterech wiosłujących i jeden biały człowiek, który porzucił swoją kwaterę główną,
odpoczynek, nawet myśli o domu; kieruje się ku samemu sercu puszczy, ku swojej pustej
i zniszczonej stacji. Nie znałem przyczyny, dla której to zrobił. Być moŜe był po prostu
człowiekiem rozkochanym w swojej pracy... Mówiono o nim „ten człowiek”.”
• „Jego słowa, dar wyraŜania myśli – zachwycający, przynoszący oświecenie, najbardziej wzniosły
i godny najgłębszej pogardy, pulsujący strumień światła lub złudna struga wypływająca z jądra
niezgłębionej ciemności.
• „Kurtz zajmował wysoką pozycję wśród miejscowych demonów.”
Grupy IV, V, VI
Światło czy ciemność – kim jesteś, Marlow? (tytuł plakatu)
Grupy otrzymują na kartkach zbiór informacji (spreparowanych przez nauczyciela) o bohaterze. Zadaniem
uczniów będzie zweryfikowanie i uzupełnienie informacji, a następnie zobrazowanie i opisanie na plakacie
zrekonstruowanego wizerunku bohatera.
• Marlow brzydzi się kłamstwem i nigdy nie kłamie.
• Marlow potępia pogoń za zyskiem.
• Marlow pogardza Kurtzem.
• Marlow jest bezkompromisowy, nie ulega niczyim naciskom.
• Marlow powaŜnie traktuje misję cywilizacyjną białego człowieka.
• Cechuje go niezachwiana Ŝadnymi wątpliwościami postawa moralna.
• Marlow usprawiedliwia Kurtza.
• To osoba całkowicie przekonana o nieomylności własnych racji. Pewna swojej wiedzy na temat
natury ludzkiej.

„Jądro ciemności” – scenariusze 1

Transkrypt

Podobne dokumenty

Impresjonizm i symbolizm - „Jądro ciemności” Josepha Conrada

Jądro ciemności Joseph Conrad

Conrad

Waldemar Pranckiewicz MATERIA CIEMNOŚCI

The Holy See