Ochrona praw dziecka w świetle standardów obowiązującego prawa

Ochrona praw dziecka w świetle standardów
obowiązującego prawa
Każdy człowiek, również ten mały, posiada określone prawa, nie poprzez czyjeś
nadanie, ale poprzez samo istnienie bycia człowiekiem. Zatem każde dziecko niezależnie
od sytuacji (...) ma prawo do miłości (...), prawo do własnego zdania, do szacunku
i ochrony godności, do życia bez przemocy.
K. ROGERS, A. MASLOW
Pojęcie „praw dziecka” występuje w różnych kontekstach. Posługują się nim
przedstawiciele różnych dziedzin nauki i praktyki, najczęściej psycholodzy i pedagodzy,
kuratorzy
sądowi,
pracownicy
socjalni.
Ochrona
i
przestrzeganie
praw
dziecka,
to dla nauczycieli obowiązujące zasady do przestrzegania pracy. Podkreślić należy jednak
z całą mocą, że to nie tylko wskazówki interpretacyjne, ale również ustawowy obowiązek,
który wykonany być powinien z należytą starannością. Uważam zatem, że warto poświęcić tej
tematyce nieco uwagi.
Ochrona praw dziecka konstytucyjnym obowiązkiem nauczycieli
Wiadomym jest, że Konstytucja w hierarchii aktów prawnych w naszym państwie
zajmuje najwyższe miejsce. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej ustala również źródła
obowiązującego prawa. Zgodnie z jej art. 87 ust. 1 „Źródłami powszechnie obowiązującego
prawa
Rzeczypospolitej
Polskiej
są:
Konstytucja,
ustawy,
ratyfikowane
umowy
międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego”. Wyjaśnia również,
jak mamy postąpić, jeżeli ustawa krajowa jest sprzeczna z ratyfikowaną umową
międzynarodową. Zgodnie bowiem z art. 91 ust. 1 Konstytucji, w przypadku takiej kolizji
obowiązuje zasada prymatu umów międzynarodowych.
Zatem te właśnie zapisy Konstytucji otwierają drogę do stosowania wprost w życiu
szkoły postanowień ratyfikowanych umów międzynarodowych, w tym oczywiście Konwencji
o Prawach Dziecka z dnia 20 listopada 1989 r., ratyfikowanej przez Polskę 7 lipca 1991 r.
Przypomnieć należy, iż prawa człowieka/dziecka zapisane są nie tylko w Konwencji
1
o
Prawach
Dziecka,
ale
również
w
wielu
innych
ratyfikowanych
umowach
międzynarodowych, m.in. Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych
z dnia 16 grudnia 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977 r., Międzynarodowym Pakcie
Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z dnia 19 grudnia 1966 r. - ratyfikowany
przez Polskę w 1977 r., Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (pełna nazwa: Konwencja
o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności) ratyfikowanej przez nasze państwo
19 stycznia 1993 r.
Należy zaznaczyć również, iż do Konstytucji, Powszechnej Deklaracji Praw
Człowieka, Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych i Konwencji
o Prawach Dziecka nawiązuje bezpośrednio preambuła Ustawy z dnia 7 września 1991 r.
o systemie oświaty.
Najważniejsze prawa dziecka podlegające konstytucyjnej ochronie, to m.in.:
- art. 68 ust. 3 - prawo dzieci do szczególnej opieki zdrowotnej,
- art. 70 ust. 1 i 2 - prawo do nauki, obowiązkowa nauka do 18 r. życia, bezpłatność nauki
w szkołach publicznych,
- art. 48 ust. 1 - prawo rodziców - art. 53 ust. 3 (w zw. z art. 48 ust. 1) - prawo rodziców
do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania religijnego i moralnego zgodnie ze swoimi
przekonaniami,
- art. 65 ust. 3 - zakaz stałego zatrudniania dzieci do lat 16.
Moim zdaniem najważniejszym przepisem Konstytucji, traktującym o prawach
dziecka, gwarantującym przede wszystkim ich ochronę jest artykuł 72 ust. 1, albowiem
wskazano tu literalnie, iż Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Przepis ten przewiduje
także prawo każdej osoby do żądania od organów władzy publicznej, w tym oczywiście
szkoły, ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją.
Postanowienia zawarte w tymże artykule dotyczą wszystkich dzieci, bez względu na ich
obywatelstwo.
Ponadto, w ustępie 3 cytowanego artykułu znajdujemy również dyrektywę
formułującą charakter praw proceduralnych dotyczących ochrony praw dzieci. W myśl tego
przepisu wszystkie organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko
są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka,
jeżeli sprawa dotyczy ustalania jego praw.
2
Oczywistym jest, że postanowienia Konstytucji obowiązują wszystkich, ale zaznaczyć
należy, iż nauczycieli również dlatego, gdyż z art. 6 ust. 4 Ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r.
Karta Nauczyciela wynika wprost, iż „Nauczyciel obowiązany jest: kształcić i wychowywać
młodzież
w
poszanowaniu
Konstytucji
Rzeczypospolitej
Polskiej”.
iż restrykcyjność przestrzegania zapisów Konstytucji dotyczy nauczycieli tym
Uważam,
bardziej,
albowiem na podstawie art. 115 § 13 ust. 4 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeksu
Karnego można ich uznać za funkcjonariuszy publicznych (o powyższym traktuje również
znowelizowany art. 63 ust.1 Ustawy Karta Nauczyciela).
Nadzór nad przestrzeganiem praw dziecka pełni dyrektor we współpracy z innymi
nauczycielami sprawującymi w szkole stanowiska kierownicze. Dyrektor winien dbać
o odpowiednie zapisy w statusie szkoły i ich rzetelną realizację, jednak za przestrzeganie
praw dziecka/ucznia w szkole odpowiedzialni są wszyscy nauczyciele, a w szczególności
pedagog szkolny , psycholog i rzecznik praw ucznia, jeżeli został w szkole zatrudniony.
Konsekwencją i rozwinięciem postanowień Konstytucji dotyczących wolności
i praw dziecka są stosowne regulacje zawarte w wielu innych aktach prawa krajowego.
Można tu wymienić chociażby, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania
cywilnego, Ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich, Kodeks postępowania karnego,
Ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii, Ustawę o pomocy społecznej, czy regulacje „prawa
oświatowego”.
Warto w tym miejscu przywołać kilka ważnych artykułów zawartych w Ustawie
z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Przykładem w tym względzie może
być wynikające z treści art. 96 k.r.o. prawo dziecka do zapewnienia mu przez rodziców
fizycznego i duchowego rozwoju oraz należytego przygotowania do pracy, odpowiednio
do jego uzdolnień, oraz odpowiadający temu prawu obowiązek rodziców dziecka. Doniosła
jest również regulacja art. 100 k.r.o. stanowiąca, że nie tylko sąd opiekuńczy, ale również
inne organy państwowe, zatem również szkoła, są zobowiązane udzielać pomocy rodzicom,
jeżeli jest ona potrzebna do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej, a także art. 109
§ 1 k.r.o. obligujący sąd do wydania odpowiednich zarządzeń wtedy, gdy dobro dziecka
jest naruszone, bądź tylko zagrożone.
3
Naczelna zasada- dobro dziecka
Podstawową wytyczną do ochrony praw dziecka i realizacji poszczególnych kategorii
tych praw stanowi „dobro dziecka”. W preambule Konwencji o prawach dziecka podkreślono,
że „dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać
się
w
środowisku
rodzinnym,
w
atmosferze
szczęścia,
miłości
oraz, że „dziecko powinno być w pełni przygotowane do życia
i
zrozumienia”
w społeczeństwie jako
indywidualnie ukształtowana jednostka, wychowana w duchu ideałów zawartych w Karcie
Narodów Zjednoczonych, a w szczególności w duchu pokoju, godności, tolerancji, wolności,
równości i solidarności”.
Zauważyć należy, iż w naszym ustawodawstwie brak jest definicji tego pojęcia,
choć przenika ono przez wszystkie regulacje dotyczące dzieci. Zasadę dobra dziecka zalicza
się na przykład do podstawowych zasad prawa rodzinnego. W myśl art. 95 § 3 Kodeksu
rodzinnego
i
opiekuńczego
władza
rodzicielska
powinna
być
wykonywana
tak,
jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny. To dobro dziecka i interes społeczny
wyznaczają granice stanowiących treść władzy rodzicielskiej uprawnień dziecka.
Uzasadnione wydaje się być posłużenie się w tym miejscu wyjaśnieniem pojęcia
„dobro dziecka” przedstawionym przez Z. Radwańskiego. Według tego Autora przez „dobro
dziecka” rozumie się sytuację dziecka, przy czym chodzi tu o sytuację postulowaną w świetle
dominującej w naszym społeczeństwie doktryny moralnej, a bliżej określoną w regulacjach
prawnych i ustalonej judykaturze sądowej. Jest to model idealizacyjny. Zakłada on,
że dziecko wychowuje się w rodzinie – najlepiej naturalnej – w każdym razie w ustalonej
sytuacji prawnorodzinnej, w atmosferze miłości, w warunkach pozwalających zaspokoić
rozsądnie rozumiane jego potrzeb i najpełniej rozwijać jego talenty i zdolność samodzielnego,
twórczego działania oraz kształtować charakter w duchu określonych ideałów. Model
ten zakłada równocześnie, że będzie zagwarantowana należyta troska o majątek dziecka.
Jest to model zorientowany nie tylko
na aktualną sytuację dziecka, ale także zwrócony
ku jego przyszłości i raczej owa dalsza perspektywa ideału dojrzałego człowieka zyskuje
preferencje w razie kolizji z wartościami rozpatrywanymi jedynie z punktu widzenia
aktualnych potrzeb dziecka (Por. Z. Radwański, Pojęcie i funkcja „dobra dziecka” w polskim
prawie rodzinnym i opiekuńczym, Studia Cywilistyczne 1981, t. 31, s. 19 oraz H. Haak,
Ochrona prawna udzielana przez sąd opiekuńczy, Toruń 2002 r., s. 99.). Z. Radwański
podkreśla przy tym, że realizacja tego modelu wymaga indywidualnej oceny dziecka –
4
uwzględnienia w szczególności jego wieku, płci, stanu zdrowia, uzdolnień, cech
charakterologicznych, wrażliwości psychicznej, faktycznie istniejących więzi uczuciowych
łączących je z otoczeniem.
Reasumując można stwierdzić, iż powinność nauczycieli do ochrony i przestrzegania
praw dziecka jest obowiązkiem konstytucyjnym, zaś naczelną zasadą do ich respektowania
jest dobro dziecka. Źródło tkwi w
art. 87 ust.1 Konstytucji i art.72, który mówi
o obowiązkach organów władzy publicznej w zakresie ochrony praw dziecka. Dodatkowym
wzmocnieniem dla poszanowania zapisów Konstytucji jest Karta Nauczyciela. Ważna w swej
treści jest również preambuła Ustawy o systemie oświaty. Nauczyciele muszą pamiętać także
o treści art. 33 ust. 2 pkt. 6 powołanej ustawy, albowiem podkreśla on, iż nadzorowi
pedagogicznemu podlega w szczególności przestrzeganie praw dziecka i praw ucznia
oraz upowszechnianie wiedzy o tych prawach.
Poza sferą formalno-prawną, warto stać na straży praw naszych podopiecznych,
również dlatego, gdyż przekazując dzieciom wiedzę na temat ich praw, uczymy świadomego
korzystania z nich. Świadome korzystanie z praw poszerza sferę ich wolności, ale zarazem
uczy odpowiedzialności za podejmowane decyzje. Podejmując samodzielnie decyzje dzieci
uczą się, że muszą respektować decyzje innych, ich obszar wolności. W konsekwencji zatem,
jest to nauka szacunku i tolerancji. Ponadto, dziecko ma możliwość dostrzeżenia swojej
podmiotowości w kontekście funkcjonującego porządku prawnego, a to przyczynia
się do poczucia jego bezpieczeństwa w szkole.
Natalia Górska
5