układ dokrewny

Angelika Mielcarek
UKŁAD DOKREWNY
Hormon- związek chemiczny, który jest wydzielany przez gruczoły lub tkanki
układu hormonalnego. Funkcją hormonu jest regulacja czynności i modyfikacja
cech strukturalnych tkanek leżących w pobliżu miejsca jego wydzielania lub
oddalonych, do których dociera poprzez krew (wyjątkiem są tzw. hormony
lokalne). Istnieją także takie hormony, które wywierają wpływ na
funkcjonowanie wszystkich tkanek organizmu.
Gruczoły dokrewne- silnie ukrwione, pozbawione własnych przewodów
wyprowadzających.. Wydzielane przez nie hormony za pośrednictwem płynów
ustrojowych( krwi, limfy, płynu tkankowego) docierają do innych komórek,
tkanek i gruczołów docelowych.
Są dwa rodzaje gruczołów dokrewnych:
1. czyste- komórki wydzielnicze gruczołu produkują i wydzielają prawie
wyłącznie hormony, np. przysadka mózgowa, szyszynka, tarczyca,
przytarczyce, grasica, nadnercza;
2. mieszane- zbudowane z tkanki wydzielniczej, której komórki oprócz
hormonów wydzielają również inne substancje, pełniące różnorodne
funkcje w organizmie( enzymy trawienne, komórki rozrodcze),
odprowadzane z gruczołu za pośrednictwem przewodów
wyprowadzających, np. trzustka, gonady.
Klasyfikacja hormonów pod względem budowy chemicznej:
1) hormony białkowe:
a) hormony zbudowane z pochodnych aminokwasów: melatonina,
adrenalina, noradrenalina, tyroksyna, trójodotyronina;
b) hormony peptydowe: wazopresyna, oksytocyna, hormon wzrostu,
hormony podwzgórza, hormon luteinizujący;
c) hormony glikoproteinowe: tyreotropina, folikulotropina;
2) hormony sterydowe: testosteron, estrogen, kortykoidy.
Mechanizm działania hormonów:
1) białkowych:
a) działają na receptor błonowy;
b) działają przez białko G( cAMP) lub białko RAS;
2) sterydowych:
a) działają na receptor cytoplazmatyczny( wewnątrz komórki).
Klasyfikacja hormonów pod względem miejsca produkcji i
wydzielania:
1) hormony gruczołowe- produkowane w gruczołach dokrewnych, np.
tyroksyna, insulina, adrenalina, testosteron;
2) hormony tkankowe- produkowane w komórkach wydzielniczych tkanek, np.
gastryna, sekretyna, renina, cholecystokinina;
3) neurohormony- produkowane w komórkach neurosekrecyjnych OUN, np.
hormony podwzgórzowe( statyny, liberyjny), wazopresyna;
4) mediatory lokalne- produkowane w komórkach ciała, np. histamina.
Miejsca wytwarzania hormonów:
1) szyszynka;
2) podwzgórze;
3) tarczyca gruczoły przytarczyczne;
4) grasica;
5) żołądek;
6) nadnercza;
7) trzustka;
8) nerka;
9) dwunastnica;
10) jajniki( u kobiet);
11) jądra( u mężczyzn.
Główne gruczoły (mężczyzna po lewej, kobieta po prawej.) 1. Szyszynka 2. Przysadka
mózgowa 3. Tarczyca 4. Grasica 5. Nadnercze 6. Trzustka 7. Jajnik 8. Jądro
Neurohormony podwzgórza:
1) liberyny(-RH)- hormony uwalniające, pobudzają komórki gruczołowe
przysadki mózgowej do produkcji i wydzielania charakterystycznych dla
nich dla nich hormonów, w tym hormonów tropowych przysadki, np.
toliberyna uwalnia folitropinę(FSH), luliberyna uwalnia
lutowinę(LH),gonadoliberyna uwalnia gonadotropinę(hCG), korykoliberyna
uwalnia kortykotropinę(ACTH), tyreoliberyna uwalnia tyreotropinę(TSH),
somatoliberyna uwalnia somatotropinę(STH);
2) statyny(-IH)-hormony hamujące uwalnianie, działają przeciwstawnie
hamując produkcję i wytwarzanie niektórych hormonów przysadki, np.
somatostatyna hamuje uwalnianie somatotropiny(STH), prolaktostatyna
hamuje uwalnianie prolaktyny(PRL), melanostatyna hamuje uwalnianie
melanotropiny(MSH).
Przedni płat przysadki mózgowej:
1) hormony działające bezpośrednio na tkanki:
a) hormon wzrostu(somatotropina, GH)- pobudza do wzrostu i rozwoju
tkanki i narządy organizmu dzieci i dorosłych, powoduje wzrost ilości
białek i przyrost masy ciała, wpływa na wzrost i rozwój kości długich,
zatrzymuje jony wapniowe i fosforanowe niezbędne do wzrostu kości,
zmniejsza ilość tkanki tłuszczowej;
i) niedoczynność- skutki niedoboru: w okresie wzrostu- zahamowanie
wzrostu kości długich(karłowatość);
ii) nadczynność- skutki nadmiaru: w okresie wzrostu- nadmierny
wzrost(gigantyzm), po zakończeniu okresu wzrostunieproporcjonalny rozrost(pogrubienie) kości rąk i nóg, kości żuchwy,
warg(akromegalia);
b) prolaktyna(PRL)-zapoczątkowuje laktację, hamuje wydzielanie FSH i
LH, zatrzymując owulację i menstruację w czasie karmienia piersią;
2) hormony tropowe:
a) lipotropina(LPH)- pobudza rozkład tłuszczów zapasowych, zwiększając
stężenie wolnych kwasów tłuszczowych wekowi;
b) hormon tyreotropowy(tyreotropina, FSH)- pobudza wydzielanie
hormonów przez tarczycę, zwrotnie hamuje wydzielanie hormonów
podwzgórza pobudzających czynność wydzielniczą tarczycy;
i) niedoczynność- skutki niedoboru: niedoczynność tarczycy;
ii) nadczynność- skutki nadmiaru: nadczynność tarczycy;
c) hormon adrenokortykotropowy(adrenokortykotropina, ACTH)- pobudza
wydzielanie hormonów przez korę nadnerczy, hamuje zwrotnie
wydzielanie hormonów podwzgórza pobudzających czynność
wydzielniczą kory nadnerczy;
i) niedoczynność- skutki niedoboru: niedoczynność kory nadnerczy;
ii) nadczynność- skutki nadmiaru: nadczynność kory nadnerczy;
d) hoormonluteinizujący(lutropina, LH)- u kobiet stymuluje owulację,
powstanie ciałka żółtego oraz wydzielanie estrogenów i progesteronu; u
mężczyzn stymuluje wydzielanie testosteronu;
e) hormon politropowy(FSH)- u Kobie pobudza wzrost i dojrzewanie
pęcherzyka jajnikowego oraz wydzielanie estrogenów; u mężczyzn
pobudza proces spermatogenezy;
i) niedoczynność- skutki niedoboru: niedoczynność gonad;
ii) nadczynność- skutki nadmiaru: nadczynność gonad.
Tylny płat przysadki mózgowej:
1) neurohormony produkowane w podwzgórzu w postaci prohormonów i
transportowane do tylnego płata przysadki mózgowej:
a) wazopresyna, hormon antydiuretyczny(ADH)- pobudza skurcze mięśni
gładkich ścian naczyń krwionośnych, powodując wzrost cisnienia krwi,
bierze udział w regulacji gospodarki wodnej organizmu;
i) niedoczynność- skutki niedoboru: wzmożone pragnienie, oddawanie
bardzo dużych ilości moczu, nawet do 10 litrów w ciągu
doby(moczówka prosta);
ii) nadczynność- skutki nadmiaru: obrzęki, zatrzymanie moczu; nadmiar
tego hormonu związany jest gównie z jego dodatkową produkcją w
innym miejscu, tak zdarza się m.in. w przebiegu chorób
nowotworowych;
b) oksytocyna(OC)- pobudza skurcze przewodów mlecznych, przyczyniając
się do uwalniania mleka, wyzwala skurcze macicy podczas akcji
porodowej, podczas stosunku płciowego ułatwia transport plemników w
kierunku jajowodów.
Szyszynka:
1) melatonina- wpływa na ośrodki snu i czuwania w mózgu(rytm
okołodobowy); w dzieciństwie hamuje wytwarzanie hormonów
gonadotropowych przysadki, opóźniając dojrzewanie płciowe; powoduje
agregację ziaren pigmentu, prowadząc do przejaśnienia skóry- wydzielanie
melatoniny pozostaje pod hamującym wpływem światła docierającego do
siatkówki; zmniejszona ilość światła w nocy powoduje zwiększone
wydzielanie melatoniny, co umożliwia łatwiejsze zapadanie w sen;
i) niedoczynność- skutki niedoboru: opóźnienie dojrzewania płciowego;
ii) nadczynność- skutki nadmiaru: przyspieszenie dojrzewania płciowego,
u osób starszych kłopoty ze snem.
Tarczyca:
1) kalcytonina- reguluje gospodarkę wodną organizmu (obniża stężenie
fosforanów i jonów wapnia we krwi, powoduje odkładanie wapnia w
kościach);
2) tyroksyna(T4), trójodotyronina(T3)- efekty wewnątrzkomórkowe: zwiększa
liczbę mitochondriów, aktywność enzymów łańcucha oddechowego, zużycia
tlenu,zwiększa tempo metabolizmu; efekty narządowe: zwiększa
zapotrzebowanie na tlen, wentylację, objętość wyrzutową serca, produkcję
moczu, wchłanianie cukrów w jelitach, pobudza wzrost, przyspiesza
dojrzewanie płciowe, warunkuje rozwój psychiczny i fizyczny;
i) niedoczynność- skutki niedoboru: w młodym wieku- zahamowanie
wzrostu(karłowatość), zahamowanie rozwoju narządów płciowych i
rozwoju psychicznego(kretynizm), sucha skóra; w starszym wieku:
obrzmienia w wyniku przedostawania się płynu(substancji śluzowych)
do przestrzeni okołotkankowych(tzw. obrzęk śluzowaty);
ii) nadczynność- skutki nadmiaru: osłabienie, chudnięcie przy dobrym
apetycie, zaburzenia rytmu pracy serca, potliwość, zwiększone
pragnienie, osłabienie siły mięśni, drżenie rąk, powiększenie
gruczołu(najczęściej prawego płata- tzw. wole endemiczne, wzmożona
przemiana materii, nerwowość), choroba GravesaBasedowa(wytrzeszcz oczu, wrażliwość na światło.
Gruczoły przytarczyczne(przytarczyce):
1) parahormon- wpływa na przekształcenie prowitaminy D3 w witaminę D;
reguluje gospodarkę wapnia i fosforu w naszym organizmie(pobudza
uwalnianie jonów wapnia i fosforanów z kości, pobudza zwrotne wchłanianie
jonów wapnia w kanalikach nerkowych, hamuje wchłanianie zwrotne
fosforanów, zwiększa wchłanianie jonów wapnia i fosforanów w jelitach);
i) niedoczynność- skutki niedoboru: spadek poziomu wapnia we krwi,
wzrost stężenia fosforu we krwi, zwiększa pobudliwość układu
nerwowego i mięśniowego(tężyczka, czyli długotrwałe skurcze mięśni
połączone z zaburzeniami czucia kończyn, napady duszności
wywołane skurczem mięśni oddechowych, może prowadzić do
śmierci);
ii) nadczynność- skutki nadmiaru: podwyższenie stężenia jonów wapnia,
a obniżenie jonów fosforu we krwi, wzrost stężenia jonów wapnia i
fosforu w moczu(powstawanie kamieni nerkowych),zwiększone
wydalanie moczu do 3-4 litrów na dobę, odwapnienie tkanki
kostnej(kości stają się łamlwe).
Grasica:
2) tyrozyna- pobudza powstawanie i przyspiesza dojrzewanie limfocytów,
kontroluje wydzielanie limfokinin i interferonu przez limfocyty, hamuje
przewodzenie impulsów nerwowych do mięśni;
i) niedoczynność- skutki niedoboru: upośledzenie odporności, wzrost
siły skurczu mięśni szkieletowych;
ii) nadczynność- skutki nadmiaru: zmniejszenie siły skurczu i osłabienie
mięśni, zanik komórek krwiotwórczych szpiku kostnego;
3) tymulina- pobudza powstawanie limfocytów i wytwarzanie interferonu.
Trzustka:
1) komórki alfa wysp trzustkowych Langerhansa:
a) glukagon- pobudza przemiany glikogenu w wątrobie, zwiększa poziom
cukru(glukozy) we krwi, zwiększa rozkład białek w mięśniach i
uwalnianie aminokwasóm, przyspiesza wchłanianie glukozy w jelitach;
2) komórki beta wysp trzustkowych Langerhansa:
a) insulina- pobudza procesy anaboliczne, a hamuje kataboliczne, aktywuje
syntezę glikogenu w wątrobie i mięśniach, obniża poziom cukru we krwi,
zmniejsza rozpad glikogenu, ułatwia wchłanianie glukozy, aminokwasów,
jonów potasowych i fosforanowych do komórek mięśniowych;
i) niedoczynność- skutki niedoboru: hiperglikemia prowadząca do
cukrzycy typu I(insulinozależna);
ii) nadczynność- skutki nadmiaru: hipoglikemia(drżenie rąk, głód, poty,
osłabienie, niepokój, zaburzenia widzenia, nudności, przyspieszenie
pracy serca).
Nadnercza:
1) kora:
a) mineralokortykoidy(gł. aldosteron)- uczestniczą w regulacji objętości
płynu zewnątrzkomórkowego krwi, utrzymaniu równowagi
elektrolitowej, zwiększają wchłanianie zwrotne jonów sodu głównie w
kanalikach dystalnych nefronu, zwiększają wydzielanie jonów K+ i H+
przez kanaliki nerkowe;
i) niedoczynność- skutki niedoboru: choroba Addisona(osłabienie i
zawroty głowy, obniżone ciśnienie, niski poziom jonów sodu i cukru
we krwi, spadek odporności, ciemnienie skóry);
ii) nadczynność- skutki nadmiaru: zwiększone wydalanie
potasu(osłabienie mięśni, zaburzenie pracy serca), zatrzymanie
sodu(nadciśnienie, wzmożone pragnienie, bóle głowy, zatrzymanie
wody w tkankach), zespół Cushinga(zwiększony apetyt, osłabienie
mięśni, wysokie ciśnienie, cukrzyca, odkładanie tłuszczu w tkance
podskórnw=ej skóry twarzy);
b) glikokortykoidy(np. kortyzol, kortykosteron)- hamują syntezę
białek(ograniczenie odporności), nasilają rozkład białek( spadek masy
mięśniowej), pobudzają rozkład glikogenu i uwalnianie wapnia z
kości(osteoporoza), zmniejszają wrażliwość komórek na działanie
insuliny, wzmacniają działanie mineralokortykoidów, kontrolują
produkcję adrenaliny;
2) rdzeń:
a) androgeny(męskie hormony płciowe), np.
dehydroepiondrosteron(DHEA)- odpowiadają za zróżnicowanie i rozwój
drugorzędowych męskich cech płciowych, przyrost masy
ciała(zwiększona synteza białek), zwiększone odkładanie wapnia w
kościach;
i) niedoczynność- skutki niedoboru: obniżenie syntezy białek;
ii) nadczynność- skutki nadmiaru: przedwczesne dojrzewanie u
chłopców, pojawianie się II-rzędowych cech płciowych u
dziewczynek(np. niski głos);
b) adrenalina- zwęża naczynia skórne, podwyższa stężenie krwi, zwiększa
objętość wyrzutową serca, rozszerza oskrzela i zwiększa tempo
oddechów, hamuje motorykę jelit, przyspiesza rozkład glikogenu i
transport glukozy we krwi, rozszerza źrenice, poprawia przytomność
umysłu;
c) noradrenalina- powoduje skurcz wszystkich naczyń z wyjątkiem
skórnych(nie ma bezpośrednio wpływu na serce), utrzymuje wysokie
stężenie krwi, zwiększa pobudliwość nerwową.
Komórki śródmiąższowe jąder(Leidiga):
1) androgeny(gł. testosteron)- u mężczyzn: rozwój II- i III-rzędowych cech
płciowych, zwiększona erytropoeza, regulacja czynności komórek najądrza,
powstawanie, dojrzewanie i ruchliwość plemników; u kobiet: synteza białek,
zatrzymanie w organizmie wody i elektrolitów(wspólnie z androgenami kory
nadnerczy)
i) niedoczynność- skutki niedoboru: uczucie zmęczenia, bezsenność,
nerwowość, zaburzenia płodności, brak zarostu na twarzy, niski głos,
niemęska sylwetka ciała, osteoporoza, zanik mięśni, przyrost tkanki
tłuszczowej;
ii) nadczynność- skutki nadmiaru: będący wynikiem zażywania
hormonów w postaci tabletek lub zastrzyków powoduje zaburzenia
rozwoju kanalików nasiennych, bezpłodność; nadmiar testosteronu jest
przekształcany w wątrobie; część jest wydalana z moczem, a część
ulega przekształceniu do żeńskich hormonów płciowych estrogenówu mężczyzn nadmierne odkładanie tkanki tłuszczowej w okolicach
klatki piersiowej i rozwój charakterystycznych żeńskich
sutków(ginekomastia).
Jajniki:
pęcherzyki jajnikowe Graafa:
b) estrogeny: estradiol, estriol, estron- rozwój błony śluzowej macicy i
umożliwienie zapłodnienia(faza folikularna), zwiększenie wydzielania
śluzu(faza owulacyjna i lutealna), rozrost mięśni gładkich macicy i
jajowodów, zwiększenie wrażliwości na działanie oksytocyny;
i) niedoczynność- skutki niedoboru: męska budowa ciała, zaburzena
popędu płciowego i płodności;
2) ciałko żółte:
a) progesteron- rozrost pochwy i gruczołów sutkowych, zwiększenie
produkcji hormonów przez łożysko, pyzwolenie popędu płciowego;
b) relaksyna- utrzymanie ciąży, złuszczanie się błony śluzowej(gdy nie
dochodzi do zapłodnienia), hamuje skurcze macicy, rozluźnia spojenie
łonowe w czasie porodu).
1)
Regulacje czynności wydzielniczej gruczołów dokrewnych:
1. nerwowa
2. hormonalna
3. metaboliczna
Mechanizmy kontrolujące wydzielanie hormonalne- sprzężenie
zwrotne:
1. sprzężenie zwrotne dodatnie- przysadka mózgowa, wydzielając hormony
tropowe, pobudza gruczoły podległe do wydzielania hormonów;
2. sprzężenie zwrotne ujemne- zwiększone stężenie hormonów tropowych
we krwi hamuje czynność wydzielniczą przysadki.
Działanie antagonistyczne- jeden z hormonów aktywuje jakiś proces, a
drugi hormon ten proces hamuje, np. kalcytonina- parahormon, insulinaglukagon.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
Biologia Vademecum maturalne 2011 wyd. OPERON
Biologia podręcznik część 2 tom 2 wyd. WSiP
Biologia podręcznik tom 5 wyd. PWN
www.wikipedia.pl
Angelika Mielcarek kl.M-3