NATIONAL GEOGRAPHIC

NATIONAL GEOGRAPHIC
2011
SPIS TREŚCI
nr 1(136)
3
EDYTORIAL
6
16
Rubryki popularnonaukowe
Twoje zdjęcie
18
Wywiad z dr. hab. Piotrem Gawrysiakiem o tym, jak waŜna jest
archiwizacja danych w erze cyfrowej, oraz o problemach dostępu do
informacji
Muszelki. Przez kilka wieków zachodnia Afryka uŜywała specyficznej
wapiennej waluty. Niewolnicę moŜna było kupić za 50 tyś. Muszli / Andrea
Semplici
Wojny z zarazą. Przez pewien czas łudziliśmy się, Ŝe mamy je pod
kontrolą. Szybko jednak dowiodły, Ŝe wciąŜ trzymają nas w śmiertelnym
szachu / Rick Weiss, Małgorzata T. Załoga
Timbuktu. Poruszanie się po okolicy bez talizmanów kupionych u marabuta
miejscowi nazwą lekkomyślnością. CóŜ dopiero przejście Ŝołnierza
z Zachodu na islam z powodu miłości do dziewczyny. Czy ta historia mogła
skończyć się dobrze? / Peter Gwin
Bioko. Ta wyspa jest zdumiewająco bogatym siedliskiem wielu gatunków
małp. Jak to się stało, Ŝe - inaczej niŜ w innych miejscach w Afryce przetrwały w niezłej formie? / Virginia Morell
Cahokia. Czerwonoskóre mieszczuchy na amerykańskich preriach na długo
przed przybyciem białych? Ten obraz tak kłócił się z powszechnymi
wyobraŜeniami, Ŝe długo nie docierał do opinii publicznej / Glenn Hodges
26
38
60
78
100
TYLKO DLA PRENUMERATORÓW
112 Georgia Południowa. Wyspa zdołała się odrodzić mimo rzezi, jaką tutejszej
faunie urządził człowiek. Dziś jej wielotysięczne kolonie przywodzą na myśl
świat w stanie pierwotnym / Kenneth Brower
nr 2(137)
3
EDYTORIAL
6
20
Rubryki popularnonaukowe
Twoje zdjęcie
24
Wywiad z Assumptą Mugiranezą z Rwandy - o mechanizmach ludobójstwa,
związaną z nim traumą i trudnym powrocie do wspólnego Ŝycia morderców
i niedoszłych ofiar
Bahamy. Podwodne błękitne dziury niektórymi parametrami środowiska
przypominają warunki w kosmosie. Dostępu do nich bronią potęŜne wiry
i zasłony z trujących gazów / Andrew Todhunter
Historia pióra. Po co były dinozaurom pióra? I jakie miały kolory? Powstały
jako ewolucji pomysł na latanie, czy teŜ odkryła je „przypadkiem"? / Carl
Zimmer
Polscy podróŜnicy. Dwaj przyjaciele, słoik ogórków i marzenia o wyprawie
dookoła świata. W latach 20. XX w. Tadeusz Perkitny i Leon Mroczkiewicz
rzucili wyzwanie wielkiej przygodzie / Zuzanna Pol
Wojny opiumowe. Afganistan makiem stoi. Potrzebują go talibowie,
potrzebują biedni rolnicy. Jak zwalczyć to narkotyczne uzaleŜnienie? /
Robert Draper
Łabędzie. Podobno ładnym jest w Ŝyciu lepiej. Te wielkie ptaki - pełne
dostojnej gracji na wodzie i majestatyczne w powietrzu - łatwego losu
jednak nie mają / Cathy Newman
ParyŜ. Nietypowy spacer pod bulwarami francuskiej stolicy - wśród
milionów kości, sztab złota, przez barwne azyle katafilów / Neil Shea
34
50
72
86
104
112
TYLKO DLA PRENUMERATORÓW
128 Z morza na talerze. Ludzkość łowi dziś wszystko i wszędzie, gdzie się da.
A dla równowagi ekologicznej waŜne jest nie tylko ile, ale teŜ jakie ryby
jemy / Paul Greenberg
nr 3(138)
3
EDYTORIAL
6
Rubryki popularnonaukowe
20
Szeptuchy. Zamawiają choroby, rzucają uroki. Stare magiczne zabiegi na
Podlasiu wciąŜ traktowane są powaŜnie / Zuzanna Pol
Twoje zdjęcie
Wywiad z Jolantą Sierakowską-Dyndo o kobietach w świecie islamu.
Na przykład o tym, dlaczego rozwód bywa dla nich dobrym interesem.
Zawoalowany sprzeciw. Trzy dekady wojny, bieda, plemienne obyczaje.
Rzeczywistość Afganistanu - trudna dla wszystkich - okrutna jest zwłaszcza
dla kobiet / Elizabeth Rubin
Mosuo. MałŜeństwo się nie sprawdza. Tak przynajmniej twierdzi lud Mosuo,
w którym to kobiety dzierŜą władzę i wybierają sobie dowolną liczbę
partnerów / Krzysztof Darewicz
Skłodowska-Curie. Uczona o niezwykłych: sile woli, umyśle, osobowości.
Jej noblowskiego dubletu nie powtórzyła Ŝadna kobieta w ponadstuletniej
historii nagrody / Paulina Szczucińska
RóŜowy gang. Bambusowy kij i róŜowe sari i to strój członkiń tej armii.
Sprawiedliwości szukają poza strukturami państwa - czasem tylko
napiętnują winowajcę, czasem w ruch idą kije / Danuta Śmierzchalska
Węgorze. Ryby inne niŜ wszystkie. Wystarczy powiedzieć, Ŝe potrafią
wypełznąć na brzeg, Ŝeby podjeść wyłoŜoną tam karmę dla psów / James
Prosek
Tragarze pyłku. Ponad 200 tysięcy gatunków stworzeń zapyla ziemskie
kwiaty. Od ich pracowitości zaleŜy ogromna część Ŝywności, jaką
dysponujemy / Jennifer S. Holland
28
32
44
66
74
88
96
110
TYLKO DLA PRENUMERATORÓW
128 Jiuzhaigou. Wizyta w miejscu, w którym Chińczycy z gigantycznych miast
mogą poczuć mistyczne piękno dzikiej przyrody / Edward Hoagland
nr 4(139)
3
EDYTORIAL
6
36
38
Rubryki popularnonaukowe
Twoje zdjęcie
Wywiad z etnologiem Robertem Andrzejem Dułem -o tym, jak chronić to,
co ulotne, czyli niematerialne dziedzictwo człowieka z listy UNESCO
Inkowie. Ci Rzymianie Andów swoje górskie imperium stworzyli dzięki
budowie dróg i geniuszowi organizacyjnemu. Mocarstwa, jakiego nie
widział kontynent, nie byłoby jednak bez korzystnych zmian klimatu /
Heather Pringle
Polskie Ŝaby. Wydają się stworzeniami najpospolitszymi z moŜliwych.
Tymczasem niektóre ich cechy naprawdę potrafią zaskoczyć / Małgorzata
Załoga
Nyiragongo. Milionowe miasto Goma leŜy u stóp aktywnego wulkanu,
w rejonie pełnym plujących lawą szczelin, obok jeziora absorbującego
toksyczne gazy. śycie w takim sąsiedztwie podnosi poziom adrenaliny /
Michael Finkel
Krym. Półwysep wdzierający się w Morze Czarne z powodu swej tragicznej
historii ma kłopoty z toŜsamością. Na ile jest tatarski, na ile ukraiński, na
ile rosyjski? Dziedzictwo Związku Radzieckiego nie daje tu o sobie
zapomnieć / Cathy Newman
Walenie. Wielkie morskie ssaki wywodzą się od... zwierząt kopytnych,
które wchodziły do wody coraz dalej i dalej, aŜ straciły kontakt z lądem.
Świetnie zachowane dowody ich ewolucji odkopywane są dzisiaj
w pustynnej egipskiej dolinie / Tom Mueller
44
68
82
96
112
TYLKO DLA PRENUMERATORÓW
128 Złoty Czworokąt. Gigantyczny drogowy projekt łączący największe miasta
dał Indiom rozwój i zmniejszenie nierówności. W przeludnionym kraju,
w którym ziemia jest na wagę złota, oznaczał teŜ jednak wiele krzywd
i konfliktów / Don Belt
nr 5(140)
3
8
38
40
52
74
84
94
110
Edytorial
Rubryki popularnonaukowe
Twoje zdjęcie
Wywiad z dendrologiem Jackiem Oleksynem - o tym, jak drzewa ze sobą
rozmawiają i dlaczego ekonomiczne teorie najlepiej testować na roślinach
Papiestwo Święci i szubrawcy, asceci i hedoniści, mistycy i ludzie władzy.
Galeria ludzkich typów wśród blisko trzech setek papieŜy jest wyjątkowo
barwna, podobnie jak historia instytucji, której przewodzili / Marcin
DzierŜanowski
Piękno destrukcji. Czy moŜna zachwycić się wyrobiskiem, rzeką szlamu,
hałdami odpadów? Okazuje się, Ŝe widziane z powietrza zyskują
paradoksalnie estetyczny wymiar / Danuta Śmierzalska
Mrówki prządki. Uwierzycie, Ŝe wszystkie ziemskie mrówki waŜą tyle co
ludzie? Albo Ŝe organizują swoje społeczności, posługując się chemicznomigowym „językiem"? Tak, mrówki potrafią dać do myślenia / Douglas H.
Chadwick
Jane Goodall. To ona odkryła, Ŝe szympansy nie są wegetarianami, ale
organizują polowania. śe potrafią być okrutne i podłe. śe przypominają
nas duŜo bardziej, niŜ moglibyśmy przypuszczać. Rewolucja w prymatologii
to jej wyłączna zasługa / David Quammen
śywy towar. Pantery śnieŜne, tygrysy, ginące ptaki i gady. Rzadkie okazy
dzikich zwierząt mogą kosztować nawet 100 tyś. dolarów. Nic dziwnego, Ŝe
taka kryjąca się w lesie fortuna kusi / Bryan Christy
TYLKO DLA PRENUMERATORÓW
128 Wielka Rafa Koralowa. Australijski szelf zdobi gigantyczna, ciągnąca się
przez 2300 km, oszałamiająca Ŝywa konstrukcja. Zmiany klimatu sprawiły,
Ŝe rafa walczy dziś o przetrwanie. I nie wystarczy kibicować. Musimy jej
pomóc / Jennifer S. Holland
nr 6(141)
3
8
58
68
80
94
110
126
140
150
160
170
186
Edytorial
Skaner popularnonaukowy
Odpusty. Gdzie odpust, tam i rozpust, czyli Polska w obiektywie / Jacenty
Dędek
Tabu. Wywiad z etnologiem Jerzym S. Wasilewskim.
Skaryfikacje. Pokryta tatuaŜami i bliznami skóra była pierwszym dowodem
toŜsamości / Danuta Śmierzchalska
Natura domowa. Czy lis moŜe zastąpić psa kanapowca? I co to znaczy
udomowić dzikie zwierzę? / Evan Ratliff
Kilkuletnia Ŝona. W wielu miejscach na świecie ślub przypomina handel
Ŝywym towarem / Cynthia Gorney
Rafy ze stali. Statek, wagon metra, czołg. Wszystko to moŜe stać się
szkieletem kolorowej rafy / Stephanie Harrigan
Chińskie małpy. Czym zaskakują? Tym Ŝe Ŝyją w mroźnych górach. I moŜe
dlatego są wąskonose / Jennifer S. Holland
Tunel. Przez Alpy po trasie prostej jak stół? JuŜ niedługo kolej pomknie
2 km pod górami / Roff Smithr
Trzecia płeć. MęŜczyźni, którzy mają kobiece dusze, w Azji tworzą
niezwykłe społeczności / Andrzej Muszyński
Megadziura. Podziemne rzeki, pieczary mogące skryć kwartał wieŜowców oto niezwykłe podziemia Wietnamu / Mark Jenkins
Camera obscura. Niezwykły pejzaŜ na ścianie pokoju moŜna namalować
przez małą dziurkę / Abelardo Moreli
TYLKO DLA PRENUMERATORÓW
192 Superdrzewa. Sekwoje rozmiarów kosmicznych rakiet tworzą prawdziwą
katedrę natury / Joel K. Bourne
nr 7(142)
3
6
32
40
50
68
84
92
102
116
Edytorial
Skaner popularnonaukowy
W obiektywie. WęŜe na fotografiach Guido Mocafico - fascynujące
i odpychające zarazem, oraz „Twoje zdjęcie"
Medyczne koło. Rozmowa z Jerzym Woy-Wojciechowskim m.in.
o znaczeniu przypadku w rozwoju medycyny
Goryle. W kongijskiej puszczy buszują zbrojni rebelianci, Ŝołnierze,
uchodźcy, smolarze. PotęŜne małpy muszą przetrwać ten zalew ludzkich
nieszczęść. Czasem padają od kul / Mark Jenkins
Narodziny religii. Czy cywilizację stworzyło rolnictwo? Imponujące
kamienne sanktuarium wzniesione 12 tyś. lat temu przez łowców-zbieraczy
podwaŜa tę teorię / Charles C. Mann
Wodun. MroŜące krew w Ŝyłach opowieści o czarach, które rzucają kapłani
wodun, to wymysły popkultury. Dlaczego? Bo wedle ich przekonań złe
moce są groźne takŜe dla tych, którzy je stosują / Zuzanna Kisielewska
Dekonstrukcja. „Starchitekci" przynieśli rewolucję. Odrzucili porządek
tradycyjnej architektury, stawiając na organiczność i chaos. Ale czy miasto
moŜe być zbiorem budowli-rzeźb? / Krzysztof Mycielski
Bagdad. Raport z miasta przeoranego wojną. Świecka w czasach dyktatury
metropolia po amerykańskiej inwazji podzieliła się na religijne dzielnicegetta pogrodzone murami / Brian Turner
Strefa pływów. W wąskim pasie lądu zalewanym przypływami oceanu
bogactwo i konkurencja małych stworzeń przypominają stosunki panujące
w dŜungli / Mel White
TYLKO DLA PRENUMERATORÓW
128 Zielone Chiny. Chiny zwracają się ku słońcu. Czy staną się liderem
czystych technologii? Skala zmian jest imponująca, ale ilość spalanego
węgla nadal poraŜa / Bili McKibben
nr 8(143)
3
6
26
36
58
64
78
96
108
Edytorial
Skaner popularnonaukowy
Wywiad z paleontologiem Stephenem Brusatte m. in. o przyczynach
niebywałego ewolucyjnego sukcesu dinozaurów. Rozmawia / Wojciech
Mikołuszko
Kleopatra. Błyskotliwa i odwaŜna piękność. Kochanka wodzów Rzymu,
pierwsza celebrytka świata, a zarazem ostatnia władczyni na tronie
faraonów. Wiemy o niej zdumiewająco mało, ale archeolodzy próbują tę
wiedzę poszerzyć / Chip Brown
Park na szynach. Nowy Jork zamienił starą linię kolejową na zieloną
promenadę. Parkowy wąŜ na stalowych podporach przeskakuje ulice
metropolii / Paul Goldberger
Misie duchy. Niedźwiedzie Kermode są białe, choć rodziców często mają
czarnych. W deszczowej puszczy przemykają jak duchy, I tak traktowali je
Indianie / Bruce Barcott
Androidy. Roboty łudząco podobne do człowieka to juŜ rzeczywistość.
Zapewne wkrótce znajdą się w naszym otoczeniu. Jak zmienią relacje
między ludźmi? Jakie zadania będziemy skłonni im powierzyć? A przede
wszystkim - jak odnieść do nich kwestie moralności? / Chris Carroll
Balsa. Rośnie szybko, ostro, ryzykownie i w ogóle nie przejmuje się wagą.
A jej kwiaty produkują nocą beczkę nektaru, który przyciąga licznych dwu, cztero- i więcej-noŜnych amatorów / Natalie Angier
PendŜab. Najbogatsza i najludniejsza prowincja Pakistanu chce korzystać
z uroków doczesności i pozostaje pod wpływem roztańczonego sufizmu.
A to nie podoba się talibom / John Lancaster
TYLKO DLA PRENUMERATORÓW
128 Pustynia Namib. Parki narodowe na blisko połowie powierzchni kraju? Tak,
Namibia ma wielkie ambicje. Ale diamenty i inne minerały teŜ kuszą /
Alexandra Fuller
nr 9(144)
3
8
34
46
62
82
96
114
Edytorial
Skaner popularnonaukowy
Wywiad z prof. Franciszkiem Adamickim m.in. o tym, jak bardzo
zestresowane są pomidory, gdzie się podziały złote renety i dlaczego
czarna marchew jest tak rzadka / rozmawia Danuta Śmierzchalska
Władcy Sahary. Tuaregowie przez wieki rządzili pustynią. Znajdowali
drogę, kierując się kolorem, fakturą i smakiem piasku. Dziś karawany
odchodzą w przeszłość, a z nimi tradycja tego ludu / Peter Gwin
Słonie sieroty. Choć ogromne i gruboskórne, słonie są bardzo wraŜliwe.
Potrafią się wspierać, pocieszać i przeŜywać Ŝałobę / Charles Siebert
Kto nam da skrzydła. Odrzutowy silnik na plecach jak z kart komiksów?
Czemu nie, w końcu swobodne latanie to odwieczne marzenie ludzkości.
I wydaje się, Ŝe „osobisty pojazd latający" jest juŜ coraz bliŜej / Nancy
Shute
Birma. Nazywana „klejnotem Azji" i „krajem tysiąca pagód" Birma
zachowała nieskaŜone nowoczesnością pejzaŜ i kulturę. Dziś otwiera się po
dziesięcioleciach politycznej i gospodarczej izolacji / Brook Larmer
Amundsen. Amundsen kontra Scott, psy kontra kuce. Wyścig do bieguna
był starciem ambicji, charakterów, narodowych mentalności, a takŜe
specyficznie rozumianej „polarnej technologii" / Caroline Alexander
TYLKO DLA PRENUMERATORÓW
128 Myśląca sieć. Pierwszą na świecie elektrownię zbudował Thomas Edison
w 1882 r. w Nowym Jorku. Choć odtąd ilość prądoŜernego sprzętu rośnie
lawinowo, światowa sieć energetyczna oparta jest na technice rodem
z I poł. XX w. I jeśli ma nas nie zawieść, musimy jej przydać inteligencji /
Joel Achenbach
nr 10(145)
3
6
42
54
68
84
100
116
Edytorial
Skaner Popularnonaukowy
Wywiad z lekarzem i himalaistą Robertem Szymczakiem m.in. o etycznych
wyzwaniach wspinaczy, o cierpieniach organizmu w wysokich górach
i powodach, dla których nie dotyczy to Szerpów / rozmawia Paulina
Szczucińska
Yosemite. Zawisnąć na pionowej skale na czubkach palców setki metrów
nad ziemią? W Yosemite to codzienność. Do mekki wspinaczy pielgrzymują
bowiem ci, którzy ograniczeń ciała i psychiki nie przyjmują do wiadomości
/ Mark Jenkins
Mózg nastolatka. Młody człowiek testuje świat - nadmiernie ryzykuje,
szuka silnych wraŜeń i nowości, robi rzeczy głupie, szalone. Ale nie znaczy
to, Ŝe nie myśli. W ten sposób ewolucja przygotowuje go do walki
o Ŝyciowy sukces / David Dobbs
Przed lodowcem. Ziemia bez lodu - tropiki wokół biegunów, piekło na
równiku, poziom morza 70 m wyŜej niŜ dziś. Nasza planeta juŜ to widziała.
Czy zatem zaglądając w przeszłość, moŜemy zobaczyć naszą przyszłość? /
Robert Kunzig
UłanBator. Metropolia, której mieszkańcy jeszcze przed chwilą byli
stepowymi koczownikami, musi być jedyna w swoim rodzaju I faktycznie znane z innych stolic reguły zurbanizowanego Ŝycia tutaj nie obowiązują /
Chris Carroll
śurawie. Choć krzykliwe z nazwy - znaleźć je trudno. I nic dziwnego, skoro
zostało ich kilkaset. Migrować musi je uczyć człowiek - w ultralekkim
samolociku / Jennifer S. Holland
TYLKO DLA PRENUMERATORÓW
128 Hebrydy. Wystawione na wściekłe ataki północnego Atlantyku postrzępione
szkockie wyspy kolonizowali tylko najtwardsi, ale i oni w końcu dali za
wygraną, wiele z nich zostawiając morskim ptakom. Bezludne, wietrzne,
surowe - od wieków zachwycają romantycznym pięknem / Alexandra
Fuller
Oprac. BPK