Ukraina i Ukraińcy w polityce europejskiej w XX w.

Ukraina i Ukraińcy w polityce europejskiej w XX w.
Autor: Tomasz Mielko
Aby wyjaśnić znaczenie Ukrainy i Ukraińców w polityce europejskiej w XX wieku,
warto odwołać się do historiozofii prof. Iwana Łysiaka-Rudnyckiego. Wskazuje on na
symbiotyczną przynależność Ukrainy do dwóch kultur - zachodniej oraz grecko-bizantyjskiej.
W mojej pracy postaram się ukazać Ukrainę jako epicentrum rywalizacji dwóch światów,
rozumianego tu szerzej świata Zachodu – Europy Zachodniej (w tym zachodnich sąsiadów
Ukrainy – Węgier, Czech i Polski) ze światem Wschodnim (Rosji i ZSRR).
Ramy czasowe mojej pracy wyznaczają lata 1900 - 1991. Ostatni rok XIX stulecia
wybrany został poniekąd arbitralnie, jednak w badanym przeze mnie temacie oznacza on
nową jakość - pojawia się scena, na której rozegrają się przyszłe wydarzenia. W 1900 r.
zostaje wydana broszura Mykoły Michnowskiego pt. „Samostijna Ukrajina” (Niepodległa
Ukraina).
Praca
ta
formułowała
nowoczesny
program
ukraińskiego
ruchu
niepodległościowego. W tym samym roku ponad 26 milionowa mniejszość ukraińska była
najliczniejszą w Europie, ponadto we Lwowie powstała organizacja sportowo-paramilitarna
Sicz, będąca w przyszłości zalążkiem pierwszego ukraińskiego wojska. Rok 1991 natomiast,
to proklamowanie niepodległości Ukrainy i odrodzenie się suwerennego państwa.
Idea wyjątkowego znaczenia Ukrainy została sformułowana niemalże równolegle
przez trzech wielkich geopolityków. Pierwszym z nich był Rudolf Kjellen, który w „The
Political Problems of the World War” z 1915 r. analizuje przyczyny wybuchu wojny i jej
możliwe konsekwencje. Zaznacza, że jednym z najistotniejszych problemów konfliktu jest
trwała przebudowa stosunków w Europie Środkowo-Wschodniej. Strategiczne znaczenie
Ukrainy rozwija sir Halford John Mackinder. Jest on autorem teorii „Heartlandu” - „Kto
rządzi Europą Wschodnią, panuje nad sercem kontynentu. Kto rządzi sercem kontynentu,
panuje nad największą wyspą świata. Kto rządzi największą wyspą świata, panuje nad
światem”1. W 1915 r. prof. Friedrich Neumann w głośnej pracy „Mitteleuropa” postuluje
utworzenie wielkiego imperium lądowego pod hegemonią Niemiec.
Wraz z wybuchem Wielkiej Wojny polityka kół Wilhelmstrasse oscylowała wokół
koncepcji Ligii Pangermańskiej, Niemieckiej Partii Ojczyźnianej i środowiska skupionego
wokół dr Paula Rohrbacha. W interesującym nas zagadnieniu Ukrainy zwracano uwagę
głównie na korzyści gospodarcze i geograficzne, zauważono, że oddzielenie Ukrainy od Rosji
doprowadzi tą drugą do ruiny, ponadto zaistnieje możliwość ekspansji w kierunku Bliskiego
Wschodu. Formułując dalekosiężne plany geostrategiczne rządy państw centralnych nie
mogły zapomnieć o kwestii narodowościowej. Esencją polityki austriackiej w C.K. Monarchii
1
H.J. Mackinder, Democratic ideals and reality; a study in the politics of reconstruction, Londyn 1919, s. 194.
1
opisuje T. A. Olszański. Stwierdza, że dla Wiednia ukraiński nacjonalizm był wygodny,
ponieważ z jednej strony wypierał niebezpieczną orientację Wszechruską, z drugiej
szachował ewentualną irredentę polską2. W polityce austro-węgierskiej po wybuchu Wielkiej
Wojny starano się realizować dwa zasadnicze cele jakimi były nie powiększanie granicy
z Rosją oraz związanie formy ukraińskiej państwowości z państwami centralnymi.
Równocześnie wykluczano możliwość utworzenia kolejnego kraju koronnego. W takiej
sytuacji do 1915 r. pojawiają się plany protektoratu niemieckiego nad Ukrainą. W wyniku
rewolucji 1917 r. polityka austriacka wobec Ukrainy ulega diametralnej zmianie. Powstała
w III 1917 r. Ukraińska Centralna Rada, wydawszy 25 I 1918 r. IV Uniwersał przeszła
z państwa luźno związanego z Rosją do w pełni niepodległej – Ukraińskiej Republiki
Ludowej (URL). Zawarcie sojuszu z Wszechwielkim Wojskiem Dońskim było bezpośrednim
casus belli wojny z Rosją, którą zakończyło podpisanie 9 II 1918 r. traktatu brzeskiego.
W Wiedniu uznano, że istnienie państwa ukraińskiego stanowi nowy, ważny element
równowagi w Europie Środkowo - Wschodniej. 19 II 1918 r. na Ukrainę, zgodnie z traktatem
brzeskim, wkroczyły wojska C.K. Monarchii i Niemiec. Problemy z wywiązaniem się
z umowy gospodarczej przewidującej dostarczenie przez Ukrainę do państw centralnych m.in.
miliona ton zboża, doprowadziły do ustanowienia przy pomocy Niemiec, w dniu 29 IV
1918r., rządów hetmana Pawła Skoropadskiego. W polityce zagranicznej państwo ukraińskie
zmuszone było do kontynuacji linii UCR. Bolszewicka Rosja w art. 6 traktatu brzeskiego
została zobowiązana do zawarcia pokoju z Ukrainą, dlatego też w okresie od V do X 1918 r.
w Kijowie trwała konferencja pokojowa. Pragnę tu podkreślić jeden bardzo wymowny fakt,
w czasie prac ukraińskich komisji dopuszczano używanie języka rosyjskiego, ponieważ w
języku ukraińskim nie opracowano jeszcze fachowej terminologii politycznej i prawnej3. Nie
mniej jednak rządy Hetmanatu cieszyły się uznaniem ponad 30 państw, w tym Polski.
W ostatnich latach poprzedzających wybuch Wielkiej Wojny doszło w Galicji do
wskrzeszenia, związanego z tradycjami „staroruskimi” ruchu rusofilskiego. Był to wynik
niepisanego porozumienia konserwatystów krakowskich z rządem carskim, wracającym do
aktywnej polityki w rejonie dunajsko-bałkańskim. W historiografii ukraińskiej pojawia się
określenie Galicji jako „ukraińskiego Piemontu”. Istotnie, w wyniku zawartego 14 II 1914 r.
kompromisu zreformowano statut sejmu krajowego. W epilogu istnienia C.K. Monarchii
galicyjscy Ukraińcy przekształcili się z grupy etnograficznej, w będący podmiotem
2
T. A. Olszański, Historia Ukrainy XX wieku, b.m.w. 1994, s. 35.
M. Kolasiński, Konferencja pokojowa Państwa Ukraińskiego i Rosji Radzieckiej w Kijowie w 1918 r.,
w: „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, t. XLV, s. 59-90, Warszawa 2010.
3
2
stosunków międzynarodowych naród. Przy omawianiu stosunków polsko-ukraińskich trzeba
pamiętać, że polityka federacyjna Piłsudskiego oraz całkowicie różne koncepcje Narodowej
Demokracji, miały jeden bardzo ważny punkt wspólny – negowały suwerenność Ukrainy,
wysuwając skądinąd słuszne roszczenia do ziem polskich wchodzących w skład URL. Co do
polityki federacyjnej J. Piłsudskiego należałoby zwrócić uwagę, że miała ona jedną poważną
sprzeczność wewnętrzną - próbując utrzymać niepodległą Ukrainę w związku z Polską,
zniszczono źródło tej niepodległości a była nią Galicja Wschodnia. „Rzecz jednak w tym, że
wojna ta była nie do uniknięcia, gdyż także dla Polaków Polska bez Lwowa była wówczas nie
do pomyślenia”4.1 XI 1918 roku Ukraińcy przejęli władzę w całej Galicji Wschodniej. Tego
fait accompli nie zamierzały uznawać władze polskie ani tym bardziej mieszkańcy Lwowa.
Powstanie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej potraktowane zostało jako ewidentne
zagrożenie integralności państwa polskiego, czego bezpośrednim następstwem był wybuch
wojny o Galicję Wschodnią. Nawet na terenach etnicznie polskich szerzyła się ukraińska
irredenta, można tu wspomnieć powstanie 5 XI 18r. Republiki Komańczańskiej5. 24 IV
1920 r. rząd RP i URL zawarły konwencję wojskową, dla Ukraińców był to już wybór
pomiędzy wprowadzeniem wojsk polskich, a bolszewickich. 7 V wojska polskie zajęły
Kijów, mimo to plany restauracji URL nie powiodły się. Jak się okazało S. Petlura nie
dysponował żadną realną siłą polityczną ani wojskową. Miesiąc później po raz dziewiąty
i ostatni w tej wojnie do Kijowa wkroczyły obce wojska. Po odparciu inwazji bolszewickiej
kwestia ukraińska pojawiła się przy podpisywaniu w Rydze 12 X 1920r. układu
preliminaryjnego. Delegacja polska uznała Ukrainę sowiecką, cofając tym samym poparcie
dla URL. Prof. Iwan Łysiak-Rudnycki stwierdza: „pokój ryski przypomina rozejm
andruszowski z 1667 r.”6.Wraz z utworzeniem Ukraińskiej SRR pojawiły się nowe szanse
związane ze stopniową emancypacją Ukrainy. Polityka R. Dmowskiego i M. Seydy nie
wyodrębniała spraw ukraińskich z ogółu polityki wobec Rosji. Taki kurs, w połączeniu
z fatalną działalnością administracji kresowej sprzyjał rozwijaniu nastrojów sowietofilskich
i antypolskich. Po zamachu majowym doszło do specyficznej sytuacji, gdy zarówno rząd
polski jak i ZSRR odwoływały się do idei prometejskich, widząc w niej możliwość do
dyskredytacji przeciwnika. Politykę Rzeczpospolitej wobec Ukraińców charakteryzuje
wyjątkowa złożoność, trzeba wskazać, że przyczyny konfliktu tkwią bardzo głęboko.
Dr Robert Potocki zaznacza, że w okresie II Rzeczpospolitej nadal równorzędnie
4
T. A. Olszański, op.cit., s. 80.
M. Kozłowski, Między Sanem, a Zbruczem. Walki o Lwów i Galicję schodnią 1918-1919, Kraków 1990, s. 155.
6
I. Łysiak-Rudnycki, Między historią a polityką, Wrocław 2012, s. 195.
5
3
funkcjonowały pojęcia Rusin i Ukrainiec7. Prowadziło to do sytuacji, w której galicyjskim
Ukraińcom odmawiano statusu narodu. Terroryzmowi UWO, późniejszego OUN próbowano
przeciwstawiać się doraźnymi akcjami pacyfikacyjnymi (np. w 1930 r.) oraz pewnymi
ustępstwami na rzecz Ukraińców, czego przykładem może tu być działalność wojewody
wołyńskiego Henryka Józefowskiego. Zarówno pierwsza jak i druga metoda poniosły klęskę,
powodując narastanie akcji terrorystycznych. Nie udało się przy tym rozbudzonego poczucia
narodowego powiązać z obywatelskim – polskim.
Istota stosunku wielkich mocarstw do Ukrainy i Galicji Wschodniej polegała na
koniunkturalności polityki wobec Rosji, która z kolei w dużej mierze zależała od toczących
się ze zmiennym szczęściem walk z Białymi. Prof. Zofia Zaks zwraca uwagę, że „zakończenie
działań militarnych latem 1919 r. i decyzja Rady Najwyższej Ligi Narodów z 26 VI 1919 r.
(zezwalająca armii polskiej na zajęcie całej Galicji Wschodniej aż po Zbrucz) nie oznaczały
jednak zamknięcia sprawy wschodniogalicyjskiej na arenie międzynarodowej”8.Wiele
trudności przysporzyła Polsce Czechosłowacja, która wspierała emigracyjny rząd ZURL
Jewhena Petruszewycza. Polityka faktów dokonanych, prowadzona w sprzyjającej
koniunkturze międzynarodowej umożliwiła przekazanie sprawy Radzie Ambasadorów, która
na podstawie art. 87 traktatu wersalskiego 15 III 1923 r. określiła wschodnie granice Polski,
uznając zwierzchność RP nad Galicją Wschodnią.
Turcja już przed I wojną światową poparła ideę niepodległej Ukrainy. W 1916 r.
pojawiały się nawet plany lądowania wojsk tureckich na wybrzeżu Morza Czarnego
i wszczęcia powstania narodowego na południowej Ukrainie i Kubaniu. Sprawę ukraińską
szczególnie mocno popierał Talaat Pasza, minister spraw wewnętrznych Imperium
Osmańskiego. Wydana 24 XI 1914 r. deklaracja Talaata Paszy jest pierwszym w stosunkach
międzynarodowych dokumentem mówiącym o niepodległości Ukrainy, dlatego też w historii
Ukrainy porównywana może być do deklaracji Balfoura. 12 II 1918 r. podpisano wchodzący
w skład traktatu brzeskiego - układ ukraińsko-turecki oraz konwencję konsularną. W 1920 r.,
rząd Mustafy Kemala szukał kontaktów w kierunku północnym. W tych okolicznościach,
2 I 1922 r. został podpisany z Ukraińską SRR traktat „o przyjaźni i braterstwie”. Dokument
ten zainicjował aktywną współpracę w sferach handlowych, gospodarczych i kulturalnych.
Izolacjonizm Stalina i II wojna światowa doprowadziły do niemalże całkowitego zamarcia
stosunków miedzy tymi państwami. Od połowy lat 50., aż do upadku komunistycznego
7
R. Potocki, Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930-1939, Lublin 2003.
Z. Zaks, Sprawa Galicji Wschodniej w Lidze Narodów (1920-1922), w: „Najnowsze dzieje Polski 1914-1939”,
t. XII 1967, s. 128
8
4
reżymu kontakty utrzymywane były na stosunkowo niskim poziomie intensywności.
Kolejny problem stanowiły ziemie zamieszkałe przez Ukraińców, które w okresie
międzywojennych wchodziły w skład Węgier, Rumunii i Czechosłowacji. Stosunek Węgier
do mniejszości narodowych charakteryzował się wrogością, obawiano się przede wszystkim
rozwoju panslawizmu i dakoromanizmu. 21 XII 1918 r. Węgry przyznały Zakarpaciu
autonomię, jednak 4 VI 1920r. podpisano traktat w Trianon, na mocy którego region ten
przyznano Czechosłowacji. Traktatu tego nie ratyfikowały Polska i USA. Cała polityka
Węgier, aż do 1938 r. definiowana była uzyskaniem rewizji tego kontrowersyjnego układu,
dlatego też głównym oponentem Węgier była Czechosłowacja. Polityka państwa
czechosłowackiego była zdecydowanie proukraińska, ale w XII 1919 r. uległa ona
przewartościowaniu. W tamtym okresie w Pradze ostatecznie pozbyto się marzeń
o galicyjskiej ropie i wspólnej granicy z Rosją bolszewicka, akceptując przynależność części
Zakarpacia do Rumunii i kontrolę polską nad Galicją. Wśród Ukraińców Karpackich już od
końca 1920 r. zaczęła wyraźnie dominować ewolucja ku programom niepodległościowym.
Nadanie autonomii temu obszarowi przewidziane było już w traktacie z Saint-Gemain-enLaye oraz w konstytucji Czechosłowacji z 19 II 1920r. Przyznano ją dopiero 8 X 1938r.,
formując rząd Andrzeja Brodija. Spowodowało to zaniepokojenie rządu Rzeczpospolitej,
ponieważ utworzenie autonomii oznaczało pojawienie się u granic RP ośrodka dywersyjnego
OUN. W tej sytuacji władze polskie i węgierskie podjęły działania na rzecz doprowadzenia
do powstania wspólnej granicy. Od 22 X 1938 r. przez granicę przedzierały się grupy
polskich i węgierskich dywersantów, tak aby upozorować węgierską irredentę przeciwko
Pradze9. 2 XI 1938 r., w wyniku postanowień I arbitrażu wiedeńskiego Węgry zajęły
południową część Zakarpacia. Dwadzieścia dni później powstała Ukraina Karpacka. W nocy
z 14/15 III 1939 r. Zakarpacie ogłosiło niepodległość, nie zapobiegło to jednak wcieleniu
prowincji do Węgier. Prof. I. Łysiak-Rudnycki stwierdza, że „istnieją poważne przyczyny, aby
przypuszczać, że Ukraina Karpacka była probierzem w stosunkach niemiecko-rosyjskich (…)
utorowała drogę do zbliżenia Berlina i Moskwy oraz paktu Ribbentrop-Mołotow”10. O ile
w kwestii Zakarpacia Czechosłowacja wykazywała się realpolitik, umożliwiając rozwój
oświaty i kultury ukraińskiej, o tyle polityka rumuńska wobec Zakarpacia, Besarabii
i Bukowiny cechowała się egoizmem narodowym. Głównym ideologiem, uzasadniającym
wcielenie nowych prowincji i utworzenie Wielkiej Rumunii był prof. Ion Nistor. W dniu
11 XI 1918 r. armia rumuńska weszła na tereny Północnej Bukowiny. Zwierzchność Rumunii
9
W Polsce operacja ta, nosząca kryptonim „Łom”, realizowana była przez Oddział II Sztabu Generalnego WP.
I. Łysiak-Rudnycki, op.cit., s. 364.
10
5
nad tym terytorium określił traktat z Saint-Germain-en-Laye. Głównym celem wewnętrznej
polityki rumuńskiej wobec Ukraińców była romanizacja tej mniejszości. Szybki dryf
w kierunku rumuńskich rządów autorytarnych znacznie zintensyfikowanał dyskryminację
ludności ukraińskiej. Polityka wobec Ukraińców, którzy stali się obywatelami państw na
zachód od ZSRR pokazuje, jak błędna okazuje się polityka kompromisów w sprawach
zasadniczych – w tamtym okresie dla państw, które wchłonęły liczną ukraińską mniejszość
narodową skuteczne były tylko dwa rozwiązania – polityka totalna i represje na wzór ZSRR
lub zapewnienie pełnej autonomii. W przypadku Polski, Węgier i Rumunii asymilacja
poniosła trzykrotną klęskę.
W czasie, gdy w Rumunii powstawało dyskryminujące prawo szkolne z 1924 r.,
traktujące Ukraińców jako „Rumunów, którzy zapomnieli języka ojczystego”, w Landsbergu
Adolf Hitler formułował utopijne wizje podboju i ekspansji na wschód 11. Wybuch wojny
ukazał bardzo różne postawy wśród Ukraińców. Podczas wojny obronnej 1939 r., z jednej
strony
Ukraińcy
w
wojsku
polskim
dzielnie
walczyli
jeszcze
podczas
II bitwy pod Tomaszowem Lubelskim, z drugiej po 17 IX nasilała się dywersja i dezercja.
Przed rządem polskim na emigracji pojawiło się kilka możliwości powojennego rozwiązania
kwestii ukraińskiej: federacja, autonomia bądź deportacja. I choć niektóre polskie grupy
polityczne były przygotowane uwzględniać ideę niepodległości Ukrainy w zamian za
ukraińskie wsparcie w walce z Niemcami i ZSRR, to oficjalna polityka, sformułowana 18 XII
1939r., polegała na zachowaniu status quo ante dotyczącego wschodnich terytoriów
Rzeczypospolitej Polskiej i obywateli polskich narodowości ukraińskiej. Rząd londyński nie
mógł zawrzeć porozumienia z Ukraińcami również przez ich rozbicie polityczne. Rozpoczęta
22 VI 1941 r. operacja „Barbarossa” nie przerodziła się w wojnę o wyzwolenie narodów
Rosji, chociaż Hitler mógł stanąć na czele takie krucjaty. W 1941 r. pojawiły się dwie różne
koncepcje dotyczące Ukrainy i Ukraińców. Eksterminację zakładał Generalplan Ost
opracowany pod egidą Himmlera, koncepcje Mitteleuropy rozwijał czołowy ideolog nazizmu
– Alfred Rosenberg. Podobnie jak w czasie I wojny światowej pojawiła się szansa
wykorzystania ad hoc ukraińskiego nacjonalizmu. 30 VI 1941 r. we Lwowie powołano
Ukraińską Radę Narodową, która wydała akt zapowiadający odrodzenie państwa
ukraińskiego. Rychło okazało się, że marzenia o budowie państwa ukraińskiego są mrzonką.
Utworzenie Komisariatu Rzeszy Ukraina z Erichem Kochem na czele rozpoczęło okres
niewyobrażalnych cierpień dla ludności ukraińskiej. Polityka okupanta spowodowała
11
Zaczerpnięte od geopolityka - prof. Karla Haushofera. Rozwinął on idee R. Kjellena, jego uczniem i
asystentem był Rudolf Hess.
6
ewolucję programową OUN, które za cel główny obrało przetrwanie w podziemiu i walkę
z Niemcami, Sowietami i Polakami. Na początku 1943 r. kierownictwo banderowskiej OUNSD podjęło decyzję o rozpoczęciu masowej rzezi, której celem miało być przeniesienie
żywiołu polskiego za San. Głównym motywem zbrodni była depolonizacja Wołynia wobec
zbliżającej się przegranej Niemiec. Od III 1943r. akcja przybiera znamiona masowej fali
terroru, by apogeum osiągnąć w dniach 10-15 VII 1943r. Późniejsze zmiany w polityce
niemieckiej w miarę odnoszenia porażek na frontach, poświadcza rozwój ukraińskich hiwis,
czyli oddziałów pomocniczych a także ukraińskiej dywizji Waffen-SS „Galizien”. W marcu
1945 r. przekształcono dywizję „Galizien” w I dywizję Ukraińskiej Armii Narodowej, 15 III
1945
r.
III
Rzesza
uznała
Ukraiński
Komitet
Narodowy
za
podmiot
prawa
międzynarodowego. Spowodowało to zdecydowane zniechęcenie aliantów zachodnich do
podejmowania kwestii ukraińskiej, ale członkowie SS „Galizien” jako jedyni uniknęli
deportacji, gdyż Brytyjczycy uznali członków tej formacji za obywateli polskich12. Decyzja
o podjęciu budowy monolitycznej narodowo, zjednoczonej Ukrainy zapadła nie dzięki
przelaniu krwi stu i wypędzeniu dalszych czterystu tysięcy ludzi narodowości polskiej
i żydowskiej, wykonanej rękoma OUN-UPA, ale została podjęta jednym ruchem ręki Stalina,
w Moskwie. Decydujące okazało się międzynarodowe uznanie nowych zdobyczy Stalina na
konferencjach Wielkiej Trójki w Teheranie i Jałcie. Aktywny udział Węgier w wojnie
przeciwko ZSRR umotywowany był zabezpieczeniem interesów na Ukrainie. W pierwszej
połowie 1944r. zawarto umowę rozjemczą z UPA, jednym z jej skutków było uznanie przez
ukraińskich nacjonalistów Zakarpacia jako części Węgier. 29 VI 1945r. została zawarta
umowa pomiędzy ZSRR a rządem Czechosłowacji przewidująca włączenie Zakarpacia do
Ukraińskiej SRR. Polityka Rumuńska i zbliżenie tego kraju z państwami Osi wynikało z chęci
zdobycia nowych terytoriów i zabezpieczenia przed roszczeniami Horthy’ego. W czerwcu
1940r. w wyniku II Arbitrażu Wiedeńskiego ZSRR otrzymał od Rumunii północną Bukowinę
i Besarabię. Kolejne roszczenia węgierskie spowodowały utratę części Siedmiogrodu, za co
Hitler obiecał Rumunii rekompensatę na Ukrainie. Ustanowienie wojskowej dyktatury przez
Antonescu przyspieszyło przystąpienie w dniu 23 XI 1940r. Rumunii do państw Osi. W maju
1941r. planowano wcielenie do Rumunii Besarabii, Północnej Bukowiny oraz południowej
Ukrainy. Klęską militarna III Rzeszy pokrzyżowała te plany. Druga z dwudziestowiecznych
prób uzyskania przez Ukrainę niepodległości okazała się katastrofą.
12
Pojawiają się informacje, jakoby było to na osobisty wniosek gen. W. Andersa po spotkaniu z
płk. P. Szandrukiem. Młynarski J., Zapomniany bohater, „Express polish”, 27 V 2008, [dostęp: 19 X 2014],
<http://www.polishexpress.co.uk/zapomniany-bohater/>.
7
Doktryna polityczna Rosji na Ukrainie, sformułowana już w czasach unii
perejasławskiej, rozwinięta została w imperialny centralizm, który w różnych barwach
przetrwał do końca XX w. Po rewolucji lutowej oficjalna polityka Rządu Tymczasowego
zakładała rozpatrzenie kwestii narodowościowych imperium po zwołaniu Zgromadzenia
Ustawodawczego, stanowiło to kość niezgody pomiędzy Rządem a UCR. W wyniku
rewolucji październikowej władzę przechwycili bolszewicy, którzy głosili fałszywe zasady
samostanowienia. 15 XI 1917 r. Rada Komisarzy Ludowych przyjęła „Deklarację Praw
Narodów Rosji”. Odbiegała od tego praktyka szefa Narkomnatu – Stalina. Ze względu na
wielkie znaczenie ukraińskiego zboża i surowców, bolszewicy nie mogli sobie pozwolić na
utratę kontroli nad Ukrainą. Dlatego też już pod koniec X 1917r. w Charkowie ustanowiono,
zależną od bolszewików Ukraińską Ludową Republikę Rad. W dużej mierze polityka wobec
Ukrainy definiowana była zakresem autonomii, wstępnym dokumentem, określającym prawa
narodów wchodzących w skład dawnego imperium, była „Deklaracja Praw Ludu Pracującego
i Wyzyskiwanego”. Podpisania w Moskwie w dniu 28 XII 1920 r. umowa o unii robotniczochłopskiej pomiędzy USRR i Rosją bolszewicką w rzeczywistości otworzyła nowy rozdział
w międzypaństwowych stosunkach Rosji z republikami radzieckimi - okres stosunków
umownych. Dokument ten uznawał niepodległość i suwerenności obu stron, wskazując przy
tym na konieczność zjednoczenia dla celów obronnych i gospodarczych. Ukraińska
Socjalistyczna Republika Radziecka było stroną podczas zawierania traktatu brzeskiego
a także rozmów kijowskich. Posiadała także własne placówki dyplomatyczne. Do 1922r.
stanowiła odrębne państwo. 30 XII I Zjazd Rad ZSRR ogłosił powstanie Związku
Radzieckiego. Był to projekt, w którym bolszewicki ultracentralizm musiał uwzględnić
dążenia do zachowania minimalnej suwerenności wśród republik związkowych. Polityka
rosyjska wobec Ukrainy sowieckiej była bezwzględna. Rekwizycje zboża wywołały w latach
1921-1923 głód, który kosztował życie nawet 2mln Ukraińców. W 1923 r. XII zjazd RKP(b)
ogłosił politykę budowania aparatu partyjnego i państwowego republik nierosyjskich. Na
Ukrainie polityka ta przybrała miano „ukrainizacji”. Na uwagę zasługuje fakt, iż Łazar
Kaganowicz, od 1925r. pierwszy sekretarz KP(b)U był jednym z niewielu liderów partyjnych
znających język ukraiński. Jednak największą katastrofą jaka spotkała Ukrainę sowiecką była
przymusowa kolektywizacja rolnictwa i jej skutek – Wielki Głód. Poszukiwanie optymalnego
modelu realizacji rosyjskiej doktryny politycznej na Ukrainie trwało przez cały okres lat
1917-1922. Formy jej praktycznej realizacji zmieniały się, ale istota pozostała nienaruszona
- zachowanie pełnej kontroli nad wszystkimi głównymi obszarami ukraińskiego życia
publicznego. W czasie II wojny światowej Ukraina była głównym terenem walk frontu
8
wschodniego. Wraz z przejściem frontu nastawały masowe represje. Wiosną 1944 r. z Krymu
deportowano przeszło 200 tys. Tatarów. W 1917 r. Tatarzy utworzyli Krymską Republikę
Ludową. Półwysep został opanowany przez Niemców, a później Armię Ochotniczą. Wtedy to
minister spraw zagranicznych republiki Dżafar Sejdamet zwrócił się do Ligi Narodów aby
Polska objęła mandat nad Krymem13. 18 X 1921 r. bolszewicy ustanowili Krymską
Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką. W 1954 r. podczas hucznie celebrowanej
trzechsetnej rocznicy unii perejasławskiej nastąpiło przekazanie Krymu Ukraińskiej SRR.
Lata 1956-58 to okres odwilży, w 1956r. działalność wznowiło Ukraińskie MSZ, a w 1958r.
ustanowiono ukraińskie przedstawicielstwo przy ONZ. Warto zaznaczyć, że Ukraina,
podobnie jak Polska, była jednym z państw-założycieli tej organizacji. Czasy Chruszczowa
charakteryzowały się także kontrolowanym zwiększaniem wpływów wśród członków partii
pochodzących z Ukrainy. W latach 70. i 80. postępowała proces masowej rusyfikacji
i demoralizacji społeczeństwa. Pomijając ocenę polityki rosyjskiej, przeradzającej się
w totalitarne metody inżynierii społecznej, ciekawym wydaje się długotrwałość mitu
perejasławskiego – XVII w. koniunkturalny kozacki sojusz, została zideologizowany tak, aby
wyjaśniać podporządkowaną rolę Ukraińskiej SRR i Ukraińców, którzy rzekomo odwiecznie
dążyli do połączenia z narodem rosyjskim.
Opisując politykę wobec Ukraińskiej SRR trzeba mieć na uwadze, że państwo to
pozbawione było atrybutu suwerenności jakim jest kształtowanie polityki zagranicznej.
1 X 1944 r. Ukraińska SRR zawarła z Polską umowę o wymianie ludności, a po akcji „Wisła”
problem ukraiński w znacznej mierze stracił na znaczeniu. Powojenna polska emigracja stała
się źródłem nowych koncepcji politycznych dotyczących Ukrainy, które formułowane były na
łamach paryskiej „Kultury” Jerzego Giedroycia. To tam wykrystalizowała się idea
demokratycznej, niezależnej i pozostającej w przyjaznych stosunkach Ukrainy. Przełomowa
wydaje się demitologizacja stosunków Polski ze wschodnimi sąsiadami, którą to rozpoczął
B. Skaradziński w wydanej w 1984 r. książce „Białorusini, Litwini, Ukraińcy: Nasi wrogowie
czy bracia? W przededniu początków przemian demokratycznych w Polsce istniała więc
13
Oficjalny wniosek wpłynął 17 V 1920r. W sprawie Polski wnioskodawcy informowali (pisownia oryginalna):
„Remembering the ancient relations with the Republic of Poland and the justice and uprightness which have
always characterized the dealings of this nations with other peoples, we appeal to Marshall Pilsudzki, Head of
the Polish Commonwealth to reestablish the ancient ties between two our countries. It is to Poland that we wish
to see entrusted the mandate over the Crimea on behalf of the League”. Długołęcki P., Gdzie Krym, a gdzie Liga
Narodów, „Ministerstwo Spraw Zagranicznych”, 2 IV 2014, [dostęp: 2 XI 2014],
<http://www.msz.gov.pl/pl/aktualnosci/blogi/piotr_dlugolecki/gdzie_krym_a_gdzie_liga_narodow_ >.
9
dychotomia – program nowej polityki wschodniej, opracowanej przez elity intelektualne
emigracji oraz pół wieku uprzedzeń i narodowych kompleksów będących spuścizną
komunizmu.
16 VII 1990r. Rada Najwyższa Ukrainy uchwaliła deklarację o suwerenności Ukrainy,
natomiast do jesieni trwały negocjacje nad nowym traktatem związkowym z ZSRR. Po
nieudanym puczu moskiewskim, 24 VIII 1991r. Rada Najwyższa Ukrainy uchwaliła Akt
Niepodległości Ukrainy, a 1 XII 90,3% biorących udział w referendum poparło tą ideę.
Polska była pierwszym krajem, który uznał niepodległości Ukrainy. Stosunki prawne
między państwami określił „Traktat o dobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach
i współpracy” z 18 V 1992r. Zdecydowanemu przeobrażeniu uległa również polityka Węgier,
które odrzuciły koncepcję zbrojnej rewizji granic. Czechy i Słowacja także poparły rozwój
niezależnej i demokratycznej Ukrainy. Upadek totalitarnego reżimu Ceausescu i dojście do
władzy w Rumunii sił demokratycznych w XII 1989 r., spowodował konieczność
wypracowania nowej polityki zagranicznej. Rumunia uznała niepodległą Ukrainę w dniu
8 I 1992r. Polityka Niemiec wobec Ukrainy była zdecydowanie bardziej wstrzemięźliwa ze
względu na proces integracji dwóch państw niemieckich, jednak 17 I 1992r. Niemcy
i Ukraina nawiązały relacje dyplomatyczne. Znacznie trudniejszym problemem były
i pozostają nadal relacje ukraińsko-rosyjskie. Wysokoenergetyczna gospodarka ukraińska
uzależniona była niemal całkowicie od dostaw surowców i paliw z Rosji. Ponadto już na
początku dekady ujawniły się separatyzm wśród mieszkańców Krymu i wschodnich
prowincji, szczególnie Donbasu.
Reasumując można zauważyć, że najważniejsze aspekty, rozwój, cała klasyfikacja
pojęć i mnogość koncepcji polityki europejskiej wobec Ukrainy dotyczą pierwszych
trzydziestu lat XX wieku. Stosunki wobec Ukrainy i Ukraińców charakteryzuje się niezwykłą
złożonością i koniunkturalnością, dlatego też definiowały one na przestrzeni wieku politykę
wewnętrzną jak i zagraniczną większości państw europejskich. Problem ten nie zamyka się
w historii XX wieku a jego echa pobrzmiewają do dzisiaj. W 1930 r. Roman Dmowski pisał
jakże trafne i aktualne słowa, którymi podsumować mogę moją pracę: „Kwestia ukraińska
w obecnej swojej postaci daleko wykracza poza granice miejscowego zagadnienia
narodowości: jako kwestia narodowości jest ona o wiele mniej interesująca, niż jako
zagadnienie gospodarczo polityczne, od którego rozwiązania zależą wielkie rzeczy
w przyszłym układzie sił nie tylko Europy, ale i całego świata”14.
14
R. Dmowski, Świat powojenny i Polska, w: Wybór pism Romana Dmowskiego, t. IV, Nowy Jork, 1988, s.
209.
10
BIBLIOGRAFIA:
Monografie i opracowania:
1. Batowski H., Między dwiema wojnami 1919-1939, Kraków 1988.
2. Batowski H., Rok 1938 – dwie agresje hitlerowskie, Poznań 1985.
3. Batowski H., Rozpad Austro-Węgier 1914-1918. Sprawy narodowościowe i działania
dyplomatyczne, Kraków 1982.
4. Bruski J.J., Między prometeizmem a Realpolitik. II Rzeczpospolita wobec Ukrainy Sowieckiej
1921-1926, Kraków 2010.
5. Chojnowski A., Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921-1939,
Wrocław 1979.
6. Długajczyk E., Tajny front na granicy cieszyńskiej. Wywiad i dywersja w latach 1919-1939,
Katowice 1993.
7. Dmowski R., Bogdan A., Wybór pism Romana Dmowskiego, Nowy Jork 1988.
8. Eberhardt P. (red.), Studia nad geopolityką XX wieku, Warszawa 2013.
9. Heller M., Niekiericz A., Historia ZSRR. Rządu Utopii, b.m.r.w. – „drugi obieg”.
10. Holzer J., Europa zimnej wojny, Kraków 2012.
11. Hrycak J., Historia Ukrainy 1772-1999. Narodziny Nowoczesnego narodu, Lublin 2000.
12. Hrycak J., Nowa Ukraina. Nowe interpretacje, Wrocław 2009.
13. Kerski B. (red.), Realiści z wyobraźnią Kultura 1976-2000. Wybór tekstów, Lublin 2007.
14. Kich-Masłej O., Ukraina w opinii elit Krakowa. Końca XIX – pierwszej połowy XX wieku,
Kraków 2009.
15. Kozłowski M., Między Sanem, a Zbruczem. Walki o Lwów i Galicję Wschodnią 1918-1919,
Kraków 1990.
16. Krasuski J., Między wojnami. Polityka zagraniczna II Rzeczpospolitej, Warszawa 1985.
17. Łysiak-Rudnycki I., Między historią a polityką, Wrocław 2012.
18. Mackinder H.J., Democratic ideals and reality; a study in the politics of reconstruction,
Londyn 1919, [dostępny w wersji elektronicznej: University of California - California Digital
Library, dostęp: 18 IX 2014, <https://archive.org/details/democraticideals00mackiala>].
19. Motyka G., Od rzezi wołyńskiej do akcji Wisła, Kraków 2011.
20. Olszański T.A., Historia Ukrainy XX wieku, b.m.w. 1994.
11
21. Partacz C., Łada K., Polska wobec ukraińskich dążeń niepodległościowych w czasie II wojny
światowej, Toruń 2004.
22. Potocki R., Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930 –
1939, Lublin 2003.
23. Tarka K., Emigracyjna dyplomacja. Polityka zagraniczna rządu RP na uchodźstwie 1945-90,
Warszawa 2003.
24. Yekelchyk S., Ukraina. Narodziny nowoczesnego narodu, Kraków 2009.
Artykuły w czasopismach, publikacjach nieperiodycznych, na stronach www
1. Dmowski R., Kwestia ukraińska, „Geopolityka.net”, 04 X 2013, [dostęp: 16 X 2014,
<http://geopolityka.net/roman-dmowski-kwestia-ukrainska-cz-1/>].
2. Hładkiewicz W., Imperializm Paula Rohrbacha do 1918 r. Szkic do portretu,
„Geopolityka.net”, 8 I 2014, [dostęp: 24 IX 2014, <http://geopolityka.net/imperializm-paularohrbacha-do-1918/>].
3. Kolasiński M., Konferencja pokojowa Państwa Ukraińskiego i Rosji Radzieckiej w Kijowie w
1918 r., w: „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, t. 45, 2010.
4. McNeaj R., Stalin’s Conception of Soviet Federalism, w: „The annals of the ukrainian
academy of arts and sciences in the United States”, t. 9, 1961 [dostępny w wersji
elektronicznej: Ukrainian Academy of Arts and Sciences in the US, Inc., dostęp: 27 X 2014,
<http://uvan.org/wp-content/uploads/2014/05/Annals-of-UVAN-1961-1-2.pdf>].
5. Mróz M., Watykan i Ukraina w okresie kształtowania się systemu wersalskiego w latach
1918-1921, w: „Dzieje Najnowsze”, nr 1, 2004.
6. Stępniak W., Początki stosunków dyplomatycznych Polski z Rumunią 1918-1919, w: „Studia
z Dziejów Europy Środkowo-Wschodniej i Rosji”, t. 27, 1992.
7. Szumiło M., Ukraińska elita polityczna w Drugiej Rzeczpospolite, w: „Dzieje Najnowsze”,
nr 3, 2002.
8. Wolsza T., Polski Londyn wobec wydarzeń w Europie Środkowowschodniej (1944-1948), w:
„Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo –Wschodniej”, t. 39, 2003.
9. Zaks Z., Problem Galicji Wschodniej w czasie wojny polsko-radzieckiej, w: „Studia z dziejów
ZSRR i Europy Wschodniej”, t. 8, 1972 [dostęp w wersji elektronicznej: Repozytorium
12
Cyfrowe Instytutów Naukowych, dostęp: 21 X 2014,
<http://rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=44733&from=FBC>].
10. Zaks Z,. Sprawa Galicji Wschodniej w Lidze Narodów (1920-1922), w: „Najnowsze dzieje
Polski 1914-1939”, t. 12, 1967 [dostęp w wersji elektronicznej: Repozytorium Cyfrowe
Instytutów Naukowych, dostęp: 23 X 2014,
<http://rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=44733&from=FBC>].
11. Ukrainian Statehood in the twentieth century historical and political analysis, Kyiv, Political
Thought 1996, [dostępny w wersji elektronicznej: Izbornyk, dostęp: 30 X 2014,
<http://litopys.org.ua/ukrxx/conts.htm>].
Strony internetowe:
1. Geopolityka.net, http://geopolityka.net/
2. Internet Encyclopedia of Ukraine hosted by the Canadian Institute of Ukrainian Studies,
http://www.encyclopediaofukraine.com/
3. Izbornyk, http://litopys.org.ua
4. Ośrodek Studiów Wschodnich, http://www.osw.waw.pl/
5. Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych, http://rcin.org.pl/dlibra
6. Ukrainian Academy of Arts and Sciences in the US, Inc., http://uvan.org/
13