Osadnictwo czy krajobraz kulturowy

INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA
OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO
MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE
POZNA¡SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE
Biskupin… i co dalej?
Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologii
REDAKCJA
JACEK NOWAKOWSKI
ANDRZEJ PRINKE
W¸ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI
POZNA¡ 2005
ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin… i co
dalej? Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin… and what next? Aerial photographs in
Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego,
Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005,
pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN 83-916342-2-1. Polish text with English summaries and captions.
These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other
European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological
resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them
available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial
photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good
basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies.
Recenzenci:
prof. dr hab. Bogus∏aw Gediga
prof. dr hab. S∏awomir Kadrow
© Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski 2005
© Copyright by Authors
Publikacj´ wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków, Dziekana Wydzia∏u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology
Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future
(Ref. No 2004-1495/001-001 CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture 2000.
Adjustacja streszczeƒ i t∏umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska
Sk∏ad i ∏amanie: ad rem, Poznaƒ – Jacek Tomczak
Projekt ok∏adki: Jolanta i Konrad Królowie
ISBN 83-916342-2-1
Wydawca:
ul. S∏owiaƒska 38A/6
61-664 Poznaƒ
tel./fax +48 / 61 826 78 44
e-mail: [email protected]
Spis treÊci
Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i…
interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Cz´Êç I: Troch´ historii – czy tylko Biskupin?
Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka – próba podsumowania . . . . . . . . . 27
Lidia ˚uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Dariusz Krasnod´bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj´ciami lotniczymi z lat 1923-1929 . . . . 71
Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji
zdj´ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Cz´Êç II: Zdj´cia lotnicze i technologia
S∏awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó∏czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Jerzy Mia∏dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu
ekologicznego, poddanego antropopresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Jerzy Mia∏dun, Wst´pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie
rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym . . . . . . . . . . . . . 117
Cz´Êç III: Problemy z interpretacjà
Lidia ˚uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien
interpretowaç zdj´cia lotnicze – s∏ów kilka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Andrzej Kijowski, Stefan ˚ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t∏o dla
archeologicznej interpretacji zdj´ç lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Krzysztof Maciejewski, Wró˝enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne . . 157
Cz´Êç IV: Archiwizacja i udost´pnianie zdj´ç lotniczych w archeologii
Wies∏aw St´pieƒ, „Karta obserwacji terenu z góry” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia ˚uk, APh_Max – baza danych
o zdj´ciach lotniczych dla potrzeb archeologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego
rekonesansu lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Jerzy Mia∏dun, Izabela Mirkowska, W∏odzimierz Ràczkowski,
WczesnoÊredniowieczne za∏o˝enia obronne w Polsce pó∏nocno-wschodniej:
projekt systemu informacji archeologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Cz´Êç V: Zdj´cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej
Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach,
„Archeologia niedestrukcyjna” w pó∏nocno-wschodniej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Piotr Górny, Ma∏gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki,
Weryfikacja terenowa zdj´ç lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che∏miƒskiej.
Pierwsze doÊwiadczenia, mo˝liwoÊci, perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz,
Archeologiczny zwiad lotniczy wzd∏u˝ trasy planowanej autostrady A2
w granicach dawnego woj. poznaƒskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
9
Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj´ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym
na przyk∏adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie
zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Cz´Êç VI: Od zdj´ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ:
dorobek i perspektywy
Andrzej M. Wyrwa, Zdj´cia lotnicze w ∏ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz
ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Krzysztof Maciejewski, W∏odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy… lecz nie tylko:
wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002 . . . . . 283
Barbara Stolpiak, W∏odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku,
woj. zachodniopomorskie a zdj´cia lotnicze – oczekiwania i mo˝liwoÊci . . . . . . . . . . . . . . . 297
Kazimierz Grà˝awski, Zdj´cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej
Muzeum w Brodnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Dariusz Krasnod´bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry,
przeprowadzona w 1999 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç – czy pilot mo˝e zostaç archeologiem? . . . . . . . . . . . . 321
Marcin Dziewanowski, Lidia ˚uk, Zaleg∏oÊci „nie do odrobienia”?
Przyczynek do przydatnoÊci zdj´ç lotniczych w badaniach terenowych
na przyk∏adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Rafa∏ Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoÊredniowiecznego
osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz∏uchowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Mi∏osz Giersz, Maciej S∏omczyƒski, Mariusz Zió∏kowski, Archeologia lotnicza
w polskich badaniach archeologicznych w Andach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
Violetta Julkowska, W∏odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz∏oÊç! Zdj´cia lotnicze
w dydaktyce historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
Cz´Êç VII: Zdj´cia lotnicze i krajobraz kulturowy
Wies∏aw St´pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? . . . . . . . . . . . . . . 379
Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze
korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Cz´Êç VIII: Jak si´ to robi w Europie?
Robert Bewley, Archeologia lotnicza – kilka myÊli na przysz∏oÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
Rog Palmer, Dlaczego niezb´dna jest interpretacja zdj´ç lotniczych i wykonywanie map? . . . . . 407
Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech – z historii badaƒ . . . . . . . . 413
Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku:
integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna . . . . . . . . . . . 449
Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S∏owacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie . . . . . . . . . 489
Juris Urta-ns, Fotografia lotnicza w archeologii na ¸otwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
Indeks nazw osobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
Lista adresowa autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
10
Grzegorz Kiarszys
Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze
korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego
1. Wst´p
PodejÊcie do przestrzeni, jakie dominuje na gruncie polskiej archeologii jest w znacznej mierze
odmienne od brytyjskich koncepcji zwiàzanych z tà problematykà. Ró˝nice dotyczà nie tylko podstaw teoretycznych, ale tak˝e samego sposobu konceptualizacji i rozumienia krajobrazu kulturowego. Archeolodzy polscy w studiach nad przestrzenià pos∏ugujà si´ kategorià „stanowiska”, k∏adàc
nacisk na indywidualne jej elementy, podczas gdy w archeologii brytyjskiej „krajobraz kulturowy”
(landscape) jest postrzegany ca∏oÊciowo. Jednà z przyczyn takiego stanu rzeczy sà inne sposoby uzyskiwania êróde∏ archeologicznych. W przypadku polskiej archeologii podstawowym êród∏em do
„studiów nad osadnictwem” sà wyniki badaƒ AZP, podczas gdy brytyjska „landscape archaeology”
wykorzystuje g∏ównie dokumentacj´ pochodzàcà z rozpoznania lotniczego (por. Barford w tym tomie). Sytuacji tej nie zmieni∏o tak˝e zwi´kszenie si´ w ostatnich latach dost´pnoÊci baz danych, zawierajàcych zdj´cia lotnicze dla obszaru Polski.
W poni˝szym artykule zajm´ si´ problematykà dotyczàcà rozbie˝noÊci, jakie wyst´pujà pomi´dzy informacjami dostarczanymi przez zdj´cia lotnicze i badania powierzchniowe. Porusz´ te˝
kwesti´ ich wp∏ywu na rozumienie kategorii przestrzeni oraz tego, jak ukszta∏towane w dwóch ró˝nych tradycjach (polskiej i brytyjskiej) schematy post´powania badawczego wp∏ywajà na przyjmowanà perspektyw´ badawczà i sposoby narratywizowania przesz∏ej rzeczywistoÊci.
2. Stanowisko archeologiczne i przestrzeƒ kulturowa w „studiach
osadniczych”
Dominujàcym sposobem rozpatrywania przestrzeni w polskiej archeologii jest myÊlenie o niej
w kategoriach stanowiska archeologicznego. Ryszard Mazurowski (1980: 18-19) okreÊla stanowisko archeologiczne jako:
wycinek przestrzeni, w którym zgrupowane sà êród∏a archeologiczne wraz z objaÊniajàcym je
kontekstem, majàcy t´ w∏aÊciwoÊç, ˝e jest oddzielony od innych podobnych przestrzenià,
w której êróde∏ archeologicznych nie ma […].
Taka definicja wymusza w post´powaniu badawczym koniecznoÊç nieustannego oddzielania naturalnych elementów przestrzeni od tego, co jest dzie∏em cz∏owieka. Stàd te˝ wynika definicja
krajobrazu kulturowego (antropogenicznego), który jest rozumiany jako „krajobraz, w którym
nad dzie∏ami natury wyraênie dominujà dzie∏a cz∏owieka” (Kobyliƒski 1999: 5).
389
W okresie, w którym powstawa∏ program AZP, w archeologii polskiej dominowa∏o wyjaÊnianie
indukcyjne. Wiàza∏o si´ ono z przeÊwiadczeniem, ˝e nauka nie jest niczym innym, jak tylko systematycznym opisem „tego, co widzimy”. Stàd te˝ wyniki badaƒ powierzchniowych by∏y traktowane
jako gotowy materia∏ do „studiów osadniczych”. Panowa∏o tak˝e przekonanie, ˝e istnieje bliski
zwiàzek pomi´dzy funkcjà stanowiska archeologicznego a iloÊcià ceramiki znajdujàcej si´ na powierzchni ziemi. Dlatego klasyfikacje funkcjonalne stanowisk dokonywane na podstawie materia∏u powierzchniowego uznawano za ca∏kowicie uprawnione (Czerniak 1996: 40). Tak˝e okreÊlenie
chronologii i zasi´gu przestrzennego stanowiska, cz´sto na podstawie tylko kilku fragmentów ceramiki by∏o uznawane za wystarczajàce.
W „studiach osadniczych” przestrzeƒ ma charakter silnie zatomizowany. Z perspektywy pojedynczych stanowisk prowadzi si´ rozwa˝ania nad ca∏oÊcià krajobrazu, przy czym stanowiska rozpatruje si´ jedynie jako miejsca fizycznej aktywnoÊci cz∏owieka w okreÊlonym czasie. Nie traktuje
si´ ich natomiast jako cz´Êci sk∏adowych wi´kszej struktury, którà niegdyÊ stanowi∏y.
G∏ównym przedmiotem zainteresowaƒ archeologa zajmujàcego si´ „studiami nad osadnictwem” jest zatem rozmieszczenie w przestrzeni poszczególnych stanowisk i ich chronologia. Przesz∏y krajobraz kulturowy jest wi´c w tym wypadku sprowadzany jedynie do miejsc, w których wyst´pujà koncentracje artefaktów (Barford 2001: 20). Dopiero kolejnym krokiem jest refleksja nad
rolà krajobrazu naturalnego i poszukiwane sà relacje pomi´dzy nim a krajobrazem antropogenicznym.
W dalszej kolejnoÊci wyst´puje najcz´Êciej tendencja do przek∏adania stanowiska archeologicznego na element funkcjonujàcy w przesz∏ej rzeczywistoÊci kulturowej, czyli w sposób upraszczajàcy uto˝samia si´ je z „realnà” osadà, obozowiskiem bàdê cmentarzem, a zasi´g rozrzutu artefaktów
okreÊlony na podstawie badaƒ powierzchniowych uto˝samia si´ z rzeczywistym zasi´giem wymienionych wy˝ej struktur (np. Bienia, ˚ó∏kowski 1996: 151-159; Kadrow, Machnik 2001: 111-125; Koz∏owski 2001: 95-110; Kruk, Milisauskas 1999). Dopiero na tak okreÊlonych funkcjonalnie elementach przestrzeni przeprowadza si´ dalsze analizy.
Tak ukszta∏towana tradycja silnie wp∏ywa na sposób wykorzystywania tak˝e innych kategorii
êróde∏ do „studiów osadniczych”. Je˝eli ju˝ zdj´cia lotnicze sà stosowane, to post´puje si´ z nimi
podobnie jak z wynikami badaƒ AZP. Najcz´Êciej publikuje si´ zdj´cia pojedynczych stanowisk
z podpisem, informujàcym o miejscowoÊci, w której si´ znajdujà i numerem stanowiska na arkuszu AZP (np. Kobyliƒski 1999: 100-110; 119-128). Zdj´cia w takiej formie wykorzystywane sà jedynie jako ilustracja lub dokumentacja konserwatorska, nie bierze si´ ich natomiast pod uwag´
przy analizach przestrzennych.
3. Krajobraz kulturowy jako przedmiot badaƒ
Odmienny sposób konceptualizacji przestrzeni kulturowej powsta∏ na gruncie brytyjskiej „landscape archaeology”. G∏ównym przedmiotem jej zainteresowaƒ jest sposób, w jaki przestrzeƒ zamieszkiwana przez cz∏owieka jest przez niego indywidualnie lub kolektywnie modelowana
i kszta∏towana, i jak nast´pnie wp∏ywa na praktyki spo∏eczne (Darvill 1997: 73; 2001). Zwraca ona
uwag´ na potrzeb´ holistycznego rozpatrywania krajobrazu kulturowego (Barford 2001: 29). Stanowi to odejÊcie od wàskiego poj´cia stanowiska archeologicznego. Ca∏a forma krajobrazu, a nie
tylko pojedyncze artefakty w obr´bie stanowisk sà traktowane jako Êlady dzia∏alnoÊci ludzkiej.
W tym rozumieniu na krajobraz kulturowy sk∏adajà si´ obok elementów wspó∏czesnych (np. drogi, domy, kana∏y, pola itp.) tak˝e pozosta∏oÊci dawnych przestrzeni (np. ruiny domów, grodziska,
obiekty ujawnione przez wyró˝niki roÊlinne itp.).
Krajobraz kulturowy jest wielopoziomowy, przy czym wielopoziomowoÊç ta wynika z ró˝noczasowego powstawania poszczególnych jego fragmentów. Popularnym narz´dziem jego prezentacji
sta∏a si´ mapa, na której obok wspó∏czesnych elementów umieszczane sà Êlady wczeÊniejszej aktywnoÊci cz∏owieka. Jest ona wykorzystywana zarówno do samej rejestracji form krajobrazowych,
390
VII: ZDJ¢CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY
jak i jako narz´dzie analityczne (Barford w tym tomie), pozwalajàce rekonstruowaç przesz∏e obrazy przestrzeni (Darvill 1997: 73-74).
4. Badania powierzchniowe a rozpoznanie lotnicze
Zamieszczone poni˝ej zdj´cia lotnicze zosta∏y wykonane na terenie po∏udniowej Wielkopolski
i przedstawiajà miejsca, w których zlokalizowane sà stanowiska odkryte w ramach AZP. Obszar
ten by∏ w przesz∏oÊci poddawany wielokrotnie badaniom powierzchniowym, dzi´ki czemu prezentujàca ich wyniki mapa, jest g´sto pokryta stanowiskami archeologicznymi. Wybrane przyk∏ady
pos∏u˝à mi do zilustrowania podstawowych rozbie˝noÊci pomi´dzy informacjami dostarczanymi
przez omawiane kategorie êróde∏.
Zdj´cie na Tabl. I: A zosta∏o wykonane w okolicach miejscowoÊci Krzywiƒ w Wielkopolsce.
G∏ównym jego celem by∏o udokumentowanie stanu zachowania grodziska wczesnoÊredniowiecznego i osady przygrodowej. Obok kolistych form tworzonych przez wyró˝niki roÊlinne, ujawniajàcych zarysy wa∏ów, fotografia przedstawia tak˝e formy pod∏u˝ne (które byç mo˝e stanowi∏y drogi
wewnàtrz osiedla), przebiegajàce od grodziska przez prawie ca∏à d∏ugoÊç wspó∏czesnego pola
uprawnego, oraz liczne, mniejsze formy o kszta∏tach zbli˝onych do owalnych (byç mo˝e np. do∏ki
pos∏upowe, jamy, ziemianki itp.). Znalaz∏y si´ na niej te˝ inne elementy krajobrazu kulturowego.
Zdj´cie zatem przedstawia tak˝e dwa kana∏y, nad którymi znajdujà si´ mosty, przez które przebiega wspó∏czesna droga oraz jaz. Wzd∏u˝ jednego z kana∏ów ciàgnà si´ po obu jego stronach wa∏y przeciwpowodziowe. Dobrze widoczne sà wspó∏czesne granice pól i ∏àk, szata roÊlinna i system
melioracji.
Fotografia na Tabl. I: B zosta∏a wykonana tak˝e w okolicach Krzywinia. G∏ównym jej celem by∏a rejestracja wyró˝ników roÊlinnych, które najprawdopodobniej ujawniajà pozosta∏oÊci osad
wczesnoÊredniowiecznych. Wspomniane relikty rozciàgajà si´ na znacznej przestrzeni, po obu
stronach drogi. Do wspó∏czesnych elementów krajobrazu kulturowego obok wymienionej drogi
nale˝à tak˝e usytuowane wzd∏u˝ niej zagrody, podzia∏ gruntów rolnych na pola i ∏àki oraz niewielkie obszary pokryte lasem.
Omówione wy˝ej fotografie przedstawiajà wycinek typowego dla Wielkopolski wspó∏czesnego
krajobrazu kulturowego, w znacznej mierze równinnego, poprzecinanego sztucznymi kana∏ami,
w którym jednymi z najcz´Êciej wyst´pujàcych elementów sà wsie, pola i ∏àki podkreÊlajàce jego
rolniczy charakter.
Tak udokumentowana przestrzeƒ kulturowa sk∏ada si´ z bardzo wielu elementów, które powstawa∏y w d∏ugim czasie. Jej wielopoziomowoÊç polega na wyst´powaniu obok siebie reliktów dawnego krajobrazu kulturowego i wspó∏czesnej sieci pól, dróg, kana∏ów czy zabudowaƒ. Przeniesienie informacji pochodzàcych ze zdj´ç lotniczych na map´ pozwala nie tylko na zarejestrowanie
wiedzy uzyskanej o stanowiskach archeologicznych. Mapa mo˝e s∏u˝yç tak˝e jako narz´dzie „rekonstrukcji” przesz∏ych przestrzeni kulturowych, gdy˝ umo˝liwia oddzielenie ich od siebie (Barford w tym tomie). Pozwala tak˝e na obserwacj´ sposobu, w jaki wspó∏czesny krajobraz kszta∏tuje i zmienia relikty przesz∏ych krajobrazów, które si´ w nim zawierajà.
Cz∏owiek mo˝e poprzez swojà dzia∏alnoÊç zarówno niszczyç pozosta∏oÊci dawnego osadnictwa
(np. przez prace ziemne czy intensywnà upraw´), jak i przyczyniaç si´ do ujawnienia wczeÊniej nie
znanych reliktów. Dobrym przyk∏adem ilustrujàcym takà sytuacj´ sà relikty grodziska przedstawione na Tabl. I: A. W okresie nowo˝ytnym zosta∏o ono ca∏kowicie zniwelowane przez g∏´bokà
ork´ i prace ziemne. Utraci∏o w∏asnà form´ terenowà, co spowodowa∏o, ˝e w trakcie badaƒ AZP,
na podstawie obecnoÊci znacznych iloÊci materia∏u ceramicznego, zosta∏o zakwalifikowane jako
osada otwarta. Paradoksalnie czynnik, który spowodowa∏ wczeÊniejsze jego zniszczenie – czyli ulokowanie pola uprawnego na obszarze, gdzie znajdowa∏y si´ relikty grodu – przyczyni∏ si´ do jego
ujawnienia w postaci wyró˝ników roÊlinnych i umo˝liwi∏ jego klasyfikacj´ w∏aÊnie jako grodziska
(Nowakowski, Prinke, Ràczkowski 1999: 116).
OSADNICTWO CZY KRAJOBRAZ KULTUROWY: KONSEKWENCJE POZNAWCZE KORELACJI…
391
Tabl. I: A. Czerwona WieÊ, gm. Krzywiƒ, stan. 1 i 37. Zdj´cie lotnicze grodziska wczesnoÊredniowiecznego i osady
przygrodowej. Fot. J. Nowakowski, 5.07.1998.
Tabl. I: B. Okolice Krzywinia. Zdj´cie lotnicze ukazujàce rozmieszczenie wyró˝ników roÊlinnych. Fot. J. Nowakowski,
5.07.1998.
Tabl. II: A. Czerwona WieÊ, gm. Krzywiƒ. Mapa przedstawiajàca rozmieszczenie stanowisk archeologicznych (˝ó∏te
– numeracja wed∏ug AZP) na tle obiektów zinterpretowanych w oparciu o zdj´cia lotnicze (czerwone). Opracowa∏
G. Kiarszys.
Tabl. II: B. Okolice Krzywinia. Mapa przedstawiajàca rozmieszczenie stanowisk archeologicznych (˝ó∏te – numeracja
wed∏ug AZP) na tle obiektów zinterpretowanych w oparciu o zdj´cia lotnicze (czerwone). Opracowa∏ G. Kiarszys.
Na mapie (Tabl. II: A) jest interpretacja omówionej powy˝ej fotografii. Na podstawie przeprowadzonych badaƒ powierzchniowych stwierdzono na tym obszarze wyst´powanie dwóch stanowisk, oddzielonych kilkunastometrowym pasem pozbawionym materia∏u zabytkowego. Interpretacja zdj´cia lotniczego wskazuje natomiast na ciàg∏oÊç, jaka mi´dzy nimi wyst´puje.
Wyznaczanie zasi´gu stanowisk odkrytych w ramach badaƒ AZP opiera si´ na okreÊlaniu wielkoÊci pola rozrzutu artefaktów (Mazurowski 1980: 18). Je˝eli na konkretnym obszarze stwierdzono w bliskim sàsiedztwie wyst´powanie dwóch skupisk zabytków, pomi´dzy którymi znajdowa∏ si´
obszar, na którym one nie wyst´powa∏y, to tworzono z nich oddzielne stanowiska. Powy˝szy przyk∏ad podwa˝a jednak s∏usznoÊç takiego poglàdu. W tym przypadku stanowisko nie manifestuje si´
przez obecnoÊç materia∏u zabytkowego na powierzchni ziemi, a przez formy, jakie ujawniajà wyró˝niki roÊlinne. Taka sytuacja mo˝e zaistnieç z wielu przyczyn (np. obiekty nie wesz∏y jeszcze
w zasi´g orki, poniewa˝ znajdujà si´ zbyt g∏´boko). Ujawnienie si´ wyró˝ników roÊlinnych, które
rejestrujà sytuacj´ wyst´pujàcà na pewnej g∏´bokoÊci pozwala jednak na ich obserwacj´.
Podobnà sytuacj´ ilustruje Tabl. II: B, która stanowi interpretacj´ zdj´cia na Tabl. I: B. Przedstawia ona ciàg wyró˝ników roÊlinnych, pomi´dzy którymi nie ma obszarów jakichÊ znaczàcych
nieciàg∏oÊci. Ca∏y ten teren wydaje si´ byç jednym wielkim „stanowiskiem archeologicznym”.
Tymczasem w efekcie badaƒ AZP, na tej samej przestrzeni wyznaczono kilka oddzielnych stanowisk.
Obok wymienionych we wczeÊniejszym przyk∏adzie czynników, wp∏yw na taki stan rzeczy mog∏a mieç jeszcze jedna ewentualnoÊç. MyÊlenie w kategoriach pojedynczych stanowisk niesie za
sobà zagro˝enie niedostrzegania tego, w jaki sposób wspó∏czesny krajobraz kulturowy kszta∏tuje
nasze postrzeganie przestrzeni. Archeolog przeprowadzajàcy badania powierzchniowe, mimo i˝
programowo ma braç pod uwag´ jedynie relikty przesz∏ych kultur, nieÊwiadomie w tworzonà
przez siebie map´ AZP „wprz´ga” elementy wspó∏czesne. Zatem, do rekonstruowanego przez
siebie przesz∏ego krajobrazu dodaje element teraêniejszy – czyli w tym wypadku drog´ – który
znacznie zniekszta∏ca efekt koƒcowy. Sytuacj´ takà ilustruje Tabl. II: B. Najprawdopodobniej
wspó∏czesna droga asfaltowa zosta∏a przeprowadzona w poprzek dawnej osady. Stanowiska odkryte w badaniach powierzchniowych znajdujàce si´ po przeciwnych stronach drogi musia∏y z tej
przyczyny uzyskaç oddzielne numery. Tymczasem interpretacja zdj´cia pokazuje, ˝e wspó∏czesny
element krajobrazu (droga) zosta∏ na∏o˝ony na element przesz∏y (osada) i bardziej uprawnione
w tej sytuacji by∏oby uznanie wszystkich stanowisk za jednà ca∏oÊç, jakà prawdopodobnie stanowi∏y w przesz∏oÊci.
Przedstawiony powy˝ej przyk∏ad mo˝e tak˝e zostaç po cz´Êci wykorzystany do wyjaÊnienia sytuacji obserwowanej przez archeologów kierujàcych badaniami powierzchniowymi. Cz´sto w publikacjach dotyczàcych tego tematu podkreÊlana jest kwestia nie pokrywania si´ wyników badaƒ
przeprowadzanych w kolejnych sezonach na tym samym obszarze (np. Czerniak 1996; Bienia,
˚ó∏kowski 1996; Kajzer 1996). W ich efekcie odkrywane sà stanowiska poprzednio nie znane,
podczas gdy w tym samym czasie nie mo˝na potwierdziç lokalizacji stanowisk wczeÊniej odkrytych
(Ràczkowski 1996: 17). Do sytuacji takiej mo˝e dochodziç nagminnie, gdy mamy do czynienia np.
z reliktami osad o znacznych rozmiarach. Przyk∏ad taki ilustruje omawiana wczeÊniej fotografia
na Tabl. I: B. Ujawnianie si´ materia∏u zabytkowego na powierzchni ziemi jest zale˝ne od wielu
czynników (np. rodzaj orki, charakter gleby, roÊlinnoÊç itp.). Zmieniajàce si´ warunki uprawy mogà byç przyczynà tego, i˝ w jednych miejscach b´dà wyst´powa∏y artefakty, podczas gdy w innych
ich nie b´dzie. Zatem w obr´bie jednej osady, obok miejsc z koncentracjami zabytków mogà byç
obszary ca∏kowicie ich pozbawione. Stàd cz´sto mo˝e byç ona dzielona na kilka mniejszych stanowisk, których b´dzie przybywaç wraz z kolejnymi badaniami powierzchniowymi. Interpretacja
zdj´cia zamieszczona na Tabl. II: B dotyczy w∏aÊnie takiego przypadku. Rozleg∏e Êlady bytowania
cz∏owieka, ujawnione przez wyró˝niki roÊlinne tworzà jednà struktur´ o znacznej wielkoÊci. W wyniku badaƒ powierzchniowych natomiast, zosta∏a ona podzielona na szeÊç oddzielnych stanowisk.
Cz´sto wyst´puje tak˝e sytuacja odwrotna. Na terenach zalesionych stwierdzane sà pustki osadnicze, gdy˝ nie obserwuje si´ tam obecnoÊci zabytków.
392
VII: ZDJ¢CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY
Mo˝na zatem wysnuç wniosek, ˝e mapy AZP nie tyle przedstawiajà dystrybucj´ przestrzennà
stanowisk, ile sà rejestracjà obszarów, na których wystàpi∏y warunki umo˝liwiajàce ujawnienie si´
artefaktów. Sà zatem w pewnym sensie zapisem warunków glebowo-roÊlinno-u˝ytkowych, jakie
mia∏y miejsce w czasie przeprowadzania badaƒ powierzchniowych. W tym wypadku jednak, podobnà wad´ mo˝na zarzuciç zdj´ciom lotniczym, gdy˝ nie we wszystkich miejscach mogà wystàpiç wyró˝niki roÊlinne. Dlatego te˝, cz´sto podkreÊla si´ koniecznoÊç ponawiania co pewien czas
rozpoznania lotniczego i wykorzystywania innych rodzajów êróde∏, by uzyskaç mo˝liwie pe∏ny
obraz krajobrazu kulturowego. Podczas gdy kolejne rekonesansy lotnicze umo˝liwiajà kumulowanie uzyskanych informacji i sà do siebie przystajàce, to powtarzanie badaƒ powierzchniowych
prowadzi jedynie do zag´szczania sieci abstrakcyjnych stanowisk na arkuszach AZP.
Zarówno wyniki badaƒ powierzchniowych, jak i interpretacje zdj´ç lotniczych przedstawiane sà
na mapach. Tylko w przypadku tych drugich jednak mo˝na mówiç o holistycznym podejÊciu do
krajobrazu kulturowego, gdy˝ przedstawione na mapie elementy sà ze sobà powiàzane i tworzà
wi´ksze ca∏oÊci (struktury). Mapy AZP prezentujà jedynie zbiory nie powiàzanych ze sobà punktów, symbolizujàcych pojedyncze stanowiska archeologiczne.
5. Zakoƒczenie
Przyczyn podobnych sytuacji, pokazujàcych rozbie˝noÊci pomi´dzy êród∏ami pochodzàcymi
z badaƒ powierzchniowych i interpretacjami zdj´ç lotniczych jest z pewnoÊcià wi´cej, gdy˝ sà one
w zasadzie indywidualne dla ka˝dego z rozpatrywanych przypadków. Celem powy˝szego artyku∏u
nie by∏o ich wymienienie, a raczej pokazanie ogólnego mechanizmu wp∏ywajàcego na konceptualizacj´ krajobrazu kulturowego w obr´bie archeologii.
Dotychczas na gruncie polskiej archeologii nie pojawi∏a si´ potrzeba ∏àczenia ró˝nych kategorii
êróde∏ w celu uzyskiwania „pe∏niejszych” rekonstrukcji przesz∏ych krajobrazów kulturowych. Krajobraz rozpatrywany z perspektywy pojedynczego stanowiska nie wymaga∏ takiego dzia∏ania, gdy˝
mo˝na by∏o odnieÊç wra˝enie, ˝e same badania powierzchniowe dostarczajà wszystkich niezb´dnych informacji. Dopiero rozpoznanie lotnicze pokaza∏o, jak niekompletnym i zredukowanym obrazem dysponujemy. Nie ma najmniejszego porównania pomi´dzy punktem na mapie, który ma
okreÊlaç przybli˝one po∏o˝enie przestrzenne stanowiska archeologicznego a interpretacjà zdj´ç
lotniczych, które w tym samym miejscu ujawniajà z du˝à dok∏adnoÊcià nawet pojedyncze obiekty
w jego obr´bie, ∏àczàc je w wi´ksze struktury, czy nawet dajàc obraz ca∏ych regionów. Nieporównywalna jest tak˝e sama iloÊç informacji, których dostarczajà obie kategorie êróde∏.
Stwierdzenie powy˝sze nie ma na celu ca∏kowitej krytyki metody powierzchniowej. Jest ona
z pewnoÊcià nadal przydatna, chocia˝by z tej przyczyny, ˝e umo˝liwia uzyskiwanie informacji na
tematy, których inne metody nie mogà dostarczyç. Zdj´cia lotnicze nie zawsze pozwalajà na okreÊlenie chronologii czy przynale˝noÊci kulturowej odkrytych obiektów. Jest to mo˝liwe jedynie
w przypadku form posiadajàcych charakterystyczne cechy (w przypadku Polski mogà to byç np.
chaty trapezowate czy grobowce kujawskie). Chodzi∏o bardziej o podkreÊlenie potrzeby stosowania ró˝nych kategorii êróde∏ w rozwa˝aniach nad krajobrazem kulturowym, gdy˝ opieranie si´ tylko na wynikach badaƒ powierzchniowych musi skazywaç na ciàg∏y redukcjonizm i narzuca jednà,
ograniczajàcà perspektyw´, nie pozwalajàc na jej rozszerzenie.
Interesujàcà propozycjà mog∏oby byç zastosowanie w polskich warunkach schematu post´powania badawczego, wypracowanego na prze∏omie lat 40. i 50. przez Johna Bradforda (Bradford
1957: 85-93). Jego metoda obejmowa∏a kilka etapów. Pierwszym by∏ rekonesans lotniczy, na podstawie którego wykonywano szczegó∏owà dokumentacj´ stanowisk archeologicznych. By∏a ona nast´pnie podstawà kolejnego etapu, czyli badaƒ powierzchniowych i sonda˝owych. Badania terenowe pozwala∏y na bardziej precyzyjnà interpretacj´ funkcjonalnà i chronologicznà wybranych
stanowisk. Uzyskane w ten sposób informacje przenoszono na zasadzie analogii na stanowiska
o podobnych formach, na których nie przeprowadzono badaƒ terenowych (Ràczkowski 2002:
OSADNICTWO CZY KRAJOBRAZ KULTUROWY: KONSEKWENCJE POZNAWCZE KORELACJI…
393
112). Metoda ta jest powszechnie stosowana na Wyspach Brytyjskich tak˝e obecnie, przy czym
omówiony schemat post´powania uzupe∏nia si´ tak˝e o inne êród∏a (np. badania geofizyczne; Palmer 1995). Nak∏ady Êrodków i czasoch∏onnoÊç sà tu z pewnoÊcià wielokrotnie mniejsze ni˝ koszt
poddawania ca∏ych mikroregionów badaniom wykopaliskowym.
Bibliografia
Barford P. M. 2001. Space, environment, and cultural landscape in Polish archaeology, [w:] One
land, many landscapes, (red.) T. Darvill, M. Gojda. Oxford: Archaeopress, 19-32.
Bienia M., ˚ó∏kowski S. 1996. Weryfikacja wiarygodnoÊci wyników badaƒ AZP w województwie
bialskopodlaskim, [w:] Archeologiczne Zdj´cie Polski – metoda i doÊwiadczenia. Próba oceny,
(red.) D. Jaskanis. Warszawa: OÊrodek Dokumentacji Zabytków, 151-159.
Bradford J. 1957. Ancient Landscapes. Studies in Field Archaeology. London: Bell & Sons.
Czerniak L. 1996. Archeologiczne Zdj´cie Polski – co dalej?, [w:] Archeologiczne Zdj´cie Polski –
metoda i doÊwiadczenia. Próba oceny, (red.) D. Jaskanis. Warszawa: OÊrodek Dokumentacji
Zabytków, 39-46.
Darvill T. 1997. Landscapes and the archaeologist, [w:] Making English Landscapes, (red.) K. Barker, T. Darvill. Oxford: Oxbow, 70-91.
Darvill T. 2001.Traditions of landscape archaeology in Britain: issues of time and scale, [w:] One
land, many landscapes, (red.) T. Darvill, M. Gojda. Oxford: Archaeopress, 33-46.
Kadrow S., Machnik J. 2001. Badania nad osadnictwem neolitycznym i wczesnobràzowym na obszarach lessowych ma∏opolski, [w:] Archeologia przestrzeni, metody i wyniki badaƒ struktur
osadniczych w dorzeczach górnej ¸aby i Wis∏y, (red.) J. K. Koz∏owski, E. Neustupnỳ. Kraków:
Polska Akademia Umiej´tnoÊci, 111-125.
Kruk J., Milisauskas S. 1999. Rozkwit i upadek spo∏eczeƒstw rolniczych neolitu. Kraków: Instytut
Archeologii i Etnologii PAN.
Kobyliƒski Z. 1999. Krajobraz archeologiczny – problemy ochrony i prezentacji, [w:] Krajobraz archeologiczny, (red.) Z. Kobyliƒski. Warszawa: Res Publica Multiethnica, 5-10.
Koz∏owski J. K. 2001. Dwa mikroregiony osadnictwa póênograweckiego: Dolina Wis∏y pod Krakowem oraz Dolina Wagu pod Piešt`ianami, [w:] Archeologia przestrzeni, metody i wyniki badaƒ struktur osadniczych w dorzeczach górnej ¸aby i Wis∏y, (red.) J. K. Koz∏owski, E. Neustupnỳ. Kraków: Polska Akademia Umiej´tnoÊci, 95-110.
Mazurowski R. 1980. Metodyka archeologicznych badaƒ powierzchniowych. Warszawa – Poznaƒ:
Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe.
Nowakowski J., Prinke A., Ràczkowski W. 1999. Lataç czy nie lataç?: zdj´cia lotnicze jako kolejny element standardowej procedury w ochronie stanowisk archeologicznych, [w:] Acta
Archaeologica Pomoranica, t. II: Konserwatorskie badania archeologiczne w Polsce i w Niemczech – stan prawny, problematyka, osiàgni´cia, (red.) M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziƒski, S. S∏owiƒski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, 113-152.
Palmer R. 1995. Integration of Air Photo Interpretation and Field Survey Projects, Archaeological Prospection 2: 167-176.
Ràczkowski W. 1996. Aerial reconnaissance and fieldwalking survey: British and Polish reality,
AARGnews 12: 16-17.
Ràczkowski W. 2002. Archeologia lotnicza – metoda wobec teorii. Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe
UAM.
394
VII: ZDJ¢CIA LOTNICZE I KRAJOBRAZ KULTUROWY
Grzegorz Kiarszys
Settlement pattern or landscape: cognitive impact of correlation results
of field-walking and aerial survey
Summary
The approach to space which dominates Polish archeology is rather different to the British concept of
this subject. The differences concern not only theorectical basis but also the way in which we conceptualize
and understand the cultural landscape.
Polish archaeologists, when they study space, use archaeological site categories emphasising individual
elements. Such behaviour is the result of thought of cultural space through the prism of records gathered
thanks to the AZP survey. The starting point for further thought on the problems of spatial relation is in
this case the map, showing many unconnected abstract points, representing archaeological sites, which, in
the construction of a story about the past are connected without reflection to past reality. The purpose of
the article is to contrast this research model with the British approach to the cultural landscape, which is
a holistic one. They also treat the map as a research tool, the difference being that it is an interpretation
and a register of cultural lansdcape elements recognised during aerial reconnaissance. Therefore, they show
not single sites but the whole structure of settlement pattern together with their internal relations.
The article also discusses the question of incomplete information retrieved during field-walking and aerial reconnaissnce, and the main reasons for this occurrence. The above approach to this question does not
however mean a resignation from surface methods but rather it is a criticism of current thought on “settlement pattern studies” from the point of view of strongly atomised space, made up of single sites. This leads
to the conclusion that the result of field-walking may be treated as a valuable archaeological source only
when it can be supplemented by information from other methods (i.e. aerial photography) and in this way
a large whole is created thanks to which it can be used in the creation of holistic images of past space.
Captions:
Plate I: A. Czerwona WieÊ, KoÊcian Dist., sites 1 and 37. Aerial photograph of the early medieval stronghold
and the adjoining settlement. Photo: J. Nowakowski, 5.07.1998.
Plate I: B. Near Krzywiƒ, KoÊcian Dist. Aerial photograph showing the distribution of cropmarks. Photo:
J. Nowakowski, 5.07.1998.
Plate II: A. Czerwona WieÊ, KoÊcian Dist. Map showing the location of archaeological sites (yellow – numbers according to the AZP), in the background there are features which were interpreted on the basis of
aerial photographs (in red) (by G. Kiarszys).
Plate II: B. Near Krzywiƒ, KoÊcian Dist. Map showing the location of archaeological sites (yellow – numbers according to the AZP), in the background there are features which were interpreted on the basis of
aerial photographs (in red) (by G. Kiarszys).
OSADNICTWO CZY KRAJOBRAZ KULTUROWY: KONSEKWENCJE POZNAWCZE KORELACJI…
395