Czy geje i lesbijki s± trudnymi pacjentami

Czy geje i lesbijki s± trudnymi pacjentami

Jarosław Ryszard Romaniuk
Czy geje i lesbijki są trudnymi pacjentami
Należy traktować ich tak jak tego chcą, chociaż sami możemy mieć inne zdanie. I przede
wszystkim pomagać im w tym, z czym do nas przychodzą. Jeżeli ich problemem jest
alkoholizm, należy pomagać im tak samo jak innym alkoholikom.
W rozmowie z Renatą Durdą opublikowanej w poprzednim numerze TUW, mówiąc o tzw. pacjentach
trudnych wymieniłem również gejów i lesbijki. Ten skrót myślowy wymaga wyjaśnienia. Geje, lesbijki i
biseksualiści (GLiB) nie są "trudni". Są trudnymi pacjentami służby zdrowia czy też trudnymi klientami
pomocy społecznej ze względu na specyficzne stereotypy, poprzez które społeczeństwo lub pewne jego
grupy patrzą na populację GLiB. Poziom wiedzy o tej populacji pacjentów wpływa na to jak są oni
traktowani przez osoby, których zadaniem jest pomoc ludziom. Twierdzenie odwrotne jest również
prawdziwe: to w jaki sposób służba zdrowia czy pomoc społeczna (dalej nazywane razem: służby
społeczne) traktują klientów GLiB, w takim stopniu GLiB będą odnosić się do służb społecznych.
Chciałbym omówić relacje między społeczeństwem a populacją GLiB oraz jej znaczenie dla relacji między
służbami społecznymi a klientami GLiB.
Według najnowszych badań najbezpieczniej jest założyć, że uwarunkowania orientacji seksualnej kształtują
się na podłożu genetycznym lub w okresie płodowym, w każdym razie na tyle wcześnie w okresie
rozwojowym, że wyklucza to jakąkolwiek możliwość świadomego wyboru. I tak dochodzimy do
najważniejszej informacji: orientacja seksualna nie jest wynikiem świadomego wyboru. Nie będę w tym
tekście omawiał zachowań homoseksualnych, które w niektórych okolicznościach wykazują osoby o
orientacji heteroseksualnej. Skupiam się wyłącznie na osobach o orientacji homoseksualnej.
Uprzedzenia i ignorancja
W społeczeństwie amerykańskim, w którym rasizm i lęk przed homoseksualnością (tzw. homofobia) są
ciągle obecne, coraz więcej głosów podnosi się w obronie nastolatków, którzy są gejami lub lesbijkami, bo
to właśnie oni w trudnym okresie dojrzewania dowiadują się, że są zboczeńcami i nie powinni czuć tego, co
czują. Gdy społeczeństwo przygotowuje młodych ludzi do życia w rodzinie, młodzi GLiB są piętnowani i
pozostawieni bez żadnego wsparcia. W zeszłym roku, do wielu obrońców dzieci GLiB dołączył się Kongres
Biskupów Amerykańskich. Skąd ten zwrot? Okazało się, że orientacja seksualna GLiB była powodem
(udokumentowanym) 30% wszystkich samobójstw młodych ludzi. Młodzi geje i lesbijki dwa do trzech razy
częściej usiłują popełnić samobójstwo niż reszta nastolatków, 40% wszystkich GLiB nastolatków
przynajmniej raz uciekało z domu. W Seattle w stanie Washington 40% młodzieży z ulicy to populacja
GLiB. Oszacowano, że problemy populacji GLiB dotyczą trzech do dziewięciu uczniów w
trzydziestosobowej klasie (4-10% nastolatków są GLiB, 4-10% mają rodzeństwo GLiB, 1-2% nastolatków
ma jednego z rodziców GLiB). W Cleveland w Ohio, skąd piszę ten list, rok temu młody chłopak popełnił
samobójstwo, gdyż nieszczęśliwie zakochał się w swoim koledze. Oprócz szykan rówieśników, nie spotkał
się z żadną pomocą ze strony szkoły. Jego matka jest teraz znaną aktywistką na rzecz obrońców młodzieży
GLiB. Niestety, wielu rodziców za późno uświadamia sobie cenę jaką płacą za swoje uprzedzenia i
ignorancje. A przecież każdy rodzic musi sobie zadać pytanie: jak pomogę swojemu dziecku, gdy się okaże,
że jest gejem lub lesbijką? W przypadku chłopca z Cleveland miłość matki nie zapobiegła wypadkowi.
Postawy negatywne lub wręcz wrogie społeczeństw zachodnich w stosunku do homoseksualnej mniejszości
mają długą historię i niechlubną tradycję. Bazują one na propagandowym, niczym nie popartym
twierdzeniu, że homoseksualizm jest sprawą wyboru, a GLiB żądają specjalnych praw. Nielepsze są tzw.
liberalne postawy tolerancji, jak również pseudonaukowe lub religijne dowody (sic!) na chorą, zboczoną
lub grzeszną naturę gejów i lesbijek. Tego typu poglądy były zawsze przyczyną szykan wobec GLiB.
Zadałem wielu GLiB pytanie: od kiedy wiesz, że jesteś gejem/lesbijką? Odpowiedź zawsze podawana jest
ze śmiechem: od zawsze! To typowy śmiech przez łzy. Poczucie inności GLiB mają od dzieciństwa.
Chłopcy, którzy często mają zainteresowania bardziej "dziewczyńskie" i dziewczęta, które konkurują z
chłopcami. Jeszcze zanim zrozumieją, że kochają kogoś takiego samego jak oni, zanim zainteresują się
seksualnością. Ale bywa i tak, że gejem jest sportowiec, mistrz olimpijski, mechanik samochodowy czy
polityk. Nie ma reguły, nie ma prostej odpowiedzi: skąd, dlaczego?
Coming out
Największym wydarzeniem w życiu GLiB, jest proces coming out, czyli ujawnienie własnej orientacji
seksualnej. Najpierw GLiB uświadamia to sobie sam. Proszę wziąć polską encyklopedię, słownik, czy
poradnik medyczny i przeczytać co to jest homoseksualizm. To właśnie w ten sposób młody GLiB w Polsce
dowiaduje się kim jest. Krótko mówiąc, dowiaduje się, że jest zboczeńcem, dewiantem, odmieńcem. W
purytańskich Stanach takie określenia zostały w 1973 roku wycofane przez Amerykańskie Stowarzyszenie
Psychologów. Uznano, że homoseksualizm jest jedną z norm seksualności człowieka. Ta zmiana nie stała
się jednak wydarzeniem rewolucyjnym. Nie przyniosła zdecydowanej zmiany stosunku społeczeństwa do
mniejszości GLiB. Rewolucyjne zmiany są przecież zagrożeniem systemu. Społeczeństwa zachodnie bazują
na istnieniu najmniejszej komórki społecznej - rodziny. Każdy zamach na rodzinę jest traktowany jako
zagrożenie numer jeden. A tak traktowane jest uznanie homoseksualizmu za normalność.
W zależności od pierwszych przeżyć związanych z uświadamianiem sobie swojej orientacji seksualnej,
proces ujawniania może ulec zwolnieniu lub zupełnemu zahamowaniu. Panuje przekonanie, że proces
coming out zachodzi przez całe życie GLiB. Najpierw w stosunku do rodziców i najbliższej rodziny, potem
przyjaciół, szkoły i współpracowników. W wieku dojrzałym organizowanie wspólnego życia z partnerem,
wspólnego mieszkania, posiadanie wspólnych znajomych, załatwianie spraw formalnych i prawnych.
Proces nie ma końca. Interesujące jest, że GLiB uznają wąski krąg swoich homoseksualnych przyjaciół za
rodzinę. Dzieje się tak, ponieważ ich własna rodzina często ich odrzuca. Czasami rodzice dopiero przed
śmiercią proszą wyklętego syna czy córkę o rozmowę, czasami GLiB jeszcze po śmierci rodziców szuka
akceptacji, której nigdy nie uzyskał.
Służba społeczna
Czy nie brzmi szyderczo zwrot: służba społeczna dla gejów i lesbijek? Zapewniam was, że dla GLiB brzmi
to szyderczo. Oni przez całe swoje życie są namawiani do terapii, radzi im się, aby się zmienili, albo
przynajmniej nie mówili o tym, co ich boli. Więc dlaczego mają przyjść do Pani/Pana gabinetu i nagle
zaufać Wam? Tylko dlatego, że życie im zbrzydło? Że już nie mogą więcej pić? Że narkotyki są za drogie?
Załóżmy, że przyjdą. Wtedy usłyszą pytania: "Czy jest pan żonaty? Czy ma pan dzieci? A co
żona/dziewczyna na to?" I co oni mają zrobić? Być waszym terapeutą i oswajać was z ideą, że waszym
pacjentem może być gej lub lesbijka? Tłumaczyć, że homoseksualizm nie jest ich problemem? Że ich
problemem jest alkoholizm? Albo depresja? Wstyd? Oni wiedzą, że nie jest ważne, co wam się powie. Są
przekonani, że wcześniej lub później będziecie ich leczyć z homoseksualizmu. Może dlatego tak nie lubią
tego słowa. Sami siebie nazywają gejami.
Młody GLiB zanim zrozumie co to jest orientacja seksualna, usłyszy od kolegów i koleżanek, rodziców i
innych autorytetów, stereotypowy opis GLiB. Gdy przyjdzie czas, aby zrozumieć kim jest, za jedyną
informację będzie służył mu stereotyp pedała. I już będzie wiedział kim jest. Będzie wiedział gdzie pójść,
aby spotkać takich samych jak on. Będzie wykorzystany, poniżony, bez szacunku dla siebie, bez miłości,
uciekający w ciemność i zapomnienie. To nie jest moja przenośnia poetycka. To są wyniki ankiet
przeprowadzonych wśród gejów.
Szacuje się, że 10% społeczeństwa w Stanach dotknięte jest alkoholizmem. W środowisku GLiB liczba ta
rośnie do 30%. Używanie alkoholu i innych narkotyków w środowisku GLiB jest częstsze niż w całym
społeczeństwie. I tak na przykład według Skinnera (1994) dwa razy więcej GLiB nastolatków używa
marihuany. Badania Garofalo i współpracowników (1998) pokazały, że liczba młodych GLiB używająca
alkoholu jest dwukrotnie większa, marihuany - trzykrotnie, kokainy - dziesięciokrotnie, narkotyków
wziewnych - dwukrotnie, a podawanych dożylnie - dziesięciokrotnie większa niż w reszcie społeczeństwa.
Te same badania pokazały również, że pięć razy więcej młodych GLiB nosi ze sobą broń, opuszcza szkołę,
ale również pięć razy częściej jest straszona bronią. Trzy razy częściej jest uwikłana w bójki, ponad trzy
razy częściej usiłuje popełnić samobójstwo i ponad trzy razy częściej jest ofiarą gwałtów.
Wcześniejsze badania Remafediego (1987) wykazały, że młodzi geje często mają złe wyniki w szkole (80%
badanych), uciekają ze szkoły (28%), są zatrzymani przez policję (50%), tracą przyjaciela po ujawnieniu
swojej orientacji (42%), zarażają się chorobami wenerycznymi (45%). Jako główne źródło pomocy
wymieniali przyjaciół (93%), tylko 21% stwierdziło, że znaleźli pomoc u swoich matek, a jeszcze mniej, bo
10% u swoich ojców. 81% GLiB wierzyło, że ich przyszłość będzie zależeć od tego, że są gejami. Ale tylko
21% ankietowanych chciałoby być heteroseksualnymi.
Przekonania i opory
Według Amico i Neisena (1997), dyrektorów dwóch słynnych ośrodków terapeutycznych dla GLiB w
Stanach (PRIDE i New Leaf), dyskryminacja GLiB jest wynikiem nie tyle homofobii co raczej
heteroseksizmu. Heteroseksizm promuje zachowania i styl życia heteroseksualny i ignoruje lub
marginalizuje inne możliwości ludzkiej seksualności. Amico i Neisen wymieniają następujące negatywne
efekty heteroseksizmu na GLiB: poczucie niższości i małej wartości, wstyd, negatywna samoocena, życie w
roli ofiary, złość skierowana na siebie i występowanie samodestrukcyjnych zachowań. Czy nie zastanawia
fakt, że przy tak częstym alkoholizmie obserwowanym wśród GLiB, tak rzadko widzi się ich w placówkach
leczenia uzależnień i innych służb społecznych?
O tym wszystkim powinien wiedzieć terapeuta i każdy pracownik lecznictwa odwykowego. Powinien
również określić własne przekonania w stosunku do GLiB i własne opory, które czynią pacjentów GLiB
pacjentami "trudnymi". Powinien również znać specyfikę pacjentów GLiB, a do niej przede wszystkim
należy proces ujawniania homoseksualnej orientacji seksualnej (coming out). Poniżej przedstawię
podstawowe założenia terapii organizowanej w ośrodku PRIDE. Myślę, że ich znajomość pomoże w
wybraniu własnej metody terapeutycznej, specyficznej dla polskich warunków, w których wychowuje się
GLiB.
***
Amico, dyrektor PRIDE, powołuje się na teorie Cassa (1979), według której proces ujawniania ma sześć
faz: zagubienia, porównania, tolerancji, akceptacji, dumy i syntezy. W fazie zagubienia GLiB bardzo
interesuje się tematyką orientacji seksualnych. To wtedy sięga po encyklopedie i słucha programów
telewizyjnych o GLiB. Pojawiają się zaprzeczenia - "tylko po pijanemu zdarza mi się sypiać z osobą tej
samej płci" lub strategia niewinności - "obudziłem(am) się z nim(nią), nie mam pojęcia jak to się stało".
W okresie porównania GLiB przyjmuje do wiadomości, że może mieć inną orientację seksualną niż hetero.
Czasami odrzuca resztę społeczeństwa - "nie możesz mi pomóc jak nie jesteś GLiB". W innym wypadku
chociaż akceptuje swoje zachowania homoseksualne, nie określa się jako GLiB - "może wyglądam lub
zachowuję się jak GLiB, ale nigdy nie śpię z GLiB, więc nim nie jestem". W pozostałych przypadkach
GLiB wewnętrznie akceptuje swoją inność, ale stara się zachowywać jakby należał do heteroseksualnej
większości: mówi źle o GLiB, zachowuje się jak John Wayne i bywa, że zakłada rodzinę. To właśnie ci,
przepełnieni zakłamaniem, wstydem i poczuciem winy sięgają najczęściej po alkohol i narkotyki.
W okresie tolerancji GLiB przestaje zaprzeczać swojej orientacji seksualnej, a w okresie akceptacji
akceptuje ją i szuka kontaktu ze środowiskiem i kulturą GLiB. Szuka przyjaciół GLiB, chodzi na filmy i
wystawy o tematyce GLiB. Trzeźwy alkoholik przychodzi na mityng Anonimowych Alkoholików dla
GLiB, a szukający pomocy wypytuje się o terapeutę, który jest przyjazny dla GLiB. W Polsce szuka
kontaktów z ośrodkami Lambda albo Rainbow i czyta "Inaczej".
Aktywiści ośrodków GLiB i autorzy dumnych artykułów do "Inaczej" są w fazie dumy. Gdy piszę ten list
środowisko GLiB w Cleveland szykuje się do Pride: marszu i festynu GLiB, dnia radości i świętowania
swojej inności. Flagi o kolorach tęczy, koszulki z napisami wyrażającymi dumę, że jest się
gejem/lesbijką/biseksualistą, śpiew i muzyka, przebierańcy i kpiarze zawładną centrum miasta. Podobne
festyny odbywają się w czerwcu na całym świecie.
Czas syntezy, spokoju, zrównoważenia. W okresie syntezy GLiB włącza się w życie społeczeństwa zdając
sobie sprawę, że heteroseksualna większość nie w całości jest przeciwna GLiB, podobnie jak nie każdy
GLiB jest ideałem. To są ludzie, których nie widzicie. Oni prawdopodobnie nie przyjdą do was po pomoc,
są zdrowi i zadowoleni z życia. Prawdopodobnie mają partnerów, z którymi są już od wielu lat. Ale nie
opowiadają w pracy o nim(niej), nie stawiają ich zdjęć na biurku, są wycofani. Życie nauczyło ich tego.
GLiB, których widzicie w mediach znajdują się zazwyczaj w fazie dumy. Natomiast ci, którzy potrzebują
waszej pomocy znajdują się przeważnie w pierwszych fazach procesu ujawniania. Do was należy
zrozumienie tego i oszacowanie potrzeb terapeutycznych. Nie radziłbym jednak przekonywać GLiB
znajdującego się w pierwszej fazie, że jest gejem/lesbijką/biseksualistą. Należy traktować ich tak jak oni
tego chcą, chociaż my sami możemy mieć inne zdanie. I przede wszystkim pomagać im w tym, z czym do
nas przychodzą. Jeżeli ich problemem jest alkoholizm, należy pomagać im tak samo jak innym
alkoholikom. Musimy pokazać im, że traktujemy GLiB tak samo jak innych klientów. Możemy na przykład
w pytaniach jakie zadajemy wszystkim klientom nie używać słów takich jak "żona" czy "mąż", a będziemy
dowiadywać się o "partnerów" lub o "osoby, z którymi nasz klient mieszka". Możemy starać się, aby
informacja o mityngach AA dla GLiB znajdowała się na widocznym miejscu, a na półce stały książki o
tematyce GLiB.
Gdy klient wspomni w dowolny sposób, że w jego życiu problemy GLiB mają jakieś znaczenie, wówczas
jest miejsce i czas na okazanie zainteresowania, zadanie pytań, a przede wszystkim na bycie otwartym na
dowolną wypowiedź i nie przesądzanie z góry, czym się rozmowa skończy. Klient, który znajduje się w
pierwszych fazach ujawniania, może często zmieniać swoją historię i za każdym razem wierzyć w to co
mówi. Gdy nałożymy na to zaprzeczanie w chorobie alkoholowej, będziemy mieli poważny problem ze
zrozumieniem rzeczywistości w jakiej żyje klient.
Klienci ośrodka terapeutycznego PRIDE utrzymują trzeźwość w 74% przypadków w rok po odbyciu
terapii. Inne ośrodki, które również są przyjazne dla GLiB, ale nie mają wyłącznej w GLiB specjalizacji,
mogą pochwalić się "tylko" 50% sukcesem. Wielu terapeutów, lekarzy i uczonych opisuje, że najlepsze
wyniki uzyskują klienci GLiB, którzy ukończyli Krok Czwarty i Piąty Programu Dwunastu Kroków AA.
Jest to zazwyczaj moment ujawnienia swojej orientacji seksualnej i pierwsze próby rozwikłania problemów
osobistych, rozróżnienie zaprzeczenia i jego skutków związanych z orientacją seksualną i alkoholizmem. W
programie PRIDE terapeuci pomagają zarówno w procesie trzeźwienia jak i rozwoju osobistego GLiB. W
ten sposób dochodzimy do najważniejszego przesłania tego artykułu: budowanie pozytywnego obrazu
siebie jako trzeźwego alkoholika oraz geja/lesbijki/biseksualisty jest fundamentem sukcesu programu
terapeutycznego PRIDE. I tego życzyłbym polskim ośrodkom.
Jarosław Ryszard Romaniuk
Autor jest docentem neurofizjologii, terapeutą
uzależnień w Meridia Huron Hospital w Cleveland
(USA).