STANISŁAW MARIAN KUTRZEBA (1876

STANISŁAW MARIAN KUTRZEBA (1876-1946)
Stanisław Kutrzeba urodził się 15 listopada 1876 r. w Krakowie. Naukę pobierał w gimnazjum św.
Anny, szkoły poprzedniczki dzisiejszego I Liceum im. Bartłomieja Nowodworskiego, które ukończyło
wielu wybitnych Polaków tych czasów. Naukę w tej szkole ukończył w 1894 r. i w tym samym roku
podjął studia wyższe na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Był słuchaczem
najwybitniejszych ówczesnych uczonych krakowskich rożnych specjalności, uczestniczył w wykładach
Stanisława Krzyżanowskiego, Stanisława Smolki czy Stanisława Tarnowskiego.
Mistrzem Stanisława Kutrzeby był Bolesław Ulanowski, i pod kierownictwem tego uczonego uzyskał
doktorat praw.
Studia ukończył w 1898 r. Po studiach jako stypendysta Polskiej Akademii Umiejętności przebywał w
Rzymie (1898/1899) i w Paryżu (1899/1900). Po powrocie do Krakowa podjął pracę w Krajowym
Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie gdzie był adiunktem.
Prace naukowe uwieńczone zostały habilitacją z zakresu historii prawa polskiego na podstawie
rozprawy Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich (Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział
Historyczno-Filozoficzny, t. XL, 1901; t. XLII, 1902).
Po śmierci Franciszka Piekosińskiego w 1906 r. podjął starania o objęcie katedry historii prawa
polskiego. Starania te zostały uwieńczone w 1908 r. nominacją na profesora nadzwyczajnego historii
prawa której podstawą była ogłoszona rok wcześniej praca z zakresu historii prawa staropolskiego pt.
Mężobójstwo w prawie polskim XIV i XV wieku (Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział
Historyczno-Filozoficzny, L).
Dziełem o nieprzemijającej wartości naukowej opracowanym przez Stanisława Kutrzebę było
wydawnictwo źródłowe pt. Akta unii Polski z Litwą 1385-1791 opublikowane w 1932 r.
Ogółem jego dorobek naukowy określony listą publikacji, artykułów, rozpraw, wydawnictw
źródłowych i innych rodzajów twórczości zamyka się liczbą 464 tytułów.
W pamięci swoich studentów zapisał się jako wybitny uczony i pedagog.
Jego uczniami było wielu późniejszych luminarzy historii prawa: Józef Rafacz, Adam Vetulani,
Bogusław Leśnodorski i Władysław Sobociński.
Znakomitym opracowaniem młodego 29-letniego Stanisława Kutrzeby była jego synteza pt. Historia
ustroju polski w zarysie, której pierwszy tom zatytułowany Korona ukazał się w 1905 r. Dzieło to
służące jako podręcznik uniwersytecki doczekało się do 1948 r., ośmiu wydań i jest do dzisiaj
klasycznym opracowaniem z tego zakresu. W dziele tym Kutrzeba rozprawiając się z wieloma mitami
dotyczącymi historii Polski pioniersko ukazał rozwój instytucji prawnych w ścisłej łączności z historią
społeczeństwa.
Wzorem innych uczonych Krakowskiej Wszechnicy uczestniczył w pracach Polskiej Akademii
Umiejętności. Członkiem-korespondentem tej zasłużonej dla Polski instytucji był od 1916 r., a
członkiem zwykłym od 1918 r. Od 1919 r. pełnił funkcję sekretarza Wydziału Historyczno-Prawnego, a
od 1926 r. funkcję sekretarza generalnego. W 1939 r. został wybrany na prezesa PAU.
Nie można pominąć też działalności publicznej będącej udziałem Stanisława Kutrzeby. Jako doradca
delegacji polskiej brał udział w konferencji pokojowej w Wersalu, gdzie na zlecenie delegacji
opracowywał materiały historyczne. Opracowania te, następnie wydane w jednym z tomów
sprawozdań kongresowych, dotyczyły stosunków litewsko-białoruskich i ukraińskich i potwierdzając
sławę Stanisława Kutrzeby jako wybitnego znawcę stosunków wschodnich.
W 1925 r. uczestniczył w obradach polsko-czechosłowackiej komisji delimitacyjnej. Jako
przewodniczący delegacji polskiej doprowadził do zawarcia tzw. traktatu likwidacyjnego z
Czechosłowacją w którym uregulowano przebieg granicy państwowej i zagwarantowano prawa
mniejszości narodowych.
W okresie międzywojennym zasłynął także jako badacz prawa konstytucyjnego i prawa
międzynarodowego. Wyrazem tych zainteresowań były m. in.: studium prawnomiędzynarodowe pt.
Gdańsk a Polska, czy Stanowisko prawne Wolnego Miasta Gdańska.
W uznaniu zasług w działalności naukowej i publicznej był członkiem wielu zagranicznych organizacji
naukowych. Był m. in. członkiem zagranicznym Czeskiej Akademii Nauk i Umiejętności, Węgierskiej
Akademii Nauk, Akademii Nauk Moralnych i Politycznych w Paryżu. Był doktorem honoris causa
Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie a także Uniwersytetu Jagiellońskiego. Za działalność
publiczną odznaczony został m.in. Krzyżem Komandorskim, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą
Orderu Odrodzenia Polski. Był też oficerem Legii Honorowej.
We wrześniu 1939 r. pozostał w Krakowie i wobec ewakuacji władz objął funkcję zastępcy
przewodniczącego Obywatelskiego Komitetu Pomocy działającego pod kierownictwem metropolity
krakowskiego księcia Adama Stefana Sapiehy.
Aresztowany 6 listopada 1939 r. w wyniku Sonderaktion Krakau, został osadzony w obozie
koncentracyjnym w Sachsenhausen. Po zwolnieniu z tego obozu w lutym 1940 r. powrócił do
Krakowa. Mimo okupacji i represji kontynuował swą działalność naukową i dydaktyczną. Jako dziekan
kierował konspiracyjną działalnością Wydziału Prawa i Administracji. Kierował także działającą w
podziemiu Polską Akademią Umiejętności. Uczestniczył w pomocy dla środowiska akademickiego,
służył potrzebującym należąc do tzw. Komitetu Trzech. Do dyspozycji badaczy stała jego biblioteka i
wszechstronna pomoc.
W czasie okupacji opracował projekt reformy studiów prawniczych (ogłoszony w 1945 r.), zakładający
integrację nauki prawa z innymi naukami społecznymi. W tym czasie opracowywał też podręcznik
Wstęp do nauki o państwie i prawie która to praca miała stać się ostatnim dziełem jego autorstwa
(wydany pośmiertnie w 1946 r.).
Służył pomocą dla powstańców Warszawy. Dla ratowania ludności sprzedał wszystkie posiadane
wartościowe przedmioty, współpracując także z Komitetem pomocy dla ludności Warszawy.
W 1945 r. reprezentował Polską Akademię Umiejętności na uroczystościach jubileuszu Akademi Nauk
ZSRR. Przebywając w Moskwie wziął także udział w rokowaniach w sprawie powołania
Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, po których dokooptowany został jako poseł do Krajowej
Rady Narodowej.
Wycieńczony przeżyciami wojennymi Stanisław Kutrzeba zmarł 7 stycznia 1946 r. w Krakowie.
oprac. Bartłomiej Migda
Informacja bibliograficzna:
Uruszczak W., Stanisław Kutrzeba (1876-1946), [w:] Złota księga
Wydziału Prawa i Administracji, Kraków 2000.
Vetulani A., Stanisław Kutrzeba, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XVI, WrocławGdańsk 1971.