transfer wiedzy i innowacji do polski. rola bezpośrednich inwestycji

transfer wiedzy i innowacji do polski. rola bezpośrednich inwestycji

TRANSFER WIEDZY I INNOWACJI
DO POLSKI. ROLA BEZPOŒREDNICH
INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH
I WYMIANY HANDLOWEJ
Ma³gorzata Jakubiak
1. Wstęp
wpływ na produktywność danej branży. Blomstrom (1991) pokazuje trzy ścieżki, jakimi może
się dokonywać transfer technologii od zagranicz-
Tematem poruszanym w poniższym tekście
nych korporacji do firm krajowych. Po pierwsze,
jest rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych
wejście silnych i zaawansowanych technologicz-
i wymiany handlowej w transferze innowacji do
nie liderów zwiększa konkurencję, zmuszając lo-
Polski oraz wpływ innowacji na produktywność
kalne firmy do zastosowania bardziej efektyw-
krajowego przemysłu przetwórczego. Do weryfi-
nych metod produkcji. Międzynarodowe koncerny
kacji tego wpływu wykorzystany jest prosty model
mogą również zmusić krajowe przedsiębiorstwa
mający swoje źródło w funkcji produkcji, biorący
do szybszego wdrożenia nowych technologii,
pod uwagę działalność firm zagranicznych oraz
o których istnieniu lokalni menadżerowie mogą
wymianę dóbr pośrednich. Dokonana jest rów-
nie wiedzieć. Wreszcie przepływ wyszkolonych
nież ocena wielkości importowanego zasobu wie-
w firmach zagranicznych pracowników i kadry
dzy związanej z nowymi technologiami, a tworzo-
kierowniczej do przedsiębiorstw krajowych jest
nego przez inwestorów zagranicznych. Oceniono
ważnym czynnikiem poprawy produktywności.
również innowacyjność firm krajowych pod wpływem importowanej technologii.
Firmy krajowe działające w innych branżach
niż zagraniczna korporacja czerpać mogą również
korzyści z obecności obcego inwestora. Dzieje się
tak przede wszystkim wtedy, kiedy duże firmy za-
2. Kanały transmisji technologii
graniczne zaopatrują się na rynku lokalnym. Krajowe przedsiębiorstwa konkurują o rynek dostaw obniżając koszty, angażując się w badania i rozwój
Dyfuzja nowych technologii może odbywać
(B+R) oraz poprawiając produktywność.
się poprzez różne kanały transmitujące pomysły
Rezultaty badań empirycznych dotyczących
i innowacje. Niewątpliwie najważniejszymi spo-
wpływu działalności zagranicznych inwestorów na
śród tych ścieżek są: import technologicznie za-
produktywność są niejednoznaczne. Gorg i Strobl
awansowanych dóbr, bezpośrednie inwestycje
(2001) przytaczają 12 prac na ten temat, których
zagraniczne oraz akumulacja kapitału ludzkiego.
rezultaty są zupełnie różne. Okazuje się, że wpływ
Jeżeli zagraniczna korporacja inwestuje
działalności bezpośrednich inwestorów zagranicz-
w rozwój nowej technologii w kraju te inwestycje
nych na poprawę produktywności branż przemysło-
przyjmującym, powstają korzystne dla innych
wych jest trudny do zbadania, ponieważ efekty ze-
firm efekty zewnętrzne, mające w ten sposób
wnętrzne dla przedsiębiorstw krajowych mogą być
43
korzystne lub nie. W przypadku BIZ w wysoko pro-
zapewnić stały, szybki i długookresowy wzrost go-
duktywnych branżach przemysłowych można mówić
spodarczy. Keller (1997) twierdzi, że dzięki importo-
o pozytywnym związku między obecnością lub dzia-
wi o dużej zawartości zaawansowanych technologii
łalnością inwestorów zagranicznych i produktywno-
kraj może uzyskać dostęp do inwestycji w B+R pod
ścią nawet bez istnienia jakichkolwiek efektów ze-
warunkiem, że ma wystarczające możliwości ab-
wnętrznych. Co więcej, wnioski o wpływie działalno-
sorpcji. Kraj docelowy zyskuje używając produkcji
ści BIZ na wzrost produktywności w dużym stopniu
do technicznie zaawansowanych półproduktów
mogą zależeć od przyjętej metodologii.
(nie ma potrzeby dokonywać wynalazków). Produk-
Spośród badań empirycznych na powyższy
temat dotyczących Europy Środkowej można
tywność rośnie wraz z ilością „korzystnych” typów
dóbr pośrednich wykorzystywanych w produkcji.
przywołać artykuł Djankova i Hoekmana (2000),
w którym stwierdzili ujemny wpływ obecności in-
3. Zasoby B+R w Polsce i w krajach
będących technologicznymi
liderami
westorów zagranicznych na produktywność czeskich firm. Z kolei Kinoshita (2000) otrzymała dodatni wpływ obecności inwestorów zagranicznych
na wzrost produktywności czeskich firm przemysłu przetwórczego, ale pod warunkiem, że firmy
krajowe angażowały się w badania i rozwój. Wyni-
Polskie firmy wydają bardzo mało na B+R, na-
ki badań Kinoshity dowodzą, że prawdopodobnie
wet w porównaniu z innymi gospodarkami regionu
czynnikiem mającym znaczenie dla poprawy pro-
(wykres 1). Wskaźnik całkowitych nakładów na
duktywności jest interakcja obecności inwestorów
B+R w stosunku do PKB wynosił w Polsce w 1998 r.
zagranicznych i krajowych nakładów na B+R.
0,72%, a w Czechach 1,26% PKB. Wysiłek związa-
Produktywność danej branży przemysłowej
ny z działalnością badawczo-rozwojową jest szcze-
może zostać zwiększona także na skutek wymiany
gólnie widoczny w przemyśle maszynowym (inten-
handlowej. Dotyczy to zwłaszcza Polski, gdzie nie
sywność B+R 3,54% wartości dodanej w 1999 r.),
zdołano zgromadzić zasobów technologii zdolnych
elektromaszynowym (2,63%), środków transportu
Wykres 1. Relacja nakładów na działalność B+R w stosunku do PKB w wybranych krajach
Źródło: GUS, Nauka i technika w 1999 roku
44
Wykres 2. Nakłady wewnętrzne na B+R jako % PKB w Polsce
Źródło: GUS, Nauka i technika w 1999 roku
(1,82%) i pozostałego sprzętu transportowego
wać ponad 80% zasobów B+R w 1995 r. Były to
(3,30%), farmaceutycznym (2,95%) oraz produkcji
następujące branże: maszynowa i elektromaszy-
sprzętu i aparatury radiowej, telewizyjnej i komuni-
nowa, środków transportu oraz pozostałych środ-
kacyjnej (2,35%). Są to branże o dużej intensywno-
ków transportu (przemysł lotniczy, stoczniowy itp.)
ści kapitału ludzkiego (oprócz produkcji środków
i chemiczna. Koncentracja ta stopniowo się
transportu), a także mogące poszczycić się najwyż-
zmniejszała, jednak w 1999 r. nadal ponad 3/4 ca-
szą intensywnością B+R w krajach rozwiniętych.
łego zasobu technologii przemysłu przetwórczego
Dane te sugerują istnienie możliwości absorpcji
ulokowane było w wymienionych branżach.
technologii właśnie w tych branżach (wykres 2).
Nakłady na B+R są ponoszone w Polsce
Jeżeli policzyć zasób technologii, używając da-
głównie przez firmy krajowe. Przedsiębiorstwa
nych o wewnętrznych nakładach na B+R od 1995
z przeważającym udziałem kapitału zagraniczne-
roku widać, że technologia jest w Polsce skoncen-
go wytworzyły do 1999 r. jedynie 14% całego kra-
trowana w grupie zaledwie paru branż (tabela 1).
jowego zasobu innowacji. Na tle innych krajów
Pięć z dwudziestu trzech branż zdołało zakumulo-
OECD Polska ma jeden z najniższych wskaźni-
Tabela 1. Zasób technologii w wybranych branżach przemysłowych w Polsce, 1995-1999
B r a n ¿ e w e d³ u g I S I C R e v . 3
29
31
35
34
24–2423
2423
15–37
1995
Produkcja pozosta³ego sprzêtu transportowego
Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej
Produkcja statków wodnych, powietrznych i kosmicznych
Produkcja pojazdów mechanicznych
Produkcja chemikaliów (bez przemys³u farmaceutycznego)
Przemys³ farmaceutyczny
Pozosta³e
Razem przemys³ przetwórczy
106 830
81 132
92 544
50 159
48 412
42 536
92 364
513 978
1999
331 516
239 237
219 609
183 580
173 910
151 076
400 159
1 699 087
w%
0,195
0,141
0,129
0,108
0,102
0,089
0,236
1,000
Źródło: obliczenia własne
Uwaga: zasoby technologii są wyrażone w tysiącach skorygowanych o PPP stałych dolarów USA z 1996 r.
45
Πr e dn i r o c z n y w zr o s t
1995–11998
0,329
0,311
0,245
0,386
0,382
0,382
–
0,350
Wykres 3. Zasób B+R w Polsce według form własności firm
Źródło: obliczenia własne
Uwaga: zasoby technologii są wyrażone w tysiącach skorygowanych o PPP stałych dolarów USA z 1996 r.
ków udziału firm zagranicznych w ogóle nakła-
nii produkcyjnych, a nie na polepszanie inno-
dów na B+R. Jest to krańcowo różna sytuacja od
wacyjności regionu.
Irlandii (lub Hiszpanii), gdzie dynamiczny wzrost
Jednocześnie można oczekiwać, iż wpływ wy-
w latach 90. był w dużej części wspierany przez
sokotechnologicznego importu na podnoszenie
działalność związaną z B+R, wykonywaną głów-
produktywności krajowych branż przemysłowych
nie przez zagranicznych inwestorów (wykres 3).
jest znaczący. Po pierwsze, dlatego że zasób
Z tego powodu wypada oczekiwać, że
B+R jest w Polsce bardzo mały, kiedy porównujemy
wpływ B+R ponoszonych przez inwestorów za-
go z zasobem B+R technologicznych liderów. W ta-
granicznych na produktywność w Polsce nie
beli 2 widać, że nawet po skorygowaniu o PPP, Pol-
jest zbyt wysoki. Prawdopodobnie mamy do
ska zakumulowała bardzo mało B+R w ostatnich
czynienia z sytuacją, kiedy wielkie korporacje
latach. W 1998 r. zdołaliśmy zgromadzić około 6%
działające w Polsce decydują się na tworzenie
holenderskiego zasobu B+R i około 0,1 procenta
produkcji i dystrybucję własnych, istniejących li-
zasobu B+R Stanów Zjednoczonych. Luka pomię-
Tabela 2. Zasoby technologii przemysłu przetwórczego wybranych krajów OECD
Kr aj
USA
Japonia
Niemcy
Francja
Wielka Brytania
W³ochy
Szwecja
Holandia
Polska
1987
1995
1998
508 251
155 563
108 319
58 935
56 464
31 310
10 885
15 003
b.d.
796 761
347 590
188 244
110 363
92 141
48 867
21 801
21 855
514
895 699
409 033
206 094
120 456
98 347
50 283
27 315
23 808
1 302
P r z e c i ê t n y ro c z n y
wz ro st 1987–11998
0,053
0,093
0,061
0,068
0,052
0,044
0,088
0,043
0,350*
Źródło: obliczenia własne
Uwaga: zasoby technologii są wyrażone w tysiącach skorygowanych o PPP stałych dolarów USA z 1996 r.;
* średnia dla 1995-1999
46
Tabela 3. Import B+R przychodzący do tej samej branży przemysłowej, 1995-1999
Kr aj
USA
Japonia
Niemcy
Francja
Wielka Brytania
W³ochy
Szwecja
Holandia
Razem import B+R
Polska
1995
44 303
8 942
43 730
4 955
5 277
6 685
703
1 031
115 627
514
1998
71 439
11 096
49 598
7 671
4 937
3 979
780
888
150 387
1 302
Źródło: obliczenia własne
Uwaga: zasoby technologii są wyrażone w tysiącach skorygowanych o PPP stałych dolarów USA z 1996 r.; ważone odpowiednimi udziałami kraju i importu z danej branży, następnie agregowane
dzy Polską a rozwiniętymi gospodarkami zmniej-
ponosiły znaczące nakłady na B+R były w latach
sza się, jednak wciąż pozostaje znacząca.
1994-1999 bardziej produktywne. Druga kolumna
Kwestia posiadania zdolności do absorpcji na-
tabeli 4 pokazuje, że produktywność wszystkich
pływającego w postaci technologicznie zaawanso-
czynników produkcji (TFP) dla grupy branż prze-
wanego importu B+R wydaje się w przypadku Polski
mysłowych rosła szybciej niż produktywność ca-
istotna, jeżeli weźmiemy pod uwagę dane z tabeli 3.
łego przemysłu przetwórczego. Prawdopodobnie
Import technologii w obrębie tej samej branży prze-
istnieje więc związek między produktywnością
mysłowej jest bardzo wysoki w relacji do wytworzo-
krajowych branż przemysłowych a nakładami na
nego w kraju B+R. Krajowy zasób B+R w 1998 r. sta-
B+R, czyli można oczekiwać zdolności do ab-
nowił około 1% całości napływającego importu towa-
sorpcji zagranicznego B+R.
rów wysokich technologii światowych liderów.
To co wydaje się regułą dla całego przemysłu
przetwórczego, nie jest spełnione dla B+R pochodzących z firm zagranicznych. B+R zakumu-
4. Produktywność krajowego
przemysłu
lowane przez zagranicznych inwestorów jest dużo mniej związane z wyższym niż przeciętny
wzrostem produktywności. Nie jest to niespodzianką, jeśli weźmie się pod uwagę, że między-
Spójrzmy teraz na produktywność krajowego
narodowe koncerny nie ponoszą w Polsce du-
przemysłu. Branże, w których przedsiębiorstwa
żych nakładów na B+R. Produktywność sześciu
Tabela 4. Wzrost produktywności krajowego przemysłu przetwórczego, 1995-1999
W z ro s t T F P :
p r z e my s ³
p r z e tw ó r c zy
1995
1996
1997
1998
1999
Średnio 1994–1999
-0,021
-0,177
0,237
0,057
0,000
0,019
B r a n ¿e o d u ¿e j
a k u mu l a c j i B + R
0,309
0,011
-0,002
-0,008
0,044
0,071
R ó ¿ n i c a w z ro s t u T F P *
B r a n ¿ e o d u ¿ e j a k u mu l a c j i z a g r a n i c z n e g o B + R
6 n a j w a ¿ n i ej s z y c h
3 n a j w a ¿ n i ej s z e
-0,030
0,240
0,096
0,248
-0,053
0,022
0,002
-0,039
-0,027
-0,113
-0,002
0,072
Źródło: obliczenia własne
* otrzymane jako różnica pomiędzy wzrostem TFP dla danej grupy branż a wzrostem TFP dla całego przemysłu przetwórczego
47
branż przemysłowych, które przyciągnęły więk-
Powyższe równanie jest weryfikacją modelu
szość zagranicznego B+R nie różni się zasadni-
Kellera (1997) z pewnymi modyfikacjami, gdzie
czo od przeciętnej. Jedynie trzy branże z najwięk-
dochodzi do dyfuzji technologii na skutek han-
szym zasobem zagranicznych technologii (pro-
dlu dobrami pośrednimi. Dobra końcowe są
dukcja pojazdów mechanicznych, przemysł far-
w nim produkowane przy użyciu dwóch czynni-
maceutyczny i produkcja maszyn i urządzeń
ków – z czego jeden jest heterogeniczny i przy
elektrycznych) są średnio bardziej produktywne.
jego wytwarzaniu stosuje się różne typy dóbr
Powyższe dane sugerują, że wyższa produktyw-
pośrednich. Niektóre z dóbr pośrednich powsta-
ność danej branży jest związana bardziej z obe-
ją w wyniku odkryć i badań, a ich zasób jest da-
cnością zagranicznych inwestorów i pozytywnymi
ny zasobem B+R. Efektywny zasób B+R mający
efektami tej obecności, które zmuszają krajowych
wpływ na produktywność danej branży jest su-
producentów do inwestowania w technologie,
mą efektu skumulowanego B+R dla branży wła-
aby być konkurencyjnymi, niż z akumulacją tech-
snej i innych branż oraz efektu importu zagra-
nologii przez zagraniczne korporacje.
nicznych technologii.
Wyniki szacunków pełnej postaci powyższego równania nie prowadzą do jednoznacznych
5. Wyniki szacunków
ekonometrycznych
wniosków. Ponadto ich interpretacja jest trudna
ze względu na małą liczbę obserwacji (zob. tabela 5). Jeżeliby jednak podjąć próbę ich interpretacji, nie widać wpływu zasobu technologii
Tak jak było wyżej wspomniane, aby sprawdzić
zakumulowanego przez zagranicznych inwe-
na ile importowane oraz związane z działalnością
storów w Polsce na produktywność krajowych
inwestorów zagranicznych technologie mają
branż przemysłowych. Współczynnik przy
wpływ na podnoszenie produktywności krajowych
zmiennej oznaczającej wpływ technologii zwią-
branż przemysłowych oszacowano
równanie1:
gdzie: fi,t – indeks produktywności TFP (w czasie t)
( )
ln f i ,t = h 0 + b 1 ln bi ,t + b 2 ln
(
)
(
( )+
)+
bii,,to
,i ,o
+ b 3 ln biFDI
+ b 4 ln biFDI
,t
,t
( )
(
)
+ b 5 ln bi f,t + b 6 ln bi ,ft,i ,o + e i
zanej z inwestycjami zagranicznymi przestaje
być istotny, jeżeli wprowadzimy import technologii w postaci zaawansowanych technologicznie dóbr pośrednich. Prawdopodobnie związek
między działalnością zagranicznych korporacji
a wzrostem produktywności jest bardziej złożony i związany nie tylko z zasobem technologii,
lecz również np. z obecnością firm zagranicz-
bi,t – indeks zakumulowanej technologii z tej samej
nych w danej branży.
branży (firm krajowych)
i,o –
b i,t
indeks zakumulowanej technologii innych
Po odrzuceniu podziału na zasób B+R generowany przez firmy zagraniczne i krajowe (tj.
branż (firm krajowych)
wpływu B+R związanego z działalnością za-
FDI
b i,t
granicznych inwestorów) nasuwa się wniosek,
– efekt technologii zakumulowanej przez BIZ
z tej samej branży
że efekty zewnętrzne związane z napływem
FDI,i,o – efekt technologii zakumulowanej przez BIZ
bi,t
technologicznie zaawansownych dóbr pośre-
z innych branż
dnich w postaci importu poprawiają produktyw-
bfi,t – efekt importu technologii z tej samej branży
o
bf,i,
i,t – efekt importu technologii innych branż
ność branż krajowego przemysłu przetwórcze-
h0, b1, b2, b3, b4, b5, b6 – stałe
wych technologii napływa do Polski z opóźnie-
go. Jeżeli założymy, że zagraniczny zasób no-
48
Tabela 5. Krajowy, związany z BIZ i importowany zasób technologii
B+R firm krajowych,
w³asna bran¿a
B+R firm krajowych,
inne bran¿e
B+R inwestorów
zagranicznych, w³asna
bran¿a
B+R inwestorów
zagranicznych,
inne bran¿e
Importowane B+R,
w³asna bran¿a
Importowane B+R,
inne bran¿e
Dummies dla bran¿
Statystyka F
(p-values)
Skorygowany R2
Liczba obserwacji
Ró wn an i e 1
-0,0326 (0,0261)
Ró wn an i e 2
-0,0674* (0,0359)
Ró wn an i e 3
0,0411* (0,0213)
Ró wn an i e 4
-0,0905** (0,0442)
0,0191 (0,0816)
0,0533* (0,0279)
0,0345 (0,0898)
0,0127 (0,0117)
0,0117 (0,0102)
0,0031 (0,0131)
0,0162 (0,0280)
-0,0284 (0,0209)
0,0493 (0,0328)
-0,0354* (0,0195)
-0,1272** (0,0619)
0,0203** (0,0098)
-0,1699 (0,2545)
tak
16,391 (0,0000)
tak
63,244 (0,0000)
tak
2,3111 (0,0618)
tak
38,032 (0,0000)
0,8041
46
0,7961
46
0,1272
46
0,7947
46
Uwagi: – zmienna zależna = logarytm indeksu produktywności, stała była włączona i istotna, odchylenia standardowe skorygowane o heteroskedastyczność są w nawiasach; * oraz ** oznaczają istotność na poziomie odpowiednio 5% i 10% opóźnione zagraniczne B+R jest iloczynem bieżących wag importowych i zagranicznego efektu B+R, opóźnionego o jeden rok
niem, wtedy dla 1-proc. wzrostu indeksu tech-
ży otrzymujemy 3-proc. wzrost produktywności
nologii importowanej w obrębie tej samej bran-
(zob. tabela 6).
Tabela 6. Krajowy i importowany zasób technologii
B+R w Polsce, w³asna
bran¿a
B+R w Polsce,
inne bran¿e
Importowane B+R,
w³asna bran¿a
Importowane B+R,
inne bran¿e
Dummies dla bran¿
Statystyka F
(p-values)
Skorygowany R2
Liczba obserwacji
Importowane
B+R,
w³asna bran¿a
R ó wn an i e 5
0,0450**
(0,0112)
R ó wn an i e 6
-0,0167
(0,0151)
0,0829**
(0,0296)
R ó wn an i e 7
-0,0377
(0,0234)
0,0841**
(0,0313)
0,0324
(0,0229)
R ó wn an i e 8
-0,0406*
(0,0205)
0,0864**
(0,0279)
0,0362*
(0,0197)
tak
–
nie
–
nie
nie
–
3,8622
(0,0245)
0,0574
95
3,4952
(0,0198)
0,0908
95
0,8214
nie
tak
R ó wn an i e 9
-0,0371
(0,0230)
0,0155
(0,0495)
0,0300
(0,0223)
0,0982*
(0,0544)
nie
tak
R ó wn an i e 1 0
-0,0399*
(0,0204)
0,0479
(0,0404)
0,0337*
(0,0195)
0,0612
(0,0419)
nie
tak
5,2642
(0,0022)
0,1198
76
3,1912
(0,0181)
0,1046
95
4,2767
(0,0033)
0,1224
76
Uwagi: -zmienna zależna = logarytm indeksu produktywności, stała była włączona i istotna, odchylenia standardowe skorygowane o heteroskedastyczność są w nawiasach; * oraz ** oznaczają istotność na poziomie odpowiednio 5% i 10% opóźnione zagraniczne B+R jest iloczynem bieżących wag importowych i zagranicznego efektu B+R, opóźnionego o jeden rok
49
6. Wnioski
Weryfikacja empiryczna efektów zewnętrznych związanych z transmisją innowacji z filii firm
zagranicznych ulokowanych w Polsce do firm
krajowych na poziomie branż przemysłowych nasuwa wiele trudności. Po pierwsze, mało inwestorów zagranicznych decyduje się na prowadzenie
działalności badawczo-rozwojowej w firmachcórkach. Przedsiębiorstwa zagraniczne nie zakumulowały znaczącego zasobu technologicznego.
Wyniki zaprezentowane tutaj oraz literatura
przedmiotu sugerują, iż związek między działal-
Bibliografia
Blomstrom, M. (1991). Host Country Benefits of Foreign Investment. NBER Working Paper No. 3615.
Djankov, S. and B. Hoekman (2000). Foreign Investment and Productivity Growth in Czech Enterprises.
World Bank Economic Review Vol. 14, pp 49-64
Görg, H. and E. Strobl (2001). Multinational Companies and Productivity Spillovers: A Meta Analysis. Economic Journal, Vol. 111, No. 475, pp. F723-F739.
Keller, W. (1997). Trade and The Transmission of
Technology. NBER Working Paper No. 6113.
Kinoshita Y. (2000). R&D and Technology Spillovers
via FDI: Innovation and Absorptive Capacity. CERGE-EI
Working Paper No.163. November.
nością zagranicznych inwestorów a wzrostem
Przypisy
produktywności w Polsce jest bardziej złożony.
Można natomiast stwierdzić, że rola kanału
handlowego, tj. importu zaawansowanych technologicznie dóbr pośrednich ma znaczenie dla
produktywności krajowych branż przemysłu przetwórczego. Wydaje się, że akumulacja zasobu
1 Szczegóły dotyczące modelu, szacunków, konstrukcji
zmiennych itp. można znaleźć w: Jakubiak, M. (2002). Transmission of Knowledge and Innovation. Role of Trade and Foreign Investment. Dostępne na www.case.com.pl
technologii przez firmy krajowe ma również pewne znaczenie, jako czynnik związany z możliwościami absorpcji. Jednak znaczenie to – jeżeli istnieje – jest mniej wyraźne niż korzyści z importu
technologii.
Autorka jest ekspertem Fundacji CASE
50