Proba „odczytania" Wilna (na podstawie powiesci

Proba „odczytania" Wilna (na podstawie powiesci

Proba „odczytania" Wilna
(na podstawie powiesci Ričardasa
Gavelisa „ Wilenski poker")
Bandymas „perskaityti" Vilnių
(Ričardo Gavelio romanas „ Vilniaus
pokeris")
Teresa
DALECKA
Vilniaus universitetas
Universiteto g. 5, LT-01513
teresa. [email protected]. lt
Vilnius
Santrauka
Ričardas Gavelis romane Vilniaus pokeris ragina įsitraukti į diskusiją apie
Vilnių kaip dvasinę substanciją. Praeitis pateikia rašytojui daug įvairių tekstų Vil­
niaus tematika, kurie priklauso įvairioms kultūroms, buvo parašyti įvairiomis kal­
bomis. Tuos tekstus sąmoningai ir tikslingai Gavelis įjungia į problematikos kon­
tekstą. Straipsnio autorės dėmesio objektas yra bandymas palyginti miesto įvaizdį
su lenkų kultūrine tradicija, kurioje Vilnius funkcionuoja ypatingomis sąlygomis.
Autorė bando įrodyti, kad Gavelis galėjo paimti iš tos tradicijos daug elementų,
priešinti savo literatūrinį miesto įvaizdį su tos tradicijos vaizdiniams. Rašytojas
taip pat remiasi suformuotais daugelio kartų stereotipais, kurie tampa tam tikrais
atskaitos taškais. Tos Vilniaus vietos, kuriomis vaikščioja Gavelio herojai - tai
mito, vaizdo, giliai įsišaknijusio lenkų sąmonėje, determinantai. Be to, paribys tai teritorija, kurioje ryškėja tapatybės problema. Gavelio herojams Vilnius nėra
„įskaitoma" erdvė, jie neįstengia iššifruoti joje užkoduotų ženklų ir simbolių. Ši
erdvė yra sunkiai suvokiama, ją sunku aprašyti, ji įžengia į romano herojų pasaulį
kaip pražūtinga jėga. Miestas, kuriame neįmanomas dialogas tarp jo gyventojų,
kelia tik metafizinę baimę. O degraduota erdvė neleidžia subjektui rekonstruoti jo
nesuformuotos tapatybės. Nors Gavelio romane praeitis nėra susijusi su dabartimi,
jos negalima atmesti. Praeitis su visais savo klodais tampa dabarties fonu.
Esminiai žodžiai: miestas, vaizdas, įvaizdis, Vilniaus erdvė, tapatybė, kultūra.
Summary
In his novel Vilniaus pokeris Ričardas Gavelis encourages to engage into a
discussion about Vilnius as a spiritual substance. The past provides the writer with
lots of various texts about Vilnius that belong to different cultures and were writ­
ten in different languages. Gavelis knowingly and expediently incorporates these
206
Teresa Dalecka. PROBA „ODCZYTANIA" WILNA
texts into the context of the topic. The special object of attention of the author of
this article is the attempt to compare the image of the city with the Polish cultural
tradition where Vilnius is functioning under special conditions. The author seeks
to prove that Gavelis could take a lot of elements out of this tradition and confront
his literary image of the city with the images of this tradition. The writer also
leans upon stereotypes formed by many generations which become certain refer­
ence points. Those parts of Vilnius that are walked by the characters of Gavelis
are the determinants of the myth, image that is deeply ingrained in the minds of
the Polish people. Moreover, the periphery is a territory where the problem of the
identity can be seen very clearly. Vilnius is not a "legible" space for the characters
of Gavelis, they are not capable to decipher the signs and symbols that are encod­
ed in it. This space is hard to understand and describe and it steps into the world of
the characters of the novel as a destructive force. The city, where the dialogue be­
tween its citizens is impossible, brings only a metaphysical fear. And the degraded
space does not allow the subject to reconstruct its unformed identity. In the novel
of Ricardas Gavelis the past is not related to the present, but it cannot be ignored.
The past with all its layers becomes a background to the present.
Key words: city, Vilnius space, image, identity, culture.
P o w i e s c Ricardasa Gavclisa Wilenskipoker
(Vilniauspokeris)
jest za-
ch?t3. do dyskusji nad W i l n e m jako swoista. substancjX duchowa.. W znaczn y m stopniu dlatego, z c to miasto pozostaje, m i m o w i e l u p o d e j m o w a n y c h
prob, nie do korica zdiagnozowane, sytuuje si? w przestrzeni o nieokreslonych wyraznie cechach i regulach porzadkowania, nie m a w y r a z n e g o
centrum. D l a Gavelisa Wilno to najwyrazniej temat nabrzmiary, na ktory
sklada si? ogromna ilosc kwestii. Motywacja pisarza nie wyczerpuje si? w
tworzeniu litcrackiego obrazu, wkracza on na tcren rcflcksji historycznej i
ontologiczncj. Pisarz jest nieust?pliwy, porusza sprawy najbardziej drazliwc, klopotliwc, bolcsnc i wr?cz okrutne. Wilno jest j e d n y m z g l o w n y c h
bohaterow utworu, a zarazem jedna. z p o d s t a w o w y c h mctafor w t w o r c z o sci pisarza. Gavelis mierzy si? z charaktcrcm tcgo miasta, przywoluje j e g o
„lcgcnd?", konfrontujac mity gcncalogicznc z rzeczywistoscia. c z a s o w s o wicckich. Przcdmiotcm rcflcksji staja. si? zmienne kolcjc j e g o losu, ktorc
niszczyly wypracowanc m o d c l c kulturowc.
P c w n y m przewodnikiem duchovvym jest dla pisarza litewskiego Tadcusz K o n w i c k i , ktory stwicrdzil n i c g d y s , z c m o z n a opisac W i l n o , nie
przcbywajac w nim, j a k o z c mozna j c odnalczc w s z ? d z i c . N i e m o z n a g o
zrozumicc, mozna w nie j e d y n i c uwicrzyc lub nie, g d y z jest to substancja
duchovva. W takim kontckscic m o z l i w a jest rccmigracja nie tylko pami?ci;\, ale tez wyobraznui do micjsc utnvalonych w s w i a d o m o s c i . Zdanicm
A l g i s a Kaledy, Gavelis odwoluje si? do s w i a d o m o s c i zbiorowcj: w prze-
207
VILNIAUS LITERATŪRINIS VAIZDINYS
wrotnej manierze dyskutuje o znaczeniu Wilna jako stolicy, sakralnego
symbolu, ale tež mowi o nim jako o „wychodku Boga". Patetycznošci i
mitom narodowym przeciwstawia turpistyczne obrazy z žycia czasow sowieckich i wspolczesnych .
Pamięč, tradycja, tožsamošč - to obszar mediacji miedzy „vvczoraj" i
„dzisiaj". Može się z jednej strony wydac, že u Gavelisa dostrzegamy gest
odrzucenia, burzenia „vvczoraj", jednak raczej wchodzi on w tworczy dia­
log dotyczący tradycji i kultury, uzywajac przy tym narzędzi postmodernistycznych. Przeszlošč dostarcza mu rožnych tekstow dotyczących Wil­
na, naležących do rožnych kultur, zapisanych w rožnych językach, ktore
swiadomie i celowo pisarz wlacza w kontekst omawianej problematyki.
1
Wilno jest žyznym literacko gruntem. Jest miastem wyidealizowanym
w wielu kulturach, litewskiej, polskiej, zydowskiej. Ma swoje uksztaltowane obrazy, glęboko zakorzenione w švviadomošci spolecznej. Ich
znaczna ilošč i rožnorodnošč pozwala pisarzowi odnosząc się do czasow
sowieckich stwierdzic, že nie istnieje mitologia, ktora by ukazala obraz
Wilna, i jednoczešnie podejmuje probę zmierzenia się z wieloglowym
smokiem, jak okrcsla miasto.
Trudnošč czytania poszczegolnych tekstow može wynikac niekiedy z
braku szcrszego kontekstu. Niekiedy jednak on sam ksztattuje się w swiadomošei czytającego. Tematyka wilenska zajmuje wazne miejsce w pol­
skiej geografu literackiej, co z kolei prowadzi do przyjmowania pewnej z
gory okrešlonej postawy czytelniczej. Celem autorki artykuhi jest między
innymi zastanowienie się, co wynika z zetknięcia się tekstu z takawlasnic
z gory przyjętą postavvą. W danym przypadku jest to tež zctknięcie się z
inną dodatkowa kwestia. Opicra się ona z jednej strony na založcniu, že
tematyka miejska jest zjawiskicm došč nowym we wspolczesnej prozic li­
tewskiej . Z drugiej, odnosi się do došč znacząccj obeenošei w Iitcraturze
polskiej takzwanej tematyki kresowcj, ostatnio okrešlancj jako „tematyka
pogranicza", stanowiaccj dla polskiego czytclnika szeroki kontekst w odnicsieniu do utworu litewskiego pisarza.
2
W odrožnicniu od literatury litewskiej, w ktorcj tematyka miejska wiažc się z proccsami ksztaltowania się nowych tožsamošci kulturowych i
historycznych, w Iitcraturze polskiej Wilno jest micjsccm romantycznym,
ma cechy „utraconego raju", „Arkadii". Są to zatcm dwa doše odrcbnc
podcjšcia, dotyczącc tcgo samcgo obicktu. Nie dochodzi zazwyczaj do
ich konfrontacji. Podobnic litewskic i polskic badania dotyczącc Wilna
rozwijaja sic w dwoch odrębnych nurtach.
208
Tcresa Dalecka. PRČBA „0DCZYTAN1A" VVILNA
Stvvierdzenie zasadnicze autorki artykulu brzmi następųjąco: lektū­
ra Wilenskiego pokera przez czytelnika polskiego jest z gory obciąžona
pevvną postawą czytelniczą. W zastosowanych przez pisarza zabiegach w
prezentacji przestrzeni Wilna dostrzega on silą rzeczy zderzenie obrazu
miasta z polską tradycją kulturovvą, w ktorej Wilno funkcjonuje na zasadach szczegolnych, bo mialo na nią swoj znaczący wplyw. Odpovviedzi
vvymaga tež pytanie, co mogt zaczerpnąč z tej tradycji Gavelis, z jakimi
polskimi wyobraženiami skonfrontowač svvoj literacki vvizerunek miasta.
W švvietle povvyžszego kvvestią wažną jest, jak potraktujemy tekst li­
teracki - czy jako žrodlo \viedzy historycznej lub topograficznej o rzeczyvvistej przestrzeni, svvoisty dokument, služący za podstavvę do wnioskovvania o kulturze, obyczajowošci i przestrzeni spolecznej danego czasu
i miejsca , czy jedynie jako fikcję literacką. W przypadku omawianego
utworu naležy zrezygnowač z podejšcia do omawianego tekstu jako doku­
mentu. JVilenski poker to powiešč postmodernistyczna, co odslania przed
tvvorcą možlivvošč wykorzystania starych mitovv i grania z nimi nie tyle
przez zaprzeczenie czy stvvierdzenie ich istnienia, ile przez wykorzystanie
ich do vvlasnych, novvych, estetycznych przedsicvvzicč .
3
4
Z gory odrzuca wicc autorka pokusę traktovvania povvicšci Gavelisa jako svvoistego przevvodnika po realiach vvilcnskich sprzed trzydziestu
laty. Pisarz w Wilenskim pokerze zastosovval paraboliezną poetykę pre­
zentacji miasta. Poszukivval takiej reguhy na uporządkovvanie przestrzeni
micjskiej, ktora dawalaby poczucic opanowania zevvnętrzncgo chaosu.
Odnalazl j ą w ironii i parodii. Mimctyczna postavva narratora jest tu jedy­
nie pozorcm, na picnvszy plan zaš vvysuvva się surrcalistyczna groteską .
Dcstrukcja postmodernistyczna staje sic adckwatnym sposobem interpretacji rzcczywistošci Litwy sovvicckicj.
5
Došvviadczanic miasta bywa zapošredniezanc. Jak piszc Elžbieta Rybicka: „Litcrackie wizerunki miasta nic povvstają <...> w hcrmetyczncj
prožni, są zanurzone w empirii, alc tež owo otoezenie nic ma charakteru
sterylnie matcrialncgo, jest kulturovvo, zatcm i tckstovvo wspoltworzone,
povvstajc z krzyžovvania rožnych praktyk dyskursyvvnych" . Miasto jest
odkrywanc dzicki innym došvviadczcniom, innym tekstom, mitom, legen­
dom, stereotypom, naroslym vvokol poszczegolnych micjsc . W przypad­
ku Gavclisa možna movvič o rožnych rodzajach zapošredniezenia: zarovvno kulturovvcgo, jak i tckstowcgo.
6
7
8
W pisarstvvic Gavclisa najvvickszą rolę odgrywa metafora . Pozvvala
to z kolei na došč dužą svvobodę intcrpretacyjną, na „odezytanie" Wilna
209
VILNIAUS LITERATŪRINIS VAIZDINYS
zawartego w povviešci zarówno jako pewnej przestrzeni geograficznej,
jak tež „tekstu kultury". Wilno to karty ksiąžki i figury tekstu. Jak pisze
autor „domy i zaulki Starówki to požolkle manuskrypty, pelne mądrošci,
nierozszyfrowanych tajemnic". Wydaje sic równiez, že pisarz odwoluje
się do wypracowanych przez wiele pokoleñ stereotypów, služących jako
pewne trwale uklady odniesienia. Gavelis mógl išč tropem mitów i legend
XX wieku, chcąc wejsc z nimi na sposób postmodernistyczny w twórczy
dialog, by je odrzucič lub przeksztalcié. Niewiele jest miast w Europie,
które by byly poddawane takim mitologizacjom jak Wilno - napisal kiedyš Czeslaw Milosz, nazywajac je jednoczešnie miastem semantycznego
nieporozumienia .
9
Przez mitologizację rozumial opowiesci wziete z przeszlošci i niekoniecznie zgodne z faktami. Wedtug pisarza, historia tego miasta jest tak
dziwaczna, že po prostu zaprasza, žeby przenosič ją w wymiar bašni, co
tež nieraz czyniono, a opowiesci zmicnialy się zaležnie od tego, kto opowiadal: czy byli to Litwini, Polacy, Žydzi czy Bialorusini . Pod koniec lat
osiemdziesiątych omawiany pisarz litcwski na sposób postmodernistyczny
jakby wtórowal pisarzowi polskiemu: „Wilno bylo etniczną stolicą Litwy,
następnie naležalo do polonizowanej Litwy, pózniej Rosji, pózniej Polski,
obecnie naležy do rusyfikowancj Litwy. Czy istnicje gdzicš jeszcze stolica
kraju, która by naležala do tego i owego, a nie naležala do Litwy nawct
wtcdy, kiedy kraj ten byl niepodlegly?"
10
11
Powyzszy „skrót" historii Litwy pozwala tež na przywolanie następujących mitów, dotyczących Wilna, dających się rozpoznaé w tkancc
utworu: 1) polskiej prowincji; 2) nieosiągalnej litcwskiej stolicy z okrcsu
micdzywojcnnego; 3) powojcnnego mitu Wilna jako polskich kresów;
4) mitu sowieckiego, rozpadająccgo się na oczach „miasta bcz imicnia";
5) mitu Wilna jako Jerozolimy Pólnocy. Poznawanie miasta jest czytaniem na wicle róznych sposobów, jcgo przemicrzanic zas proba odnalezienia się w historii, tradycji i kulturzc. Kwestia wažną są miejsca, jakic
Gavelis wybicra do pokazania w swojej powicáci i sposób, w jaki bohaterów i czytająccgo po nich oprowadza. Pisarz prowadzi nicustanną grę
z wyobraznia czytclnika zaangazowancgo. Opisujc w wickszosci ulicc
wilcñskiej starówki, którc przy lckturzc wywoluja skojarzcnia, dotyczącc
zakorzcnionych w pamięci clcmcntów przestrzeni. Te obrazy wchodza w
twórcza konfrontaeję z artystyczną wizja Gavclisa.
Miejsca w Wilnic, po których wcdruja bohatcrowic Gavclisa - to wyznaczniki mitu, obrazu, zakorzenionego bardzo glęboko w polskiej swia-
210
Tcresa Dalecka. PROBA „ODCZYTANIA" WILNA
domošci. Spacer a raczej przemieszczanie się z litewskim pisarzem po
Wilnie to spojrzenie, w ktorym przecinają się czasowe porządki, wędr6wki bohaterovv przeplatają się z lingwistycznymi rozwažaniami nad sferą
vvileriskiego języka. Bohaterowie povviešci poszukują vvlasnej tožsamošci
odwohijąc się do wielowiekowej, skomplikowanej przeszlošci Wilna, co
staje się dla nich trudnym vvyzvvaniem. Jedynie Wilno jako miasto poetovv
(Mickiewicza i Milosza) nie budzi najmniejszych wątpliwošci. Sfera kultury može więc byč sferą dialogu.
Wielošč etni to vviele porządkow mentalno-obyczajowych, a zatem svvoisty chaos. Problemem więc staje się zarowno dla mieszkarica, jak i
przybysza kvvestia uznania calego dziedzictvva za svvoje, vvlączenia się w
lancuch następujących po sobie pokolen w tym miešcie. Milosz podpowiada: može to dokonač się jedynie przez poszukivvanie pravvdy i to nie
tylko pravvdy o datach i wydarzeniach, alc emocjonalnej pravvdy poszczegolnych ludzi, ktorzy tu žyli .
12
Tožsamošč jednostki vvyraža się poprzez zadomovvienie, zakorzenienie vv obszarze miejskim. Do tego zaš potrzebna jest m. in. švviadoma organizacja przestrzeni . Przy jej braku pozostaje poczucie vvykorzenienia,
jak to się dzieje w przypadku bohaterovv Gavelisa. W tym miejscu \varto
przytoczyč fragment artykulu, zamieszczonego w „Przeglądzie Wilenskim" vv 1921 roku, vv ktorym autor pisal: „Pravvdzivvy obyvvatel Wilna,
naszym zdaniem, ująlby svvoj stosunek don tak: « C a l e Wilno jest moje
i vvszelkie narodovvošci vv nim zamieszkujące mają rovvne don pravva.
Žadna narodovvošč sama nie wyraža calej myšli i calej pravvdy mojcgo
W i l n a » " . Povvyžszc poglądy vvpisują się vv idce, gloszone przez krajovvcovv, a nazvvanc przez Boleckiego ,jcdną z najpiękniejszych postromantycznych utopii, jakązrodzil vviek XX" .
13
1 4
15
Jak ta kvvestia vvygląda u Gavelisa? Wilno u litewskicgo pisarza - to
smok, ktorego glowy zžerają się navvzajem - litcvvska, polska, i rosyjska.
„Rosjanic nie znoszą Litvvinovv, Litvvini Polakovv, \vszyscy razem pogardzają czarnymi muzulmanami, sprzcdającymi na bazarze pozasczonovvc
gruszki, arbuzy i granaty, Rosjanic nie znoszą Žydovv, ktorzy nie zdąžyli
vvyjcchač, alc najbardzicj wszyscy hurtcm nie znoszą Rosjan".
Ponadto pogranieza są obszarami o najvvyražnicj obeenym problcmic
okrcšlcnia \vlasncj tožsamošci. Bardzo wyražny jest w povvicšci konflikt
dwoch bicgunovvo odmicnnych systcmow vvartošei: cudzozicmszczyzny
i svvojskošci. Pojawia się klopot z ustalcnicm, kto dzisiaj ma pra\vo do
Wilna, gdyž kluczovvą figūrą miasta ponovvoczcsncgo jest obey. Gavelis
211
VILNIAUS LITERATŪRINIS VAIZDINYS
pisze: „Wilno jest pelne przybyszy. Chcąoni poznač tajemnice. [...] Dlaczego jednak tak duža liczba przybyszy podąža wlasnie do Wilna". Dla
bohaterow powiesci Gavelisa Wilno nic jest przestrzenią „czytelną", nie
potrafią oni rozszyfrowac zakodowanych w nim znakow ani symboli. Ta
przestrzeri z trudem poddaje sic opisowi, niekiedy wkracza w swiat czlowieka w postaci niszczyciclskiej sily. Miasto pozbawione dialogu między
jego mieszkaricami budzi jedynie metafizyczny lęk. Z kolei rzeczywistošč zdegradowanej przestrzeni nie pozwala jednostce na rekonstrukcję
wlasnej rozbitej tožsamošci. Jest to miejsce potwierdzajace nieistnienie
ludzkiej wspolnoty. Powolne spacery bohaterow Gavelisa po starowce
wilefiskiej nie przybližają ich do zrozumienia siebie i innych, nie pozwalają na wpisanie się w kontekst historyczny. Jeden z bohaterow powiesci
stwierdza: „Kiedy spotykam Žyda, chcę byč Polakiem, po rozmowie z
Polakiem, chcę byč Litwinem, jak się upiję z Litwinem, chcę zostač Rosjaninem, ale operując Rosjanina chcialbym na powrot zostač Žydėm".
Wilno ukazane zostalo m. in. jako miejsce konfrontacji bohaterow z
nowym dla nich statusem. Znalezienic się tu oznacza zetknięcie się z Innošcią, bądž jak w przypadku jednej z glownych bohaterck - doswiadczenie siebie jako Innošci. Wilno staje się przestrzenią wygnania i wykorzenienia. Ježeli bowiem przyjmiemy, že język, mowa jest domostwem
bycia, duža częšč mieszkancow miasta, opisanego przez Gavelisa, jest
wykorzeniona z tego domostwa, gdyž nie mowi w žadnym języku poprawnie. Jednym ze stalych watkow mitu antyurbanistycznego, powiclanych w literaturze polskicj w rožnych epokach, jest przyjazd bohatera
zc wsi do miasta, potem dzieje upadku i wreszcie powrot z powrotem
na wicš. Tak się tež dzieje z bohaterką Gavelisa, Stefanią Monkicwicz,
„tutejszą". W konfrontacji z Wilnem jest ona skazana na poražkę. Nicuksztaltowana swiadomosc Stefanii kaže jej utožsamiač się z większošcią
spoleczenstwa poprzez odrzucenie wlasnej kultury, tradycji, rezygnaeji z
wlasncgo nazwiska i języka.
Zdecydowane odejšcic od zastanych wzorcow, od obrazu miasta-symbolu, co možna nazwad „dcmitologizacją", polcga w danym przypadku
na tym, žc teražniejszošč w powiesci nic jest povviązana z przcszlošcią.
Przcszlošč z reguly pomaga zbližyč się do wspolczcsnosci. U Gavelisa
teražniejszošč zabija przcszlošč. Przestrzeii micjska nic jest gwarantcm
poczucia bezpicczenstwa, zacierania się poczucia obeošei. Jest wrccz odwrotnic.
212
Teresa Dalccka. PRÖBA „ODCZYTANIA" W1LNA
Obraz sowieckiego Wilno shižy autorowi do sformulowania „tezy", že
doswiadezenie drugiej polowy XX wieku burzy wszystkie dotychezasowe mity. Co vvięcej, o ile kiedyš omawiana powiesc odczytywano przede
wszystkim jako analizę systemu sowieckiego, o tyle pözniej sam autor
stwierdzü, že utwör nie nie stracil na aktualnošci, wreez przeciwnie, zagroženie sowieckie zostalo zastąpione zagroženiami plynącymi z globalizacji oraz kultury masowej.
Przeszlošč tkwi w swiadomosci bohateröw jako doswiadezenie wielu
katastrof i wieeznego zagroženia. Miasto jednak žyje ciągle w obliezu
zagroženia - przyszlošci, napietnowanej znakiem niepewnosci. Wyröznikiem wspölezesnego Wilna staje sic samotna wieza - falliczny symbol
miasta: krötki i tępy, ukazųjący bezsilnošč miejsca, ktöre dawno utracilo wszystko - nawet szacunek do siebie. Pozostalo klamstwo, absurd i
strach. W okresie sowieckim ulega ono röwnicz destrukeji na poziomie
architektonieznym. Smierč miasta wiąže się m. in. z „obrošnięciem" w
nowe dzielnice, zložone z jednakowych domöw-pudelek. Zabieg personalizacji budowli nie služy jednak do przelamywania poczucia obeošei i
izolacji. Jedynie je umaenia.
Gavelis pisze, že Wilno to „wiele miast uložonych jedno na drugim".
Jego zwiedzanie nie polega jednak, jak wiemy, na zaglądaniu w wykopy.
Mimo to autor stwierdza: „stare domy [...] probują wejšč pod ziemię, a
obok bezczelnie sterezą nowe wiezowee. Tarnte są wystraszone, nie ma
tu dla nich miejsca, ich miejsee jest w Bolonii, Padwie czy Pradze". Mit
antyurbanistyczny jako wyobrazenie „miasta-potwora" zbliža się z jednej
strony do stereotypu, z drugiej do biblijncj topiki miast przeklętych .
16
Następujc zderzenie dwöch porzadköw: architektury dawncj i architektury nowoczesncj. Sprzcciw wobec architektury nowoczesncj jest jednoczcšnic sprzeciwem wobec nowoczesnosci. Chwyt autora polcga na
znicksztalcaniu obrazöw, ich rozmyciu. Przcstrzeii nabiera cech patologicznych. Akcja sytuujc się w micjscach „anormalnych", „anomalnych".
Uswicconc tradycją wilenskic miejsca tracą swoja „švviętošč". Na tic tajemniczych dekoracji w postaci starych fasad odbywa sic w utworze Gavclisa ponury pscudodramat. Najwieccj žycia jest w samych dekoracjach.
Ludzic są martwi. Wilno - to miasto widmo, miasto halucynacja. Nie
možna go ani wysnic, ani wyobrazic - samo jest sncm lub tworcm wyobražni. Dlatcgo z takim oporcm poddajc sic intcrprctacji.
Mit Wilna (w tym „polskicgo") ulcga zatcm calkowitcmu zaprzeczcniu. Jak pisze Algis Kalėda, pęknięcia i rysy na legendarnej otoezec mia-
213
VILNIAUS LITERATŪRINIS VAIZDINYS
sta (niezaležnie od tradycji) wynikaja z przesunięcia kontekstu kultury i
tradycji na plan drugi, a wysuniecia na plan piervvszy vvspolczesnošci .
Czytelnik jednak odczuwa silną obecnošč calego bogactwa przeszlošci.
Stale powracanie w utworze tematyki polskiej wiąže się w znacznym
stopniu z niemožnošcią odrzucenia bagažu wielowiekowych doswiadczen. Mit Wilna ksztaltowany w polskiej literaturze powojennej rozwija
sie wstecz, drąžy w historii, co pozwala na odkrycie jego rodowodu. Litewski pisarz zaš ukazuje rozsypującą się obyczajowosc, rozklad dawnych wiezi, borykanie się z nowymi problemami. Te dwie „wersje" Wilna
stykają się ze sobą w odbiorze czytelniczym. Literatūra polska dotycząca
dawnych polskich kresöw rozladowywala frustracje i kompleksy, godząc
nostalgię z n o w a geografią ojczystą . Gavelis bierze w nawias dawne
struktury, miasto z calym jego doswiadczeniem staje się metaforą služącą
do przedstawienia zachodzących przeksztalcen cywilizacyjnych. Jednak
ukazanie tego jest možlivve jedynie poprzez uczynienie z przeszlošci tla.
Ono z kolei zawiera w sobie wiele polskich elementöw.
Czytelnik polski funkcjonuje w znacznej mierze w tekstowym wymiarze miasta. W przypadku Wilna jest to jednoznaczne. Dlatego niemozliwa
jest obojętna postawa czytelnicza. Jak napisal Wladimir Toporow, „miasto
i jego tekst są powiazanc pewnym jcdnolitym, lccz skierowanym w obu
kierunkach procesem osmotycznym i dlatego trudno jest powiedziec ostatecznie [...] co tekst zavvdzięcza miastu i - częšciej - co w miešcie jest z
tego tekstu" .
17
18
19
Przypisy
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
214
Algis Kalėda, „Miasto w litewskicj powicsci", Tytul 4, 1999,156.
Violeta Davoliūtė, „Miestas dviejuose romanuose: Jurgio Kunčino „Tūla" Ir
Ričardo Gavelio „Vilniaus pokeris"". Kultūros barai 8/9, 1998, 59.
Elžbieta Rybicka, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Krakow: Universitas, 2003, 7.
Ihnaš Nabytowicz, „Lamanie tabu: przcstrzcn subkulturowa w ukrainskicj prozie postmodcrnistyczncj", Literatury slowianskie po roku 1989. Nowe zjawiska, tcndencje, perspektywy. Tom IV Mniejszošci, pod rcdakcją Micczyslawa
Dabrowskiego, Warszawa: Elipsa, 2005,218.
Kalėda, 156.
Rybicka, 12.
Ibid., 34.
Vygantas Šiukščius, „Pasaulis kaip metafora", Metai 6, 1998, 99.
Czeslaw Milosz, „Do przyjaciöl Litwinöw", Gazeta Wyborcza, 2000 10 07.
Ibid.
Teresa Dalecka. PROB A „ODCZYTANIA" WILNA
"
12
13
14
15
16
17
18
19
Ttumaczenie danego fragmentu oraz kolejnych pochodzi od autorki.
Ibid.
Daria Mazur, „Tožsamošc - empatia - pocieszenie. Refleksja nad wyobrazeniami miast w eseistyce Zbigniewa Herberta", Swiaty przedstawione. Prace
z historii i teorii literaüiry qfiarowane profesorowi Jerzemu Speinie, redaktor
Maria Kalinowska, Torun: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikolaja
Koperniką, 2006, 353.
Wat, Wilno. Cyt. za: Czeslaw Milosz, Wyprawa w dwudziestolecie, Krakow:
Wydawnictwo Literackie, 1999,27.
Jerzy Malewski [Wlodzimierz Bolecki], Wyrok na Jözefa Mickiewicza, Londyn: Puls, 1991,37.
Rybicka, 38
Kalėda, 156.
Tadeusz Drewnowski, Literatlira polska 1944-1989. Pröba scalenia. Obiegi
- wzorce - style, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997,404.
Wladimir Toporow, Miasto i mit, wybral, przelozyl i wstqpem opatrzyl B. Zylko, Gdaiisk: Slowo/obraz tcrytoria, 2000, 85.
215