Świętokrzyski Park Narodowy

Świętokrzyski Park Narodowy
Opracował:
DR EDWARD BRÓŻ
Instytut Biologii, Akademia Świętokrzyska im. J. Kochanowskiego
Kielce
1. Opis ogólny
Jedyny park narodowy na terenie Wyżyny Małopolskiej. Obejmuje centralny, najlepiej zachowany trzon Gór
Świętokrzyskich - najstarszych w Polsce gór fałdowych, wydźwigniętych w paleozoiku, podczas kaledońskich i
waryscyjskich ruchów górotwórczych.
Najwyższą, a zarazem najpiękniejszą i najcenniejszą część Parku stanowi Pasmo Łysogórskie (Łysogóry) z ich
kulminacjami - Łysicą (612 m npm), Agatą (608 m ) i Łysą Górą (595). Zbudowane jest z odpornych na
wietrzenie skał kambryjskich, głównie piaskowców kwarcytowych, poprzedzielanych mniej odpornymi na
erozję łupkami i szargłazami. Na zboczach Łysogór występują charakterystyczne rumowiska skalne zwane
gołoborzami. Powstały one w okresie zlodowaceń, przez spękanie twardych skał, w warunkach klimatu
peryglacjalnego. Obecnie tylko część gołoborzy posiada charakter bezleśny. Obok niewątpliwych walorów
krajobrazowych mają duże znaczenie dla nauki. Północne skrzydło Parku stanowi Pasmo Klonowskie z
masywem Bukowej Góry (484 m), G. Psarską (415 m) i G. Miejską (426 m) zbudowane z piaskowców
dewońskich. Rozległe doliny (Wilkowska i Dębniańska) oddzielające Pasmo Klonowskie od Łysogór powstały
w wyniku erozji miękkich łupków dewońskich i sylurskich.
Gleby, ze względu na dominujący udział skał krzemianowych, są na ogół kwaśne, chłodne, wilgotne i jałowe.
Są to głównie gleby brunatne kwaśne.
Park jest ubogi w wody powierzchniowe. Liczne, lecz niewielkie strumienie spływające ze stoków Łysogór
wpadają do rzeki Pokrzywianki (dopływ Kamiennej) oraz Belnianki (dopływ Czarnej Nidy).
Klimat posiada szereg cech charakterystycznych dla klimatów podgórskich, przy czym wyróżnić można 3 piętra
klimatyczne: szczytowe, zboczy i dolin.
W krajobrazie Parku zdecydowanie dominują naturalne ekosystemy leśne, których zróżnicowanie oraz
rozmieszczenie zależy głównie od czynników edaficznych. Piętrowy układ zbiorowisk roślinnych zaznacza się
słabo. Wyróżniono 2 piętra roślinne - „piętro niższe” (obejmujące doliny oraz niższe partie zboczy), gdzie
występują zbiorowiska typowe dla obszarów niżowo-wyżynnych oraz „piętro wyższe”, w którym dominują lasy
bukowe (żyzne buczyny górskie, buczyny acidofilne). W bliskim sąsiedztwie gołoborzy występuje bór jodłowy.
Bardzo interesujące są reliktowe zbiorowiska roślin zarodnikowych na gołoborzach (z udziałem licznych
wysokogórskich oraz borealno-górskich gatunków mszaków oraz porostów).
Flora i fauna ŚPN jest średnio bogata. Na terenie Parku i otuliny stwierdzono dotychczs około 1080 gatunków
roślin naczyniowych; wśród nich najwięcej jest roślin siedlisk leśnych, łąkowych oraz synantropijnych. Z
fitogeograficznego punktu widzenia szczególnie interesującą grupę stanowią gatunki górskie; flora roślin
zarodnikowych (mszaki, porosty) posiada w swoim składzie liczne relikty glacjalne. Fauna Parku (około 4000
gatunków bezkręgowców oraz 230 kręgowców) jest w znacznym stopniu reprezentatywna dla całego regionu
Gór Świętokrzyskich.
Negatywnym zjawiskiem są obserwowane zmiany niektórych czynników środowiska abiotycznego Parku oraz
postępujące - coraz gwałtowniej - ubożenie jego bioróżnorodności.
2. Informacje topograficzne
- Położenie administracyjne:
Województwo Świętokrzyskie; powiaty Kielce, Skarżysko-Kamienna; gminy Bodzentyn, Bieliny, Górno,
Masłów, Łączna oraz Nowa Słupia.
ŚPN jest centralnym i najważniejszym elementem Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych
Województwa Świętokrzyskiego. Graniczy z Parkami Krajobrazowymi: Sieradowickim, Jeleniowskim,
Suchedniowsko-Oblęgorskim, Cisowsko-Orłowińskim.
- Region fizyczno-geograficzny: mezoregion Góry Świętokrzyskie (makroregion Wyżyna Kielecka,
podprowincja Wyżyna Małopolska)
- Region geobotaniczny: Okręg Łysogórski (Podokręg Północny), Kraina Świętokrzyska, Poddział Pas Wyżyn
Środkowych, Dział Bałtycki, Prowincja Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska
- Hipsometria:
Deniwelacja - jak na warunki lokalne - jest stosunkowo duża i wynosi 387 m. Jest to różnica pomiędzy
szczytem Łysicy (612 m npm) a najniższym punktem położonym w dolinie rzeki Pokrzywianki (225 m).
- Dane o obszarze:
Powierzchnia ŚPN - 7626,45 ha, w tym pod ochroną ścisłą 1740 ha, pod ochroną częściową 5885,55 ha.
Rezerwarty ścisłe: Chełmowa Góra (13,2 ha), Święty Krzyż (476,9 ha), Łysica (1186,4 ha), Czarny Las (26,5
ha) oraz Mokry Bór (37,9 ha).
Poza zwartym obszarem o powierzchni 7225,39 ha (obejmującym Łysogóry, centralną część Pasma
Klonowskiego oraz Doliny Wilkowską i Dębniańską) w skład ŚPN wchodzą 3 izolowane enklawy: Chełmowa
Góra (183,44 ha), Serwis-Dąbrowa (167,81 ha) oraz Zapusty (4,12 ha). Pozostała część areału Parku 45,69 ha
stanowi grunty ekonomiczne przy osadach leśnych.
W strukturze użytkowania gruntów dominują lasy (96,2 % całkowitej powierzchni), łąki zajmują 1,1%, grunty
orne 1,02% .
Otulina Parku obejmuje tereny 48 sołectw oraz miasto Bodzentyn o łącznej powierzchni 20786,07 ha. W 79%
są to użytki rolne.
Park posiada wybitnie nieregularny kształt, wybitnie wydłużony na osi NWW-SEE, o długości około 22,3 km,
szerokości ok. 7 km. Długość granic zewnętrznych Parku wynosi 133,2 km, a otuliny ponad 250 km. Wyspowe
usytuowanie Parku wśród gęsto zaludnionych, intensywnie użytkowanych rolniczo terenów, wydłużony kształt
oraz znaczna długość granic sprzyjają zagrożeniom związanym z niekontrolowaną penetracją, głównie przez
miejscową ludność.
3. Budowa geologiczna
Obszar Parku i otuliny położony jest w obrębie paleozoicznego trzonu górotworu świętokrzyskiego.
Występujące tu skały powstały w bardzo dużym przedziale czasowym , obejmującym przede wszystkim
wszystkie okresy ery paleozoicznej. Dlatego ŚPN stanowi wielkie naturalne muzeum przyrody skalnej, w
którym można poznawać zjawiska i procesy jakie zachodziły w dziejach geologicznych Gór Świętokrzyskich w
ciągu ostatnich 550 milionów lat.
Najstarsze skały - kambru środkowego i górnego - występują w centralnej części Parku. Są to łupki, iły,
mułowce oraz piaskowce kwarcytowe (potocznie zwane „kwarcytami”) i szarogłazowe. Duża odporność na
wietrzenie piaskowców kwarcytowych sprawiła, że zbudowane są z nich najwyższe kulminacje oraz grań
grzbietowa Łysogór, zaś popękane wychodnie tego kompleksu utworzyły rozległe rumowiska skalne tzw.
„gołoborza”. W osadach kambryjskich Łysej Góry odkryto i opisano po raz pierwszy na świecie skamieniałości
organizmów z grupy Corallocyathida.
Osady ordowiku i syluru - głównie podatne na wietrzenie łupki ilaste (graptolitowe) i iłowce, z udziałem
piaskowców i szarogłazów, występują w podłożu Doliny Wilkowskiej i Dębniańskiej (położonych na N od
Łysogór). Skały te zawierają liczne szczątki graptolitów, trylobitów, ramienionogów, małżów i liliowców.
Ze skał dewonu dolnego zbudowane są wzgórza północnej części Parku (Pasma Klonowskie, Bostowskie,
Chełmowa Góra) oraz jego południowej części otuliny (Pasmo Bielińskie, Wał Małacentowski). Są to mułowce,
iłowce, piaskowce, piaskowce kwarcytowe, szarogłazy i iłołupki. W piaskowcach zachowane są szczątki fauny
małży, ramienionogów, trylobitów, pancerzy ryb pancernych (plakodermy) oraz pierwszych roślin lądowych
(flora psylofitowa).
W dewonie środkowym i górnym - obok łupków ilastych, mułowców i piaskowców - wytworzyły się margle,
wapienie i dolomity płytowe z fauną koralowców. Skały węglanowe środkowego i górnego dewonu, miejscami
z bogatą fauną ramienionogów, głowonogów, małżów i trylobitów odsłaniają się w okolicach Cząstkowa,
Rudek i Bodzentyna.
Skały karbońskie oraz osady permu (cechsztyn), m.inn. zlepieńce złożone z okruchów skał węglanowych,
występują tylko sporadycznie. Ze schyłkiem ery paleozoicznej związane są żyły skał magmowych pochodzenia
wulkanicznego (diabazy), odkryte w okolicy Św. Katarzyny.
Paleozoiczny górotwór pokrywają na znacznej powierzchni (w dolinach) silnie zróżnicowane utwory starszego
czwartorzędu (plejstocenu), m.inn. : mułki i piaski zastoiskowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe, gliny
zwałowe i peryglacjalne, lessy oraz rzadko piaski eoliczne. Osady holoceńskie wypełniające współczesne doliny
rzeczne to
głównie mady i torfy.
4. Rzeźba
ŚPN wraz z otuliną obejmuje północno-wschodnią część Gór Świętokrzyskich, stanowiących wydźwignięty i
silnie spłaszczony trzon Wyżyny Kieleckiej. Odzwierciedleniem złożonej budowy geologicznej, litologii oraz
tektoniki górotworu świętokrzyskiego są główne rysy jego rzeźby. Współczesny, kenozoiczny charakter rzeźby,
ukształtowany ostatecznie przez zjawiska związane ze zlodowaceniami w plejstocenie, nawiązuje wybitnie do
starszych struktur uformowanych podczas paleozoicznych (kaledońskich i waryscyjskich) ruchów
orogenicznych, które utworzyły trzon górotworu. Na jego obrzeżach zaznacza się także wpływ młodych ruchów
alpejskich.
Obecnie Góry Świętokrzyskie są niskimi górami rusztowymi o deniwelacjach rzędu 200-350 m. Zasadniczym
ich rysem jest występowanie przebiegających równolegle ciągów twardzielcowych pasm i grzbietów o budowie
izoklinalnej (rzadziej antyklinalnej), rozdzielonych podłużnymi obniżeniami o cechach niecek (lub dolin),
wykształconych na skałach bardziej podatnych na wietrzenie. Przebieg pasm i grzbietów nawiązuje do kierunku
osi fałdów orogenezy kaledońskiej (kierunek W-E), waryscyjskiej (WNW-ESE) i alpejskiej (NW-SE).
Rzeki wcięły się w utwory o różnej odporności; niektóre tworzą przełomowe doliny w obrębie twardzielcowych
pasm grzbietów lub wykorzystują dyslokacje poprzeczne.
Głównym elementem morfologicznym na obszarze Parku są Łysogóry, zbudowane z najbardziej odpornych skał
- piaskowców kambryjskich. Znajduje się tu najwyższe wzniesienie całych Gór Świętokrzyskich - masyw
Łysicy ze szczytem Łysicą (612 m npm) i Agatą (608 m) oraz masyw Łyśca, zwany też Łysą Górą (595 m).
Pomiędzy Łysicą a Łysą Górą rozciąga się - w kierunku NWW-SEE - kilkunastokilometrowy, monotonny
grzbiet, ze słabo zaznaczonymi przełęczami Kakonińską (522 m) i Hucką (495 m). Najbardziej
charakterystycznymi i swoistymi elementami rzeźby w tej części Parku są rozległe rumowiska skalne
(gołoborza) oraz kwarcytowe grzbiety twardzielcowe. Za wartościowe uznać również należy ostańce
denudacyjne wystające z powierzchni grzbietowych jako formy charakterystyczne dla starych gór.
Od północy do Pasma Łysogórskiego przylegają izoklinalne, utworzone w miękkich łupkach i szarogłazach,
szerokie na 4-5 km, Doliny Wilkowska i Dębniańska. Ich dna położone na wysokości około 300 m npm
posiadają system rynien pradolinnych z okresu deglacjacji lądolodu południowopolskiego, wypełnionych
osadami akumulacji lodowcowej. Od północy doliny te obrzeżają wzniesienia wymodelowane w serii skał
dewońskich, budujące ciąg Pasm: Klonowskie, Bostowskie i Pokrzywiańskie. Wybitnym elementem
morfologicznym tej części Parku jest monoklinalne Pasmo Klonowskie z masywem Bukowej Góry (484 m )
oraz wzniesieniami Góry Psarskiej (415 m) i Miejskiej (426 m).
Południowa część otuliny Parku położona jest na obszarze niecki łagowskiej, z której wyłaniają się pojedyncze
grzbiety (np. Góra Stróżna, Kobyla Góra ) oraz Pasmo Bielińskie.
5. Gleby
Gleby Parku i otuliny posiadają bogatą mozaikę pokrywy glebowej. Występują tu gleby niestrefowe litogeniczne, autogeniczne (zaliczane do gleb strefowych i piętrowych) oraz semihydrogeniczne, hydrogeniczne
i napływowe.
Gleby litogeniczne to skaliste gleby inicjalne oraz rankery gołoborzy. Jako pozostałość plejstoceńskiego
środowiska peryglacjalnego stanowią wybitną osobliwość przyrodniczą.
Gleby autogeniczne, decydujące o składzie mozik glebowych ŚPN, zajmują 87% jego powierzchni. Ich skałami
macierzystymi są serie pokryw stokowych. Dominują tu gleby brunatne kwaśne typowe (46% areału), brunatne
kwaśne opadowo-glejowe (ok. 8%), płowe właściwe (6%), rdzawe właściwe (14%), rdzawe bielicowe (6%).
Gleby semihydrogeniczne (m. in. glejobielicowe, opadowoglejowe, czarne ziemie), hydrogeniczne (gleby
torfowe) i napływowe (mady) związane z dominującą obecnością wody w podłożu występują głównie w
dolinach i zajmują około 12 % powierzchni.
Ze względu na właściwości fizyczne i chemiczne skał macierzystych gleby Parku są na ogół kwaśne, jałowe,
zimne, i trudno przepuszczalne przez co stwarzają niekorzystne warunki dla wegetacji.
6. Wody powierzchniowe
W krajobrazie Parku wody są elementem mało widocznym. Geometria i układ sieci rzecznej związane są ze
stukturą geologiczną oraz tektoniką skalnego podłoża. Wzdłuż grzbietu Łysogór przebiega obszar
wododziałowy pomiędzy dorzeczami dwu rzek - Kamiennej i Nidy. Wody opadowe szybko spływają po
skalnym podłożu strefy wierzchołkowej pasm i znikają w pokrywach zwietrzelinowych stoków, aby wypłynąć
poniżej w formie źródeł i wycieków dających początek licznym strumieniom.
Po stronie północnej Łysogór (zlewnia rzeki Kamiennej), poniżej pierwszej linii źródeł zlokalizowanych w
strefie spękań tektonicznych (na wysokości 350-400 m), kształtuje się gęsta sieć potoków stałych i okresowych
o układzie widlastym. Druga, niższa strefa źródeł (podzboczowych) wypływa z ze stokowych pokryw
zwietrzelinowych i osadów aluwialnych. Potoki spływające z północnych zboczy uchodzą do rzeki Czarnej
Wody oraz Pokrzywianki.
Stoki południowe mają rzadszą sieć rzeczną ( o układzie dendrycznym), a źródła są bardziej rozproszone. Wody
te zbierają rzeki Warkocz, Belnianka i Słupianka.
Zlewnie Gór Świętokrzyskich charakteryzują się niwalno-deszczowym systemem zasilania. Stąd reżim
odpływających rzek jest silnie związany z sezonową zmiennością zasilania i warunkami klimatycznymi.
Przebieg zmienności przepływu wykazuje dwa maksima w ciągu roku - w marcu (skumulowany odpływ
roztopowy) oraz w listopadzie - grudniu (odpływ opadów późnojesiennych). Opady letnie zaznaczają się
niewielkim wzrostem przepływu.
7. Klimat
W granicach Parku wyróżniono 3 piętra klimatyczne - szczytowe, zboczowe i dolin. Warunki klimatyczne
najwyższego piętra obejmującego kulminacje i grzbiety wzniesień Łysogór oraz fragmenty Pasma
Klonowskiego (obszary położone powyżej 400 m npm) reprezentuje stacja Św. Krzyż (575 m). Średnie wartości
elementów klimatu w tej części Parku świadczą o jego znacznym indywidualiźmie na tle warunków
klimatycznych Wyżyny Małopolskiej. Natomiast można je porównać do warunków Beskidu Niskiego i
Sądeckiego, a pod pewnymi względami do Suwalszczyzny i Kaszub. Średnia roczna temperatura na Św.
Krzyżu wynosi 5,80 C. Surowsze warunki (w stosunku do sąsiednich terenów) znajdują także potwierdzenie w
długości termicznych pór roku. Lato trwa tu przeciętnie 57 dni, a zima 121 dni. Dni z mrozem w ciągu roku jest
na Św. Krzyżu 138, w Nowej Słupi (reprezentującej klimat zboczy) 120. Dni gorących na Św. Krzyżu 13, w
Nowej Słupi 24, a w dolinach (Bodzentyn) aż 30-35.
Szczytowe partie Łysogór otrzymują w ciągu roku od 800 do 850 mm opadów, a najniżej położone partie
Parku (Bodzentyn) tylko 550 - 600 mm. Liczba dni z opadem wynosi w ciągu roku od 174 (Św. Krzyż) do 148
(Bodzentyn). Pokrywa śnieżna na szczytach Łysogór utrzymuje się przez 102 dni; pod tym względem wyższe
wartości w kraju mają tylko Karpaty oraz Sudety. Sezon wegetacyjny trwa 185 dni.
8. Ekosystemy
W krajobrazie Parku dominują naturalne ekosystemy leśne, których zróżnicowanie i rozmieszczenie zależy
głównie od czynników edaficznych, a w mniejszym stopniu od warunków klimatyczych. Piętrowy układ
zbiorowisk leśnych związany z wyniesieniem npm zaznacza się słabo. Wyróżnia się tu „piętro niższe”
(obejmujące doliny oraz dolne partie zboczy do wysokości 350 - 450 m npm), gdzie występują zbiorowiska
leśne typowe dla obszarów niżowo-wyżynnych oraz tzw. „piętro wyższe”, w którym dominują lasy bukowe i
bukowo-jodłowe, nawiązujące w pewnym stopniu do dolnoreglowych zbiorowisk w Beskidach.
Naturalnym ekosystemem nieleśnym Łysogór są gołoborza z roślinnością złożoną głównie z pionierskich,
naskalnych zbiorowisk roślin zarodnikowych (z udziałem reliktowych porostów i mszaków).
W dolinach, obok naturalnych ekosystemów leśnych, duże znaczenie mają półnaturalne ekosystemy łąkowe.
W strefie otulinowej dominuje roślinność typowo synantropijna, związana z uprawami oraz siedliskami
ruderalnymi.
Bioróżnorodność Parku wzbogacają fragmenty muraw kserotermicznych oraz ciepłolubnych zarośli.
- Zbiorowiska roślinne:
Zbiorowiska naturalne:
Leśne:
Podstawowymi gatunkami lasotwórczymi, zajmującymi w sumie ponad 90% powierzchni leśnej Parku są jodła,
buk oraz sosna. Mniejszy udział mają m.in. : świerk, dęby (szypułkowy oraz bezszypułkowy), olsza czarna,
klony (jawor i klon zwyczajny), modrzew, brzoza brodawkowata, topola osika, grab, lipa drobnolistna. Drzewa
te budują około 15 zespołów leśnych.
Na grzbietach oraz zboczach „wyższego piętra” Łysogór i Pasma Klonowskiego dominują lasy bukowe oraz
bukowo-jodłowe. Jedynym zespołem o charakterze górskim jest żyzna buczyna karpacka, porastająca pólnocne
stoki Łysogór. W jej runie rośnie obficie żywiec gruczołowaty. W Paśmie Klonowskim (Bukowa Góra) w
składzie żyznej buczyny występuje żywiec dziewięciolistny, gatunek charakterystyczny żyznej buczyny
sudeckiej. Zdecydowanie większą powierzchnię w tym „piętrze” zajmuje jednak - uboższa florystycznie acidofilna (kwaśna) buczyna niżowa (często z obfitym udziałem paproci).
Na glebach silnie szkieletowych, zwłaszcza już na opanowanych przez las gołoborzach rozwija się wyżynny
mieszany bór jodłowy (uważany za endemiczny zespół leśny wyżyn południowopolskich).
W „piętrze niższym” najbardziej rozpowszechnionym zespołem leśnym jest subkontynentalny mieszany bór
sosnowo-dębowy (zwykle z udziałem jodły). Mniejszy areał zajmują bory sosnowe (świeży, wilgotny i
bagienny) oraz mszysty, wilgotny bór jodłowo-świerkowy. Żyźniejsze siedliska zajmują grądy oraz łęg
olszowo-jesionowy.
Obok lasów o charakterze naturalnym na znacznej powierzchni Parku występują postacie degeneracyjne
różnych zespołów leśnych, ukształtowane w wyniku różnorodnych form gospodarki człowieka. Są to m. in.
monokultury (głównie sosny, ale także jodły, modrzewia i in.) lub silnie przerzedzone fitocenozy, nawiązujące
do zbiorowisk zrębowych..
Naskalne:
Związane są głównie z gołoborzami. Ze względu na skrajnie niesprzyjające warunki mikroklimatyczne i
edaficzne, złomowiska skalne Łysogór są trudno dostępne dla roślin. Na otwartych gołoborzach wykształciły się
tylko pionierskie zbiorowiska roślin zarodnikowych, złożone z porostów i mszaków. Wśród porostów
naskalnych występują liczne gatunki borealno-górskie. Zbiorowiska te mają niewątpliwie charakter reliktowy
(występują in situ od epoki lodowcowej). Na obrzeżach gołoborzy postępuje - niezwykle wolno - naturalna
(pierwotna) sukcesja ekologiczna. Spośród gatunków roślin naczyniowych stopniowo wkraczają paprocie
(zwłaszcza paprotka zwyczajna), borówki, malina, bodziszek cuchnący. Najbardziej ekspansywnym drzewem,
inicjującym rozwój lasu na gołoborzu jest jarzębina.
Zbiorowiska półnaturalne
Najważniejszymi zbiorowiskami zastępczymi o charakterze półnaturalnym są różnorodne zbiorowiska łąkowe.
Utworzone zostały przez człowieka na siedliskach wilgotnych lub zabagnionych lasów. głównie w dolinach
Dębniańskiej i Wilkowskiej. Reprezentują około 12 zespołów, zaliczonych do 4 klas roślinności. Mimo iż
zajmują niewielką część powierzchni Parku (około 130 ha), przyczyniają się znacząco do wzbogacenia
bioróżnorodności . W ich składzie florystycznym występują liczne chronione i rzadkie w regionie oraz w kraju
gatunki roślin, a także specyficzna fauna. W okresie minionych kilkudziesięciu lat, w związku z ograniczeniem
ich użytkowania ( lub nawet całkowitym zaniechaniem koszenia części łąk), nastąpiło - w wyniku wtórnej
sukcesji - zmniejszenie się ich powierzchni.
Do zbiorowisk półnaturalnych, również gwałtownie zanikających na tereni Parku, należą fragmenty
kserotermicznych muraw oraz ciepłobnych zarośli występujące na skarpie Zapusty koło Cząstkowa.
Zarówno łąki jak i murawy wymagają aktywnych form ochrony, polegających na przywróceniu tradycyjnych
form ich użytkowania (koszenie, wypas).
Flora
Rośliny naczyniowe:
Na obszarze Parku i otuliny stwierdzono dotychczas około 1085 gatunków. Obecnie potwierdzono 1015
gatunków ( należących do 100 rodzin) w tym: 28 paprotników (18 paproci, 7 skrzypów i 3 widłaki), 10
nagonasiennych oraz 977 okrytonasiennych. W samym Parku występuje aktualnie 859 gatunków.
Najliczniejszymi grupami siedliskowymi są: rośliny leśne i zaroślowe (270 gatunków), łąkowe (125 gat.) oraz
synantropijne (250 gat.). Spośród rozmaitych grup zasięgowych na szczególną uwagę zasługuje tzw. „element
górski” (około 45 taksonów). Pospolitymi roślinami górskimi w Parku są: jodła pospolita, bez koralowy,
nerecznica szerokolistna, trzcinnik owłosiony, starzec Fuchsa. Do najrzadszych należą m.in.: podrzeń
żebrowiec, paprotnik kolczysty, miesiącznica trwała, czosnek siatkowaty, wyblin jednolistny. W bliskim
sąsiedztwie otuliny Parku rośnie omieg górski. 56 gatunków podlega ustawowej ochronie, w tym 43 ochronie
całkowitej. Spośród 15 gatunków zamieszczonych w krajowej „czerwonej liście”, oraz 76 w liście regionalnej,
do najcenniejszych należą: nerecznica grzebieniasta, pięciornik skalny, turzyce stopowata i zgrzebłowata,
kostrzewa różnolistna i in. Wiele rzadkich roślin całkowicie wyginęło w Parku (np. paprotnik ostry, zanokcica
północna oraz zielona, zimoziół północny, pokrzyk wilcza jagoda).
Mszaki.
Naturalne warunki siedliskowe ŚPN sprzyjają wegetacji mchów i wątrobowców. Jednak stan ich zbadania jest
niedokładny i niepełny. Brak jest całościowego opracowania, a w nielicznych publikacjach cząstkowych podano
dotychczas około 200 gatunków. Mszaki wchodzą w skład zbiorowisk roślin naczyniowych, bądź tworzą w ich
obrębie samodzielne skupienia o charakterze synuzji (np. na martwym drewnie, korze żywych drzew, na
skałach). Szczególnie interesująca jest brioflora podszczytowych gołoborzy oraz wychodni skalnych Pasma
Łysogórskiego, gdzie stwierdzono kilkadziesiąt gatunków wysokogórskich. Są to m. in. naleźlina skalna,
czterozębiec wąski, skalniczek zatokowy i s. sudecki, krótkosz odgięty, torfowiec pięciorzędowy. Ostatnio
zaobserwowano zanikanie wielu gatunków, zwłaszcza epifitycznych.
Glony.
Wśród zanotowanych dotąd około 270 gatunków glonów dominują okrzemki (105 gat.), sprzężnice (72 gat.) i
zielenice ( 47 gat.). Najbogatsze i najcenniejsze stanowiska związane są z mokrymi łąkami, położonymi w
Dolinie Dębniańskiej.
Porosty.
Porosty należą do najlepiej zbadanych grup organizmów ŚPN. Dotychczas stwierdzono 340 gatunków, co
stanowi ponad 75% lichenoflory Gór Świętokrzyskich. Wykazują duże zróżnicowanie pod względem
ekologiczno-geograficznym. Na szczególną uwagę zasługują liczne gatunki wysokogórskie oraz borealnogórskie, posiadające reliktowe stanowiska na gołoborzach. Reprezentują one zarazem najstarszą grupę
organizmów żyjących obecnie w Parku (relikty glacjalne). Są to głównie porosty naskalne rosnące na głazach
kwarcytowych np. przylepka żałobna, tapetka pokrzywiona, ustupka halna, kruszownica wielolistkowa i k.
strojna, otwornica koralowata. W szczelinach między skałami występują borealno-górskie gatunki chrobotków chrobotek rozdarty oraz chrobotka alpejska. W ostatnich dzisięcioleciach zaobserwowano zanikanie stanowisk
oraz całkowite wymieranie licznych gatunków. Tempo i zakres tego procesu są katastrofalne (np. ubytki w
grupie porostów nadrzewnych sięgają 50%) i nie mają odpowiednika w żadnej innej grupie organizmów.
Grzyby.
Grzyby wielkoowocnikowe stanowią bogatą i zróżnicowaną, a zarazem słabo zbadaną grupę. Dotychczas
podano 454 gatunki (429 podstawczaków i 25 workowców), jednak ich liczbę szacuje się na około 600
gatunków. Do najcenniejszych zaliczyć należy formy rzadkie, wymierające oraz zagrożone w skali kraju,
spośród których kisielec kosmaty posiada tu jedyne stanowisko w Polsce. W sumie około 90 gatunków
makromycetes ŚPN zamieszczonych jest w krajowej „czerwonej liście”, 10 gatunków podlega ustawowej
ochronie (m.in. smardz jadalny, flagowiec olbrzymi, szmaciak gałęzisty, okratek australijski, sromotnik
bezwstydny). Podobnie jak wśród innych grup organizmów wyróżnić można gatunki górskie np. białozasłonek
bulwiasty, miseczka pomarańczowa, gołąbki różowy i turecki, jodłownica górska.
Fauna.
Fauna Parku została ostatnio dokładnie i wszechstronnie przebadana. Jest ona stosunkowo bogata i w dużym
stopniu reprezentatywna dla Gór Świętokrzyskich. Dotychczas podano około 4000 gatunków bezkręgowców
oraz 230 kręgowców.
Ssaki reprezentowane są przez 45 gatunków, z czego 26 podlega ochronie gatunkowej (w tym 12 gatunków
nietoperzy). W ciągu ostatnich 120 lat wyginęły wilk, żbik i żołędnica, obecnie zanika borsuk. Ostatnio
restytuowano z powodzeniem bobra oraz łosia.
Ptaki są najliczniejszą grupą kręgowców. Awifauna Parku liczy około 150 gatunków, w tym 118 ptaków
lęgowych. Spośród 97 gatunków podlegających ustawowej ochronie do najrzadszych należą m.in.: bocian
czarny. kruk, krogulec, trzmielojad. W ostatnim półwieczu wyginęły orlik krzykliwy, kobuz, sokół wędrowny,
sowa płomykówka.
Gromadę gadów reprezentuje tylko 6 gatunków - jaszczurki zwinka i żyworódka, padalec, zaskroniec, żmija
zygzakowata i gniewosz plamisty.
Wśród 12 gatunków płazów są m.in. 3 gatunki traszki (grzebieniasta, zwyczajna i górska) oraz 3 ropuchy (szara,
zielona i paskówka), kumak nizinny i rzekotka.
W skład ichtiofauny Parku (i otuliny) wchodzi 12 gatunków ryb, z których najpospolitszą jest chroniona strzebla
potokowa.
Bezkręgowce, mimo iż stanowią około 95% fauny , są słabiej poznane a o niektórych grupach zupełnie brak
danych.
Licznie reprezentowane są mięczaki (68 gatunków lądowych oraz 12 wodnych). Wśród ślimaków lądowych
około 16% stanowią gatunki górskie; reliktem glacjalnym jest przeźrotka Kotuli, reliktami
wczesnoholoceńskimi przeźrotka czosnkowa i świdrzyk siedmiogrodzki. W grupie stawonogów liczne są pająki
(187 gatunków). Do szczególnie interesujących należy gryziel - rzadki w kraju przedstawiciel ptaszników.
Spośród licznych w Parku owadów 29 gatunków podlega ustawowej ochronie. Są to biegaczowate, trzmiele,
nadobnica alpejska, jelonek rogacz i wynurt.
W sumie na terenie ŚPN występuje 181 chronionych gatunków zwierząt, w większości kręgowców. Kilka
znajduje się w polskiej czerwonej księdze (m.in. mroczki posrebrzony i pozłocisty, koszatka, popielica,
puszczyk uralski, dzierzba czarnoczelna).
9. Krajobraz i kultura
O wartościach krajobrazowych Parku decyduje niepowtarzalne ukształtowanie masywu Łysogór z
charakterystycznymi dominantami Łysicy i Łysej Góry, a także odrębnego pod względem morfologicznym
Pasma Klonowskiego oraz rozdzielającymi oba te Pasma Dolinami - Wilkowską i Dębniańską. Elementem
krajobrazu integrującym obszar Parku są lasy.
Tereny obecnego Parku i otuliny stanowiły w przeszłości ważne ogniwo tzw. „Staropolskiego Okręgu
Przemysłowego”. Już w II - I w. p.n.e. rozwinęło się na tych terenach starożytne hutnictwo żelaza, a w I - II
w.n.e. na terenie dzisiejszych Rudek funkcjonowała głębinowa kopalnia rudy żelaza. Pozostałością starożytnych
pieców hutniczych - tzw. dymarek - są żużle żelazne (zwykle w postaci kloców), odnajdywane do chwili
obecnej na wierzchołkach i zboczach obszaru łysogórskiego. Na jednym z licznych piecowisk odkrytych przez
archeologów u podnóża Łysej Góry, w miejscowości Słupia Nowa, zbudowano muzeum.
We wczesnym średniowieczu na Łysej Górze mieścił się ośrodek kultu pogańskiego, z którym związany jest datowany na VIII - X w. n.e. - wał (krąg) kamienny, okalający wierzchołek góry. W związku z
chrystianizacją ziem polskich został on później w znacznym stopniu zniszczony, a w latach 1102 -1138 powstał
w tym miejscu klasztor benedyktyński (którego głównym fundatorem był król Bolesław Krzywousty).
Doniosłą rolę w jego dziejach odegrały - przechowywane tu do chwili obecnej - relikwie Krzyża Świętego.
Przyciągały one od początków XIV w. liczne rzesze wiernych, dzięki czemu klasztor na Łysej Górze stał się
ośrodkiem pątniczym o znaczeniu ogólnopolskim. W związku z tym w latach 1351-1361 kościół klasztorny
zmienił pierwotne wezwanie Św. Trójcy na Św. Krzyż . Z czasem nazwę Św. Krzyż przeniesiono na całe
wzgórze. Pielgrzymowali na Św. Krzyż m.in. możnowładcy, biskupi i królowie, a szczególną opieką otoczył go
Władysław Jagiełło. Żyjący tu przez stulecia benedyktyni prowadzili różnorodną działalność - charytatywną,
medyczną, kaznodziejską (tutaj powstały słynne „Kazania Świętokrzyskie’), edukacyjną, a nawet polityczną i
społeczną. Po kasacie zakonu przez władze carskie w 1819 r. budynki klasztorne pełniły różne funkcje, m. in.
jako więzienie. Po II wojnie światowej gospodarzami klasztoru zostali oo. oblaci.
Przy drogach, w różnych punktach Parku, znajduje się wiele starych kapliczek i krzyży przydrożnych (z XVIIIXIX w.)
10. Otulina Parku
Otulina zajmuje 3-krotnie większą powierzchnię niż sam Park. Swoją zewnętrzną (prawie 260-kilometrową)
granicą przylega do strefy ochronnej trzech Parków Krajobrazowych (Sieradowickiego, Jeleniowskiego,
Cisowsko-Orłowińskiego) oraz Podkieleckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obejmuje obszary
zróżnicowane przyrodniczo i krajobrazowo, jednak ze zdecydowaną przewagą terenów rolniczych; prawie 80%
powierzchni zajmują użytki rolne, lasy tylko 16,8%. Kulturowy krajobraz wiejski otuliny cechuje się
charakterystycznym układem „pasiaków” pól oraz liniowymi układami wsi (wzdłuż warstwic), połączonymi
siecią dróg. Rolnictwo pozostaje w tradycyjnym nurcie gospodarki płodozmianowej, dostosowanej do
warunków siedliskowych. Na styku Parku i otuliny dochodzi do poważnych konfliktów i problemów
ochronnych, gdyż lasy Parku graniczą głównie bezpośrednio z polami uprawnymi oraz z zabudową wiejską.
Niekorzystną tendencją jest wzrost liczby mieszkańców oraz postępujące „zagęszczenie” bezstylowej
zabudowy w bezpośrednim sąsiedztwie Parku.
W otulinie zachowały się także liczne zabytki architektury, np. w Bodzentynie ruiny XIV - wiecznego zamku
biskupów krakowskich oraz XV - wieczny kościół gotycki. Pod Łysicą , w miejscowości Św. Katarzyna,
znajduje się klasztor i kościół pod wezwaniem Św. Katarzyny, pobudowane w latach 1417-1478, które
przekazano w 1478 r. oo. bernardynom (obecnie należy do sióstr bernardynek).
11. Zadania i cele Parku
Cele ogólne:
- skuteczna ochrona naturalnych i półnaturalnych ekosystemów , utrzymanie różnorodności biologicznej
oraz złożoności układów ekologicznych;
- zachowanie zabytków kultury materialnej i duchowej;
- kontynuacja badań naukowych i rozwój monitoringu dla wzbogacenia wiedzy o zasobach przyrodniczych
oraz wypracowaniu skutecznych metod ich ochrony;
- udostępnianie Parku dla zwiedzania i celów edukacyjnych.
Zadania ochrony:
W rezerwatach ścisłych nieingerencja w funkcjonowanie ekosystemów naturalnych, na terenach objętych
ochroną częściową realizacja zadań ochrony czynnej - przywracanie naturalnego składu gatunkowego oraz
równowagi zdegradowanych ekosystemów leśnych, utrzymywanie w równowadze półnaturalnych ekosystemów
łąkowych oraz fragmentów kserotermicznych muraw.
Inne zadania:
- ograniczenie zagrożeń antropogenicznych, głównie poprzez minimalizację agresywnych wobec środowiska
form gospodarki, zarówno w samym Parku jak i jego bezpośrednim otoczeniu;
- kreowanie pozytywnego stosunku społeczności lokalnych do potrzeb ochrony zasobów przyrodniczokulturowych ŚPN.
12. Udostępnienie Parku
Regulamin dla zwiedzających.
Aby ograniczyć negatywne skutki funkcji turystycznej Parku opracowano regulamin zwiedzania, a jego
skróconą wersję zamieszczono na tablicach przy głównych wejściach do Parku. Napisy informują że:
1. Park zwiedzamy wyłącznie pieszo poruszając się wzdłuż wyznaczonych i oznakowanych szlaków
turystycznych w godzinach od świtu do zmierzchu;
2. Chronimy przyrodę Parku: rośliny i zwierzęta, źródła i potoki, gołoborza i skały, a także zabytki historii i
kultury;
3. Dbamy o porządek i zachowujemy ciszę;
4. Nie rozpalamy ognia, nie palimy papierosów;
5. Bacznie obserwujemy otaczającą nas przyrodę i wsłuchujemy sę w jej odgłosy.
Ponadto wzdłuż szlaków turystycznych ustawiono liczne tablice z napisem „Ochrona ścisła. Wstęp
wzbroniony”.
Muzeum Parku
Muzeum Przyrodniczo-Leśne ŚPN istnieje na Św. Krzyżu od 1954 r. Obecnie mieści się w zachodnim skrzydle
kompleksu klasztornego. Obejmuje m.in. dział przyrody nieożywionej, flory oraz fauny. Na miejscu stosisko z
materiałami informacyjnymi, folderami oraz literaturą dotyczącą Parku.
W pomieszczeniach klasztornych na Św. Krzyżu funkcjonuje także Muzeum Misyjne Misjonarzy Oblatów, a w
Nowej Słupi Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego. Przy głównych wejściach do Parku (Sw.
Katarzyna, Nowa Słupia, Huta Szklana czynne są punkty z pamiątkami oraz wydawnictwami turystycznymi.
Edukacja przyrodnicza
Jest realizowana głównie przez udostępnienie Muzeum Przyrodniczo-Leśnego, ścieżek dydaktycznych,
wydawanie przewodników, folderów i prac popularno-naukowych. Inne formy edukacji polegają na
organizowaniu zajęć dydaktycznych dla młodzieży szkolnej i studentów, wygłaszaniu prelekcji przez
pracowników naukowych, organizowaniu wystaw oraz konkursów, prowadzeniu zajęć w terenie.
Wyspecjalizowany w tym zakresie Ośrodek Edukacyjny ŚPN, z siedzibą w Bodzentynie (w budynku Dyrekcji
Parku) posiada własne sale dydaktyczne, nowoczesną salę audiowizualną oraz bogatą filmotekę przyrodniczą.
Ścieżki dydaktyczne
Na terenie Parku wytyczono 4 ścieżki dydaktyczne: 1. „Ścieżka historyczno-przyrodnicza Łysica” (6
przystanków wzdłuż czerwonego szlaku turystycznego z miejscowości Św. Katarzyna na szczyt Łysicy).
Wzdłuż trasy naturalne ekosystemy leśne (buczyny, bór jodłowy), wychodnie skalne, gołoborze, interesujące
zabytki historyczne (klasztor i kościół w Św. Katarzynie, kapliczka Św. Franciszka, mogiły powstańców z 1863
r. oraz groby z okresu II wojny światowej); 2. „Ścieżka przyrodnicza na Łysej Górze. Św. Krzyż” (7
przystanków, prowadzi wzdłuż drogi od bramy wjazdowej w Hucie Szklanej na Św. Krzyż). Na trasie naturalne
ekosystemy leśne oraz zróżnicowane formy ich ochrony (rezerwaty częściowe oraz rezerwat ścisły), gołoborze,
formy i skutki antropopresji; 3. „Ścieżka historyczna na Łysej Górze. Św. Krzyż” (5 przystanków, w tym koścół
i klasztor na Św. Krzyżu, fragmenty pogańskiego wału kultowego, cmentarz jeńców radzieckich); 4. „Ścieżka
przyrodnicza na Chełmowej Górze” (7 przystanków). Na trasie zbiorowiska leśne z udziałem modrzewia
polskiego.
Opisy wszystkich ścieżek do nabycia w siedzibie Dyrekcji Parku (Bodzentyn), w Muzeum-PrzyrodniczoLeśnym (Św. Krzyż) oraz w pawilonach przy wejściach do Parku.
Trasy zwiedzania:
Ruch turystyczny w ŚPN odbywa się wzdłuż sześciu oznakowanych szlaków turystycznych (o łącznej
długości 35 km).
Najdłuższy i najważniejszy z nich jest fragmentem czerwonego „szlaku głównego Gór Świętokrzyskich im. E.
Massalskiego” i przebiega wzdłuż całego masywu Łysogór. Prowadzi ze Św. Katarzyny na szczyt Łysicy,
przełęcz Św. Mikołaja, wieś Kakonin, przełęcz Hucką i Św. Krzyż do miejscowości Trzcianka. Trasa długości
17 km, bardzo urozmaicona pod względem krajobrazowym (tereny zalesione o puszczańskim charakterze,
obrzeża lasów, pola itp.), daje możliwość poznania najcenniejszych obiektów przyrodniczych i zabytków
historycznych Parku.
Trasa Św. Katarzyna - G. Miejska - Bodzentyn (szlak niebieski, długość 7 km) obejmuje m.in. fragment Doliny
Dębniańskiej z malowniczymi, bogatymi - pod względem florystycznym i faunistycznym - łąkami. Miasteczko
Bodzentyn z zabytkowymi obiektami historycznymi oraz siedzibą Dyrekcji Parku.
Szlak ze Św. Krzyża na Chełmową Górę (niebieski, około 5km) prowadzi „drogą królewską” do Nowej Słupi
(przy trasie kamienny posąg „pielgrzyma”, Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego, zabytkowy
kościół) i stąd na Chełmową Górę.
Szlaki Bukowa Góra - Klonów (żółty, 1 km) oraz Bukowa Góra - Psary Podlesie - Psary Stara Wieś (zielony,
6 km) prowadzą grzbietem oraz południowo-wschodnim skłonem masywu Bukowej G. ( Pasmo Klonowskie).
Tereny częściowo zalesione (żyzna buczyna górska z interesującymi gatunkami roślin zielnych), częściowo
otwarte, z widokiem na Łysogóry oraz na Dolinę Wilkowską.
13. Historia Parku
Starania o ochronę Gór Świętokrzyskich, a w szczególności Łysogór, zapoczątkowane zostały jeszcze w okresie
zaborów. Projekt utworzenia rezerwatu na tych terenach wysunięty został na początku XX stulecia (na XVI
Zjeździe Przyrodników i Lekarzy w Moskwie), a w 1908 r. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze zgłosiło
postulat w sprawie wszczęcia starań o utworzenie parku narodowego w Łysogórach. Pierwszym efektem było
utworzenie w 1920 r. rezerwatu na Górze Chełmowej ( o powierzchni 183,20 ha). Dzięki staraniom PROP w r.
1924 powstały w Łysogórach 2 rezerwaty ścisłe - na Łysicy (o powierzchni 114,96 ha) oraz na Łysej Górze
(196,5 ha). W sprawie dalszego rozszerzenia ochrony lasów Łysogór wypowiadali się naukowcy, przyrodnicy,
nauczyciele, lekarze i literaci. Znaczącym głosem o ochronę Łysogór było dzieło S. Żeromskiego „Puszcza
Jodłowa”. W r. 1932 powiększono chronioną powierzchnię Łysogór o tereny przylegające do istniejących już
rezerwatów Łysica i Łysa Góra oraz utworzono nowy rezerwat - Góra Miejska. Utworzony w ten sposób trzon
przyszłego parku narodowego osiągnął powierzchnię 1347,38 ha. Dzięki staraniom leśników lasy te przetrwały
nienaruszone przez okres okupacji.
Po II wojnie światowej podjęto starania o utworzenie parku. W 1947 r. Instytut Badań Regionalnych w
Kielcach opracował bardzo szeroko zakrojony projekt parku, obejmujący oprócz Łysogór m. in. Pasmo
Klonowskie wraz z Doliną Wilkowską oraz Pasmo Jeleniowskie (o łącznej powierzchni około 30 000 ha). Ze
względów gospodarczych okazał się on niemożliwy do zrealizowania. Ostateczną decyzję o utworzeniu ŚPN (o
powierzchni 5883 ha) podjęła Rada Ministrów w 1950 r. W 1954 r. powstały na terenie Parku 2 kolejne
rezerwaty ścisłe - Czarny Las (26,45 ha) oraz Mokry Bór (38,44 ha). W 1996 r. areał Parku powiększono do
7626,45 ha.
14. Administracja Parku i ważniejsze adresy
Dyrekcja Parku: 26-010 Bodzentyn, ul. Suchedniowska 4, tel. (0-41)31-15-106. Pracownia NaukowoBadawcza ŚPN oraz Ośrodek Edukacyjny ŚPN - w siedzibie Dyrekcji . Muzeum Przyrodniczo-Leśne ŚPN: 26004 Bieliny, Św. Krzyż.
15. Akty prawne regulujące funkcjonowanie Parku
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1950 r. w sprawie utworzenia Świętokrzyskiego Parku
Narodowego (Dz.. U. nr 14. poz. 133);
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 stycznia 1996 r. w sprawie Świętokrzyskiego Parku Narodowego
Parku Narodowego (Dz. U. R.P. Nr 4, poz. 29).
Zarządzenie Nr 32 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 9 lipca 1992 r.
w sprawie nadania statutu Świętokrzyskiemu Parkowi Narodowemu.
16. Zagrożenia Parku
Ze względu na położenie, topografię terenu, ukształtowanie granic oraz bezpośrednie sąsiedztwo rejonów
intensywnej działalności człowieka ŚPN należy do grupy parków narodowych w Polsce o najsilniej skażonym i
najbardziej zagrożonym środowisku przyrodniczym. Do najważniejszych zagrożeń należą:
•
silne zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego gazami (zwłaszcza SO2, NO2, CO) oraz pyłami, co
skutkuje zakwaszeniem wód i gleb Parku oraz wzbogaceniem ich w metale ciężkie ;
• zaburzenia stosunków wodnych objawiające się przyśpieszonym spływem powierzchniowym oraz
postępującym deficytem wody (wysychanie licznych cieków, żródeł i studni);
• zanieczyszczenia rzek i wód stojących (zwłaszcza w otulinie Parku);
• lokalizacja na terenie Parku potężnych emitorów fal elektromagnetycznych (stacja satelitarna w Psarach,
przekaźnik radiowo-telewizyjny na Św. Krzyżu);
• intensywna penetracja terenu przez miejscową ludność oraz związane z tym problemy (wywóz kamieni,
kradzieże drewna, kłusownictwo, niszczenie runa leśnego, wywóz śmieci do lasu itp.);
• błędy w gospodarce rezerwatowej (m. inn. nieracjonalna ochrona ekosystemów półnaturalnych, nadmierne
przerzedzenie i prześwielenie ekosystemów leśnych).
19. Wybrana literatura
Karpiński J.: Do Łysogór! PZWS, Warszawa, 1959.
Massalski E.: Góry Świętokrzyskie. Przyroda Polska, WP, Warszawa 1967.
Monografia Świętokrzyskiego Parku Narodowego (praca zbiorowa pod red. S. Cieślińskiego, A.
Kowalkowskiego). ŚPN, Bodzentyn-Kraków 2000.
Świętokrzyski Park Narodowy (praca zbiorowa pod red. W. Szafera). Wyd. Zakł. Ochr. Przyr. PAN, Nr 16,
Kraków 1959.
Żeromski S.: Puszcza Jodłowa. Wydawnictwo „Dom Książki”, Kielce, 1989.