Obudź w sobie Mistrza - Work

k atedr a ps ychologii
w w w.c har ak t e r y.e u
Obudź w sobie
Mistrza
Każdy z nas nosi
w sobie wewnętrznych
aktorów: Mówcę,
Żebraka oraz Mistrza.
Słuchanie ich głosu
pozwala nam odkryć,
czego potrzebujemy
i co jest dla nas
naprawdę ważne.
Tytuły poradników – częściej po­
uczających niż doradzających –
obiecują, że nauczą nas, jak lepiej
radzić sobie z życiem i jak być lep­
szym człowiekiem. Przykłady moż­
na mnożyć: Jak osiągnąć sukces?,
Jak być skutecznym menedżerem
swoich emocji, Jak być dobrą żoną/
matką, mężem/ojcem?, Jak dobrze
wychować dziecko?, Jak poradzić sobie z lękiem? Wydaje się, że więk­
szość problemów, o których mowa
w poradnikach, można sprowadzić
do wspólnego mianownika: deficy­
tów w obszarze skutecznej, mądrej
i dojrzałej samoregulacji. Może za­
tem „elementarz samoregulacji”
mógłby stanowić zastępnik „w pi­
gułce” dla wszystkich poradników
z cyklu „jak lepiej...”? Niestety,
a może na szczęście, takiego pod­
ręcznika jeszcze nie napisano. Być
może z tego powodu teoria syste­
56 k w iec ień 2011
Corbis
T
tekst
KAMILA WOJDYŁO
K ATEDRA P SYCHOLOGII
mów osobowości PSI Juliusa Kuh­
la dotycząca samoregulacji cieszy
się zainteresowaniem przeróżnych
odbiorców: nauczycieli, polityków,
pastorów, psychoterapeutów, peda­
gogów, psychologów, a nawet pro­
ducentów owoców.
Z teorii tej korzystają w praktyce
również menedżerowie, biznesme­
ni, prezesi wielkich koncernów,
którzy po osiągnięciu szczytu karie­
ry nagle odkrywają pustkę, popada­
ją w depresję lub wypalenie. Wielu
z nich łączy poczucie niespełnienia.
Osiągnęli prawie wszystko, z pozo­
ru są szczęśliwi, wciąż jednak po­
szukują „samych siebie”. Niektó­
rzy z nich przeszli serię treningów,
szkoleń, lecz nadal zastanawiają się,
dlaczego nie pojęli sztuki zarządza­
nia sobą i swoim życiem. Zrealizo­
wane cele nie dają im satysfakcji.
Dlaczego?
Mówca i Żebrak
Pewien mówca zapragnął uczyć innych prawdy. W obecności swojego
mistrza wygłosił przemówienie, które ten zaproponował ocenić. Przemówienie okazało się wspaniałe, natchnione, otwierało nowe horyzonty.
Pod koniec wystąpienia pewien żebrak zbliżył się do mówcy. Przemawiający natychmiast wstał i przekazał żebrakowi swój płaszcz, jako
dobry przykład dla zebranych (...).
Po chwili mistrz rzekł: „Twoje słowa
były natchnione, ale ty nie jesteś jeszcze gotów”.
Postępowanie Mówcy z przypowie­
ści Anthony’ego de Mello doskona­
le ilustruje problem ludzi, którzy
osiągają wyznaczone cele, nie mają
jednak poczucia spełnienia. Mówca
wydaje się człowiekiem skutecznie
realizującym cel. Jest mocno zaan­
gażowany i zmobilizowany do wy­
siłku. Ma jasno określony cel. Po­
trafi radzić sobie z wyzwaniem
i stresującą sytuacją. Jego przemó­
wienie zachwyca odbiorców, oka­
zuje się wartościowe. Co więcej,
Mówca wykazuje postawę pomocy.
Jednak Mistrz sugeruje, że Mówca
nie zrealizował celu. Przypowieść
pokazuje, że można skutecznie dą­
żyć do celu i osiągać go, a jedno­
cześnie być nieefektywnym. Jak to
możliwe?
Teoria systemów osobowości PSI
Juliusa Kuhla wyjaśnia, że efek­
tywne zaangażowanie w dążenie do
celu i podejmowane wysiłki bywa­
ją złudne, gdy są „nieprawdziwe”.
Efektywność postępowania Mów­
cy można oceniać z dwóch per­
spektyw: samokontroli oraz samo­
regulacji. Samokontrola to proces
odpowiedzialny za podtrzymywa­
nie celów i wytrwałość w działaniu.
Procesy samoregulacji z kolei od­
powiedzialne są za to, by realizowa­
ne cele były spójne z potrzebami,
uczuciami, doświadczeniami osoby
(system ten określa się w psycho­
logii terminem self). Z perspektywy
procesów samokontroli postępowa­
nie Mówcy było skuteczne – ponie­
waż wytrwale i efektywnie dążył
do celu. Jednak z perspektywy pro­
cesów samoregulacji jego postę­
powanie było nieefektywne, cele
działania nie były bowiem zgodne
z potrzebami.
Potrzeba Mówcy to docieranie do
prawdy i nauczanie prawdy. W rze­
czywistości jednak, choć przema­
wia o prawdzie, do prawdy nie do­
ciera. Po pierwsze, w konfrontacji
z Żebrakiem ulega własnym założe­
niom o potrzebach innych i reaguje
schematycznie. Nie dowiaduje się,
W motywacji do działania
tkwi pewien paradoks:
im bardziej skupiamy się
na wyznaczonym sobie celu,
tym trudniej jest nam
go osiągnąć.
w jakim celu podszedł do niego Że­
brak. Nie daje mu możliwości wy­
rażenia swoich potrzeb. W rezul­
tacie Mówca nie wie, czy Żebrak
rzeczywiście potrzebował płaszcza.
Po drugie, Mówca ulega pragnie­
niu, by wywrzeć na innych wraże­
nie swoją cnotą. A cnota na pokaz
nie jest prawdziwa. W rezultacie
cele Mówcy – wygłoszenie błysko­
tliwego przemówienia i udzielenie
pomocy na pokaz – były rozbieżne
z potrzebą nauczania prawdy. Mów­
ca, choć potrafił skutecznie kontro­
lować własne działanie i wytrwale
realizować cel, nie zaspokajał ani
potrzeb własnych, ani potrzeb dru­
giego człowieka.
Mistrzowska
samoregulacja
Mówca był tak bardzo owładnięty
dążeniem do nauczania prawdy, że
w rzeczywistości w swym postępo­
waniu oddalał się od niej. Sprzecz­
ność celów z potrzebami Mówcy
można wyjaśnić – w odwołaniu do
teorii PSI – brakiem integracji mię­
dzy odrębnymi systemami osobo­
wości uczestniczącymi w procesie
regulacji zachowania, które pracu­
ją pod wpływem odmiennych emo­
cji. Za formułowanie i podtrzymy­
wanie celów odpowiadają funkcje
lewej półkuli, która pracuje anali­
tycznie, sekwencyjnie i pod wpły­
wem emocji negatywnych. Z kolei
za realizację potrzeb i ich zgodność
z celami odpowiada półkula prawa,
która pracuje holistycznie i pod
wpływem emocji pozytywnych.
W przedniej części półkuli prawej
ulokowany jest system naszych
potrzeb, przekonań, doświadczeń,
określany systemem self.
Teoria PSI podpowiada, że w mo­
tywacji działania tkwi paradoks:
im bardziej skupiamy się na celu,
tym trudniej nam go osiągnąć. Nad­
mierna koncentracja na celu akty­
wuje bowiem emocje negatyw­
ne, które ukierunkowują uwagę
na jeden aspekt sytuacji, zawęża­
jąc perspektywę widzenia i moż­
2011 k w iec ień 57
archiwum autora
KATEDRA PSYCHOLOGII w w w. c h a ra k t e r y. e u
Julius Kuhl podczas pobytu w wiedeńskiej
Cafe Central. Przyjmując odpowiednią
postawę, Kuhl „porozumiewa się”
z imitacją człowieka... To symbol synergii
międzypółkulowej.
liwości konstruktywnego reago­
wania. Skoncentrowanie się na
wąskim fragmencie sytuacji (i do­
minacja lewej półkuli) jest potrzeb­
ne w obliczu zagrożenia, gdy na­
tychmiastowa reakcja może nawet
decydować o życiu. Wówczas sil­
ne emocje negatywne mogą nam
pomagać. W sytuacjach niewyma­
gających natychmiastowej reak­
cji emocje negatywne ograniczają
c z y t aj też
„Osobowość – ja k ją Ha n s Ey senc k
pi s ał ” (gr ud z ień 1998)
„K iedy osobowość bol i” (gr ud z ień 2005)
„ A n io ł St róż i noworocz ne obieca n k i”
(s t ycz eń 2011)
(dos tę pne w a rc h iw u m
w w w.c h a r a k te r y.e u)
58 k w iec ień 2011
jednak skuteczność działania, ha­
mują dostęp do self (prawej półku­
li) – systemu osobistych uczuć, do­
świadczeń i potrzeb. Lęk paraliżuje
nas, utrudnia refleksyjne myślenie,
które wspomaga rozważenie wie­
lu alternatyw, wsparcie ze strony
potrzeb, doświadczeń. Natomiast
umiejętność uspokajania siebie, re­
gulacji emocji negatywnych ułatwia
dostęp do self i umożliwia bardziej
trafne rozumienie sytuacji i siebie
w danej sytuacji.
U Mówcy ukierunkowanego na
„zrobienie wrażenia” lęk przed po­
rażką mógł blokować dostęp do self.
W efekcie uniemożliwił mu rozwa­
żenie różnych możliwych inter­
pretacji sytuacji oraz zareagowa­
nie w potrzebny, mądry i dojrzały
sposób.
Funkcjonowanie Mówcy, Żebraka
oraz Mistrza to metafora ilustru­
jąca współdziałanie systemów oso­
bowości według teorii PSI. Mówca
jest symbolem werbalnej i anali­
tycznie funkcjonującej półkuli lewej
(ego, Ja aktualne). Żebrak symboli­
zuje działanie obrazowej, holistycz­
nie pracującej półkuli prawej (self).
Natomiast postać Mistrza to sym­
bol naszych zdolności do regulacji
emocji, samouspokajania i motywo­
wania siebie. Samoregulacja mądra
i dojrzała jest możliwa wtedy, gdy
systemy osobowości współdziała­
ją. Dzieje się to za sprawą zdolno­
ści do regulacji emocji. Każdy z nas
potrzebuje wewnętrznych „akto­
rów”: Mówcy, Żebraka i Mistrza.
Emocje pomagają nam nie zastygać
w jednej roli, elastycznie przecho­
dzić z jednej w drugą. Innymi sło­
wy, jeśli cele mają służyć rozwojo­
wi, formułujący je Mówca powinien
korzystać z doświadczenia Żebraka.
Z pomocą przychodzi mu emocjo­
nalna mądrość Mistrza. Kto potrafi
regulować emocje, ten z łatwością
wchodzi w rolę optymalną dla da­
nej sytuacji.
Reakcje, które są rezultatem współ­
działania systemów osobowości, stanowią wyraz prawdziwego Ja. Są
autentyczne, bo są nasze, własne,
niewymuszone, nieograniczone po­
winnościami. Działamy wówczas
w zgodzie z tym, co czujemy i cze­
go potrzebujemy, co jest dla nas
ważne. Często zachowania tego ro­
dzaju nie są obarczone planowa­
niem, są spontaniczne, jak na przy­
kład reakcja Juliusa Kuhla, który
podczas pobytu w wiedeńskiej Cafe
Central bez słów próbował nawią­
zać kontakt z jednym z gospodarzy
(patrz zdjęcie). Dopasowanie osób
na zdjęciu pokazuje, że Kuhl potra­
fi „porozumieć się” nawet z imitacją
człowieka... Obraz ten jest dobrym
symbolem synergii międzypółku­
lowej.
Płaszcz, który grzeje
za bardzo
Realizowanie celów nieprawdzi­
wych, które nie dają zaspokojenia
i nie służą rozwojowi, jest działa­
niem na oślep, przypominającym
postępowanie Mówcy z przypo­
wieści. Pewien menedżer z powo­
K ATEDRA P SYCHOLOGII
dzeniem rozwijał się zawodowo.
Ostatnio awansował i osiągnął wy­
soką pozycję w firmie. A jednak
zgłosił się na terapię z poczuciem
wewnętrznej pustki, braku sensu
życia. Mówił o potrzebie zmiany.
Diagnoza osobowości z zastosowa­
niem metod opartych na teorii PSI
pokazała, że jego życie zawodo­
we i koncentracja na karierze były
rozbieżne z jego prawdziwymi po­
trzebami. Okazało się, że miał sil­
niejszą potrzebę więzi, relacji niż
potrzebę osiągnięć. Przewarto­
ściowanie dotychczasowego syste­
mu wartości i rozpoznanie swoich
prawdziwych potrzeb pomogło mu
zmienić cele i ukierunkować dzia­
łanie bardziej na życie rodzinne niż
karierę zawodową.
Realizując cele niezgodne z naszy­
mi potrzebami (podobnie jak Mów­
ca wobec Żebraka), przywdziewamy „płaszcz”, którego tak napraw­dę wcale nie potrzebujemy. Podob­
nie w relacjach z innymi osobami
reklama
możemy działać jak Mówca i ofe­
rować im „płaszcz”, którego nie
potrzebują i który ogranicza ich
rozwój. Takie postępowanie jest
charakterystyczne na przykład dla
Lęk paraliżuje nas,
utrudnia refleksyjne
myślenie, które mogłoby
przecież pomóc w szukaniu
alternatywnych wyjść
ze skomplikowanej sytuacji.
relacji o charakterze współuzależ­
nienia lub relacji nadopiekuńczości.
Praktykują je osoby współżyjące
z uzależnionymi, osoby uzależnio­
ne od miłości lub poświęcające się
z miłości. Można kochać bezgra­
nicznie, czyli nie stawiając granic
potrzebnych do rozwoju prawdzi­
wego Ja. Takie relacje usypiają na­
szego Mistrza – nasze zdolności re­
gulacji emocji.
Każdy z nas ma w sobie Mówcę,
Żebraka i Mistrza. Pod wpływem
emocji negatywnych można łatwo
ulegać roli Mówcy. Zawsze trze­
ba być czujnym, by nie usypiać
Żebraka. Warto także aktywować
swojego Mistrza. Pomocne w tym
są relacje, które wspierają nasze
prawdziwe Ja, oparte na otwarto­
ści i prawdzie – jej zrozumieniu
i akceptacji, dające możliwość po­
dejmowania samodzielnych decy­
zji i wolność wyboru w granicach
możliwości. Dr Kamila Wojdyło jest adiunk tem w Inst ytucie Psychologii Uniwersytetu
Gdańskiego. Jej zainteresowania naukowe i badawcze dot yczą mechanizmów
regulac yjnych pracoholizmu i osobowości. Zajmuje się również psychoterapią
poznawczo-behawioralną. Autorka książki Pracoholizm. Perspek t y wa poznawc za.