sciągnij PDF

Transkrypt

sciągnij PDF

„Kompleksowy program aktywizacji osób
starszych, 50+”
Raport nr 1
„ Czynniki determinujące postawy i zachowania osób w wieku
50+ na rynku pracy. Istota i sposoby mierzenia wykluczenia
społecznego ze szczególnym uwzględnieniem osób w wieku 50+”
opracowany przez dr Beatę Radzką
w terminie od 16 sierpnia do 25 października 2010 r.
Warszawa, 2010 r.
Publikacja udostępniana bezpłatnie, sfinansowana przez Unię Europejską
ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Część I
SPIS TREŚCI
Część I ...................................................................................................................................................................... 5
Czynniki determinujące postawy i zachowania osób w wieku 50+ na rynku pracy ................................................ 5
Wstęp ...................................................................................................................................................................... 6
I.
Praca jako wartość i wartości związane z pracą ........................................................................................... 12
1.
Praca jako wartość ................................................................................................................................... 14
2. Koncepcja rozwoju kariery zawodowej Donalda Supera ............................................................................. 15
2.1. Etapy w rozwoju kariery zawodowej ..................................................................................................... 20
2.2. Rozwój Kariery Życiowej a wartości i role społeczne ............................................................................ 23
3.
Praca jako wartość oraz wartości zwązane z pracą w badaniach ............................................................ 30
3.1. Wartość pracy dla ludzi starszych .............................................................................................................. 32
3.2. Wartości związane z pracą w badaniach.................................................................................................... 35
II. Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+ ........ 43
1. Psychologiczne aspekty starzenie się............................................................................................................ 44
2.
Postawy wobec starości ........................................................................................................................... 46
2.2.
Teoria wyłączania się ....................................................................................................................... 49
2.3.
Teoria aktywności............................................................................................................................ 51
2.4.
Strategia selektywnej optymalizacji połączonej z kompensacją ..................................................... 52
3.
Psychologiczne aspekty starzenia się w badaniach.................................................................................. 53
3.2.
Autoidentyfikacje związane z wiekiem ............................................................................................ 53
3.3.
Samopoczucie fizyczne i duchowe .................................................................................................. 55
3.4.
Postrzeganie przyszłości .................................................................................................................. 56
3.5.
Zachowania na rynku pracy osób w wieku okołoemerytalnym – w badaniach .............................. 58
4. Społeczne uwarunkowania starzenia się ...................................................................................................... 64
4.1.
Przyczyny, mechanizmy i skutki społecznych kategoryzacji ................................................................ 68
4.2.
Teoria tożsamości społecznej .............................................................................................................. 70
2
Część I
4.3.
Teoria autokategoryzacji ..................................................................................................................... 72
4.4.
Zmiana kateogoryzacji ......................................................................................................................... 76
5.Społeczne postrzeganie starości w badaniach ................................................................................................... 77
5.1. Test Utajonych Skojarzeń- pomiar ukrytych postaw i przekonań.............................................................. 79
Zakończenie .......................................................................................................................................................... 81
Bibliografia ............................................................................................................................................................ 82
Część II ................................................................................................................................................................... 86
Istota i sposoby mierzenia wykluczenia społecznego ze szczególnym uwzględnieniem osób w wieku 50+ ........ 86
Wprowadzenie ...................................................................................................................................................... 87
1.
Wykluczenie społeczne – podstawowe definicje ......................................................................................... 89
2.
Europejska Agenda Społeczna ...................................................................................................................... 93
2.1. Cele Europejskiej Agendy Społecznej ........................................................................................................ 93
2.2.Wskaźniki wykluczenia społecznego przyjęte w Laeken ............................................................................. 96
3.
Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka ........................................................... 98
3.1.
At-risk-if-poverty rate (after social transfers)– stopa zagrożenia ubóstwem po uwzględnieniu
transferów społecznych .................................................................................................................................... 98
3.1.1. Zagrożenie ubóstwem ze względu na wiek ........................................................................................ 99
3.1.2. Zagrożenie ubóstwem ze względu na rodzaj najczęściej podejmowanej aktywności gospodarczej . 99
3.1.3. Zagrożenie ubóstwem ze względu na typ gospodarstwa domowego. ............................................. 100
3.1.4. Zagrożenie ubóstwem ze względu na status gospodarstwa domowego ......................................... 101
3.1.5. Zagrożenie ubóstwem ze względu na intensywność pracy zarobkowej członków gospodarstwa
domowego – wskaźnik wprowadzony w 2005 r. ........................................................................................ 102
3.1.6. At–risk-of-poverty treshold: illustrative values – próg zagrożenia ubóstwem: wartości ilustracyjne
.................................................................................................................................................................... 103
3.2. Inequality of income distribution S80/S20 quintile share ratio – nierówności dystrybucji dochodów ... 103
3.3. At-persistent-risk-of-poverty rate (60% median) – utrzymujące się zagrożenie ubóstwem; wskaźnik osób
trwale zagrożonych ubóstwem ....................................................................................................................... 105
3.4.
Relative at-risk-of-poverty gap – przeciętna względna luka dochodowa osób o niskich dochodach 105
3.5.
Regional cohesion (dispersion of regional employment rates) – spójność regionalna, zróżnicowanie
regionalnych stóp zatrudnienia ...................................................................................................................... 107
3.6.
Long-term unemployment rate – stopa długotrwałego bezrobocia ................................................. 109
3
Część I
3.7.
Persons living in jobless households – odsetek osób żyjących w gospodarstwach domowych, w
których nikt nie pracuje .................................................................................................................................. 111
3.8.
nauki
Early school leavers not in education or training – Młodzież o niskim wykształceniu nie kontynuująca
112
3.9.
Life expectancy at birth – oczekiwana długość życia w momencie narodzin .................................... 112
3.10. Self defined health status by income level – subiektywna ocena własnego zdrowia w grupach
wyróżnionych ze względu na wielkość dochodu ............................................................................................ 113
4.
Pomocnicze wskaźniki wykluczenia społecznego ....................................................................................... 114
4.1.
Dispersion around the ‘at-risk-of-poverty threshold’ – dyspersja wokół granicy progu ubóstwa .... 114
4.2.
At-risk-of-poverty rate anchored at moment in time – stopa ubóstwa przy urealnionym progu
ubóstwa sprzed trzech lat ............................................................................................................................... 114
4.3.
At-risk-of-povert rate before social transfers – stopa ubóstwa bez uwzględnienia transferów
społecznych .................................................................................................................................................... 115
4.4.
Inequality of income distribution – Gini coefficient – Nierówności w dystrybucji dochodów
współczynnik Giniego ..................................................................................................................................... 116
4.5.
At-persistent-risk-of-poverty rate (50% median) – stopa utrzymującego się zagrożenia ubóstwem
(poniżej 50% mediany) ................................................................................................................................... 116
4.6.
Long-term unemployment share – udział osób długotrwale bezrobotnych ..................................... 117
4.7.
Very long-term unemployment rate – stopa bardzo długotrwałego bezrobocia .............................. 117
4.8.
Persons with low educational attaintment – odsetek osób o niskim wykształceniu ........................ 118
Zakończenie ........................................................................................................................................................ 119
Bibliografia .......................................................................................................................................................... 121
4
Część I
CZĘŚĆ I
CZYNNIKI DETERMINUJĄCE POSTAWY I ZACHOWANIA
OSÓB W WIEKU 50+ NA RYNKU PRACY
5
Wstęp
WSTĘP
Źródła
problemów
społecznych
tkwią
zawsze
wewnątrz
społeczeństw;
w podstawowych instytucjach regulujących ich funkcjonowanie. Starzenie się ludności
dopiero od niedawna stało się problemem społecznym. Jeszcze w XVII wieku
prawdopodobnie jedynie 1% populacji przekraczał 65. rok życia. W XIX w. wskaźnik
ten wzrósł do 4%1. W Polsce na początku 1900 r. odsetek ludzi po 60. roku życia wynosił
6,3%, w 1955r. – 8,5%, a w 2000r. – 16,7 %.
Prognoza stanu liczebnego i struktury ludności, opracowana przez GUS, ukazuje wyraźną
tendencję wzrostu liczby i udziału osób starszych. Prognoza ta wskazuje także na inne
prawidłowości, w tym przede wszystkim na2:
•
Spadek stanu liczebnego populacji do 35,7 mln. osób w 2030r.
•
Spadek liczby oraz udziału dzieci i młodzieży w strukturze ludności według wieku.
•
Wzrost liczby i udziału osób starszych (65 lat i powyżej) do 23% w 2020 oraz 27%
w 2030 r.
•
W latach 2020-2030 spadek liczby osób w wieku mobilnym i wzrost liczby osób
w wieku niemobilnym. Odsetek osób najstarszych może wzrosnąć do 24%
w 2030 r., a odsetek osób najmłodszych spadnie do 29%.
Prognoza wzrostu liczebności ludzi starszych w społeczeństwie daje powody
do zadowolenia, lecz budzi także pewne obawy. Ich przyczyną jest przede wszystkim spadek
liczebności ludzi młodych oraz niska aktywność zawodowa osób w wieku 55-64 lat.
1 D. Cowgill, The demography of aging, [w:] A.M. Hoffman (red.), The Daily Needs and Interests of Older
People, C.C. Thomas, Springfield, Illinois, 1970, za: I. Stuart-Hamilton, Psychologia starzenia się, Zysk I S-ka,
Poznań, 2006, s. 13.
2 L. Bolesławski, Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny
Urząd Statystyczny, Warszawa 2004.
6
Wstęp
Zjawiska te stanowią zagrożenie dla systemów emerytalnych i funduszy publicznych.
Można więc powiedzieć, że pojawia się swoisty paradoks w postawach wobec starości:
z jednej strony podejmujemy wysiłki na rzecz przedłużenia ludzkiego życia, czego wyrazem
jest wzrost badań i osiągnięć dyscyplin naukowych badających problematykę starzenia się,
z drugiej zaś bijemy na alarm, że wysoki odsetek ludzi starszych w populacji stwarza
zagrożenie utrzymania odpowiedniego standardu ekonomicznego społeczeństwa.
W obecnej polityce społecznej dominuje przekonanie, że te niekorzystne proporcje
wynikłe z przekształceń struktury ludności wskazują na potrzebę podejmowania działań
prowadzących do aktywizacji zawodowej osób starszych. Uwaga jest skoncentrowana
na osobach, które w okresie do 2020 r. będą zasilać grupy w wieku
55-64 lata3.
Obecnie są to osoby w wieku 45 lat i więcej.
W Polsce dezaktywacja ekonomiczna ludności w wieku produkcyjnym stanowi jeden
z ważniejszych czynników zmian na rynku pracy. Jak wynika z danych GUS, wskaźniki
zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata w Polsce należą do najniższych w Unii Europejskiej4.
W krajach „starej” UE następuje wzrost aktywności zawodowej ludności, w Polsce natomiast
przez cały czas utrzymuje się tendencja spadkowa5. Jest to konsekwencją niepodejmowania
jakichkolwiek działań aktywizujących zawodowo. Wręcz przeciwnie, przez wiele lat
dominowała polityka mniej lub bardziej oficjalnego zachęcania do dezaktywacji, oparta
na przekonaniu, że wcześniejsza dezaktywacja stwarza miejsca pracy dla młodych6.
Dopiero przystąpienie Polski do Unii Europejskiej zmieniło politykę społeczną w tym zakresie.
Priorytetowym działaniem UE jest wydłużanie aktywności zawodowej pracowników.
Zasadniczym elementem strukturalnym europejskiego modelu społecznego jest zasada
solidarności międzypokoleniowej. Zgodnie z założeniami Strategii Lizbońskiej, przyjętej
w 2000 r., jednym z celów jest osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata
3 Przejście z pracy na emeryturę, Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa 2007.
4 Ibidem, s. 21-22.
5 Dezaktywacja osób w wieku około emerytalnym. Raport z badań, Departament Analiz Ekonomicznych
i Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008, s. 5.
6 Program Solidarność Pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+,
Program przyjęty przez Radę Ministrów, Warszawa 2008, s. 5.
7
Wstęp
na poziomie nie niższym niż 50%. Dokumenty strategiczne przygotowane po wstąpieniu
Polski do UE wskazywały na konieczność podjęcia także w Polsce prac nad zwiększeniem
zaangażowania w pracę osób 50+.
Od kilku lat rośnie w Polsce liczba programów badawczych skierowanych
na aktywizację zawodową osób starszych. W dyskusjach nad koniecznością przedłużenia
aktywności zawodowej ludności można zaobserwować tendencję do formułowania
określonych opinii dotyczących postaw i zachowań ludzi starszych na rynku pracy, często
dla nich niekorzystnych. Należy jednak podkreślić, że o ile formułowanie i rozpowszechnianie
sądów o przedłużaniu się długości i wzroście jakości ludzkiego życia istotnie jest oparte
na wynikach analiz badań społecznych, to pełen obraz obecności ludzi starszych na rynku
pracy jest dużo bardziej złożony. Kilka kwestii wymaga więc dodatkowego komentarza.
Po pierwsze – kwestia wydłużania się długości życia. Podkreśla się, że w 1900 r.
przewidywalna długość życia wynosiła 47-55 lat a obecnie wynik ten jest o co najmniej 30 lat
wyższy. Sformułowanie „przewidywalna długość życia” odnosi się do wieku, w którym
połowa grupy osób urodzonych w danym okresie umiera. Informacja, że w 1900 r.
przewidywalna długość życia wynosiła 50 lat nie oznacza, że zdecydowana większość osób
umarła zanim osiągnęła 60 lat, lecz oznacza, że połowa populacji żyła dłużej niż wskazana
liczba lat. Przyczyną niskiej przewidywalnej długości życia była przede wszystkim wysoka
umieralność
niemowląt
i
dzieci.
Ci,
którzy
przeżyli
dzieciństwo
mieli
duże
prawdopodobieństwo przeżycia dłużej niż 50 lat. Jak wynika z badań, młody człowiek
urodzony w 1900 r. miał niższą niż współcześnie urodzony młodzieniec przewidywalną
długość życia, ale różnica ta nie przekracza 7 lat. Tak więc, to nie poprawa jakości życia
w wieku średnim i starszym jest powodem większej liczby osób starszych w społeczeństwie,
lecz poprawa opieki nad małymi dziećmi. Można zatem przypuszczać, że kondycja fizyczna
i psychiczna dzisiejszych pięćdziesięcio- czy siedemdziesięciolatków, niewiele się różni
od kondycji ich rówieśników w poprzednich pokoleniach.
Po drugie – przekonanie, że ludzie starzy cieszą się coraz lepszym stanem zdrowia.
Pogląd, że obecnie ludzie starsi są zdrowsi i w lepszej kondycji fizycznej i psychicznej niż
w ubiegłych pokoleniach, należy formułować bardzo ostrożnie. Badacze kanadyjscy
8
Wstęp
R. Wilkins i O. Adams7, opierając się na statystykach ubezpieczeniowych obliczyli,
że 75% osób cierpi na różne dolegliwości fizyczne i psychiczne. Podobny wynik otrzymali
badacze szwedzcy, dowodząc, że 73% siedemdziesięciolatków skarży się na odczuwanie
umiarkowanego, bądź silnego bólu. W Polsce, z badań przeprowadzonych przez CBOS
w 2009r. wśród osób powyżej 60 roku życia, zatytułowanych: Obraz typowego Polaka
w starszym wieku, wynika, że tylko co czwarty respondent był zadowolony ze swojego
stanu zdrowia (27%), a niemal połowa badanych – 43% wyraziła niezadowolenie8.
Trzecia grupa przekonań dotyczy aktywności zawodowej i intelektualnej grupy osób
starszych.
Można
spotkać
postawy
argumentujące,
że
aktywność
zawodowa
czy intelektualna prowadzi do wzrostu zadowolenia z życia, w związku z tym „dla własnego
dobra osób starszy” należy ich do niej zachęcać. Nie wszyscy jednak badacze są tego samego
zdania. Jak podkreśla jeden z autorytetów psychologii starzenia się Ian Stuart- Hamilton:
Wysoka sprawność intelektualna jest niezwykle ważna, ale tylko dla niektórych ludzi,
zwłaszcza ze środowiska akademickiego, natomiast zdecydowana większość nie wartościuje
jej jako koniecznej czy pożądanej. Osoby starsze nie spędzają przecież swoich dni na czytaniu
książek pozytywnie recenzowanych w przeintelektualizowanych magazynach, oglądaniu
obcojęzycznych filmów z napisami czy tym bardziej na rozwiązywaniu krzyżówek
z „The Times”. Stąd założenie, że wysoki intelekt, a raczej pewna grupa zdolności
intelektualnych stanowi niezbędny komponent życia, jest raczej na wyrost, a przynajmniej
wzbudza uzasadnioną polemikę. W rzeczywistości chęć zachowania intelektualnej sprawności
nie przypomina niczyjego ideału okresu późnej dorosłości poza tym tworzonym przez
wykładowców uniwersyteckich, spędzających wolny czas na planowaniu tego, co będą robić
na emeryturze9.
Należy także podkreślić, że starość nie jest pojęciem jednoznacznym. J. Piotrowski zwraca
uwagę, że Pojęcie starości staje się nieadekwatne, bo ludność delimitowana wiekiem
„emerytalnym” staje się coraz bardziej zróżnicowana i obejmuje wielu osobników całkowicie
7 R. Wilkins, O.B. Adams, Health expectancy in Canada, late 1970s: demographic, regional and social
dimensions. American Journal of Public Health, 73, 1983, 1073-1080.
8 Obraz typowego Polaka w starszym wieku, CBOS, BS/2/2010.
9 I. Stuart-Hamilton, Psychologia starzenia się…, op. cit., s. 208.
9
Wstęp
sprawnych, których według żadnych sensownych kryteriów nie można uważać za ludzi
starych10 .
Wraz z wiekiem zmienia się także hierarchia wartości jednostki. Aktywność zawodowa
zajmuje wysokie miejsce wśród wartości wyznawanych przez ludzi młodych, lecz wraz
ze starzeniem się ustępuje miejsca takim wartościom, jak dzieci czy rodzina.
Podsumowując – przyczyną wzrostu zainteresowania aktywnością zawodową ludzi
starszych są zmiany demograficzne społeczeństwa oraz przyjęcie określonej polityki
społecznej. To zmiany struktury wieku ludności, czyli wzrost liczebności osób starszych –
będący głównie konsekwencją spadku śmiertelności wśród niemowląt i dzieci – i jednoczesny
spadek liczebności osób młodych, spowodowany z kolei spadkiem stopy urodzeń,
oraz przyjęcie zasady solidarności międzypokoleniowej, a nie identyfikacja zmian
w postawach czy zachowaniach ludzi starszych, są przyczyną pojawienia się problematyki
aktywizacji zawodowej ludzi starszych. Zmiana oczekiwań społecznych wobec aktywności
zawodowej osób w wieku 50+ nie oznacza automatycznie zmiany postaw tej grupy
społecznej wobec pracy. Mówiąc inaczej, powstawanie programów aktywizacji zawodowej
nie jest odpowiedzią na pojawienie się wśród osób starszych zapotrzebowania powrotu
na rynek pracy.
Stąd też o sukcesie licznie powstających programów aktywizacji zawodowej,
skierowanych do osób starszych, decyduje głównie przygotowanie wstępnej diagnozy
potrzeb związanych z aktywnością zawodową jej potencjalnych odbiorców. Diagnoza taka
powinna zawierać zdefiniowanie przyczyn określonych postaw i zachowań wobec aktywności
zawodowej osób starszych, analizę rynku pracy pod kątem dopasowania popytu i podaży
pracy w odniesieniu do danej grupy społecznej oraz zestawienie oczekiwań i potrzeb
członków badanej grupy.
Jak podkreśla Ł. Krzyżanowska w Raporcie socjologicznym z badania ankietowego
osób w wieku okołoemerytalnym: Należy bowiem pamiętać, że decyzja pracownika
o przejściu na wcześniejszą emeryturę lub o przejściu na nią od razu w momencie uzyskania
uprawnień, jest jedynie ostatnim, można by powiedzieć, wydarzeniem w złożonym procesie.
Oprócz wymiaru czysto ekonomicznego w podjęciu takiej decyzji odgrywają rolę czynniki
10 J. Piotrowski, Warunki życiowe i podstawowe potrzeby ludzi starych, Biuletyn IGS 1973, nr.2, s. 33.
10
Wstęp
kulturowe, jak choćby dominujący sposób myślenia o emeryturze oraz jej wartościowania,
wiedza o systemie emerytalnym czy (w przypadku kobiet) normy i oczekiwania społeczne,
czynniki „rodzinne” (interesy członków rodziny, szczególnie pokolenia dzieci), czynniki
związane z kulturą pracy i kulturą organizacyjną firmy, jak na przykład sposób traktowania
starszych pracowników 11.
Celem niniejszego opracowania jest podjęcie próby zrozumienia motywacji i sposobu
myślenia osób w wieku 50+, które składają się na ich postawy i zachowania na rynku pracy.
W opracowaniu tym przedstawiono ujęcie teoretyczne oraz dotychczasowe wyniki badań,
umożliwiające rozpoznanie i analizę czynników „wypychających” z rynku pracy
i „przyciągających” na ten rynek osoby w wieku 50+.
Część pierwsza porusza zagadnienia dotyczące tematyki wartości pracy w życiu jednostki.
Badania nad wartościami związanymi z pracą obejmują zarówno badania nad miejscem
pracy w hierarchii wartości jednostki, jak i problematykę wartości związanych z pracą.
Zasadnicze wydaje się stawianie pytań o to, jaką wartość ma praca dla osób w wieku 50+
oraz o wartości związane z pracą. Czy zmienia się wartość pracy w hierarchii wartości
jednostki wraz z wiekiem? Jakie wartości wiążą ludzie z pracą w określonych przedziałach
wiekowych? Jakie czynniki decydują o znaczeniu pracy dla osób w wieku 50+?
Badanie wartości realizowanych przez ludzi starszych w pracy umożliwi sformułowanie
działań związanych z zarządzaniem ich dalszą karierą zawodową.
Decyzje jednostki dotyczące pozostania bądź opuszczenia rynku pracy w dużym stopniu
są zdeterminowane jej wyobrażeniami o sobie samej. Jakie są postawy ludzi wobec
ich procesu starzenia się? Jakie strategie życiowe przyjmują w tym okresie życia?
Te zagadnienia stanowią temat części drugiej.
Ostatnia część pracy jest poświęcona problematyce kategoryzacji społecznych.
W zachowaniach na rynku pracy duże znaczenie mają funkcjonujące stereotypy – to, co inni
myślą o starszych ludziach ma wpływ na ich zachowania.
11 Ł. Krzyżanowska, Raport socjologiczny z badania osób w wieku około emerytalnym, Załącznik 10 a do
raportu z badań Dezaktywacja osób w wieku około emerytalnym, Departament Analiz Ekonomicznych
i Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008, s. 4.
11
Praca jako wartość i wartości związane z pracą
I.
PRACA JAKO WARTOŚĆ I WARTOŚCI ZWIĄZANE Z PRACĄ
Problematyka wartości zajmuje znaczące miejsce w naukach społecznych.
Pojęcie wartości jest różnie definiowane przez przedstawicieli takich dyscyplin jak filozofia,
psychologia, socjologia czy antropologia kulturowa. Główną przyczyną rozbieżności jest
niezgodność poglądów dotyczących kwestii natury wartości, czyli odpowiedzi na pytanie:
czy wartości występują obiektywnie – czyli niezależnie od świadomości podmiotów?
Czy też są może czymś subiektywnym – czyli wartościami wyłącznie dla kogoś?
Uznajemy jakąś cechę lub rzecz za wartość, gdy liczymy się z nią przy podejmowaniu decyzji.
Inaczej mówiąc, bierzemy ją pod uwagę, kiedy staramy się wpłynąć na czyjś wybór lub
kierować się własnymi decyzjami. Ludzie, którzy uważają wartości za „subiektywne”, myślą
o nich w kategoriach osobistego stanowiska, które zajmuje się w wyniku swego rodzaju
wyboru i które nie podlega racjonalnej dyskusji (choć, o dziwo, często zasługuje na pewną
cześć i szacunek). Ludzie, którzy uważają wartości za obiektywne, przypuszczają, że możemy
kierować naszymi wyborami i korygować decyzje z jakiegoś niezależnego punktu widzenia,
powołując się np. na wymagania rozumu, naturę ludzką, Boga lub inny autorytet12.
Walter Weisskopf wyróżnia trzy ujęcia wartości: ontologiczne, naturalistyczne
i humanistyczne. W ujęciu ontologicznym i naturalistycznym wartości istnieją obiektywnie13.
W ujęciu ontologicznym wartości są rozumiane jako absolut istniejący w umyśle Boga,
lub jako wieczna, niezmienna, ponadczasowa idea14. Podejście takie reprezentują m.in.
Paul Tilich oraz Max Scheller. Czynniki społeczne odgrywają rolę selekcyjną. Czynniki te nie
12 Wartość, [w:] S. Blackburn, Oksfordzki słownik filozoficzny, Książka i Wiedza, Warszawa 2004, s. 424.
13 W. Weisskopf, Comment, [w:] A. Maslow (red.), New Knowledge in Human Values, New York 1959, s. 199,
[za:] M. Ziółkowski, Wartości, [w:] Encyklopedia Socjologii, t.4, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002, s. 289.
14 Por. F. Adler, The Value Cocept in Sociology, The American Journal of Sociology, nr 3. 1956, [za:] M.
Ziółkowski, Wartości…, op. cit., s. 289.
12
mają wpływu na treść wartości, lecz jedynie na ich występowanie i akceptację w określonych
warunkach historycznych. Podejście takie jest charakterystyczne dla aksjologii.
W podejściu naturalistycznym przyjmuje się, że wartości są czymś obiektywnym,
pewną właściwością podmiotu, którą można odkryć i zbadać wykorzystując metodę
i narzędzia nauk przyrodniczych15. W podejściu tym można wskazać na dwa kierunki
definiowania wartości. Zgodnie z pierwszym z nich, wartości są definiowane poprzez
odniesienie ich do czynników naturalnych. Przedstawiciele tego kierunku przyjmują
określoną wizję natury ludzkiej, zgodnie z którą istnieją uniwersalne, kulturowe i niezmienne
potrzeby ludzkie. Przedstawiciele drugiego kierunku definiują obiektywne wartości poprzez
odniesienie ich do uwarunkowań historycznych i kulturowych.
W podejściu humanistycznym, charakterystycznym dla socjologii, antropologii
kulturowej i psychologii społecznej, przyjmuje się subiektywny charakter wartości. W ramach
wymienionych dyscyplin można wskazać na różnice poglądów odnośnie charakteru wartości.
Zwykle socjologowie podkreślają rolę wartości jako regulatorów ładu społecznego.
Postrzegają wartości jako zewnętrzne i przymusowe wobec jednostki regulatory życia
społecznego16.
Psychologowie wskazują na dwie tendencje w ujmowaniu wartości. Psychologowie
osobowości rozumieją wartość jako cel lub motyw
17
. Uzasadniają, że cel jest dla jednostki
czymś pożądanym, dlatego też można go definiować jako wartość.
15 Roman Ingarden nazywa je wartościami witalnymi i zalicza do tej kategorii cechy pożywienia, sprawność
ludzkich narządów oraz urządzenia ekonomiczne, R. Ingarden, Przeżycie, dzieło, wartość, Kraków 1966, s.73.,
[za:] M. Ziółkowski, Wartość…, op. cit., s. 289.
16 Pojęcie wartości wiąże się tu z badaniem całości doświadczenia ludzkiego, zewnętrznego i wewnętrznego,
zarówno praktycznej działalności człowieka, jak i jego wyobraźni, intuicji i rozumienia moralnego. Koncepcje
wartości w socjologii funkcjonują często jako składnik szerszego systemu teoretycznego. Dotyczy to w
szczególności prac Znanieckiego, Pitrima Sorokina i Talcotta Parsonsa, [za:] M. Ziółkowski, Wartość…, op. cit.,
s. 290.
17 S. Epstain, Wartości z perspektywy poznawczo-przeżyciowej teorii „ja”, [w:] J. Reykowski, N. Eisenberg, E.
Stauba, Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania, Zakład Narodowy im. Ossolińskich PAN,
Wrocław 1990, s. 11-32., za: A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo zawodowe. Wybrane metody badań, Difin,
Warszawa 2009, s. 163.
13
Dla psychologów społecznych wartość jest natomiast rozszerzeniem pojęcia postawa.
Psychologowie społeczni zawężają pojęcie wartości do pewnych trwałych przekonań,
które znajdują odzwierciedlenie w postawach i zachowaniach. Zdaniem innych badaczy
pogląd ten nie ujmuje jednak problematyki wartości kompleksowo, ponieważ istnieją różnice
między wartościami a postawami. Ponadto z jednej wartości mogą wywodzić się różne
postawy, jak również jedna postawa może opierać się na różnych wartościach18.
Niektórzy z psychologów łączą oba stanowiska, podkreślając, że wartość jest trwałym,
ale jednocześnie o silnej mocy motywacyjnej przekonaniem, znajdującym odbicie
w postawach19.
1. PRACA JAKO WARTOŚĆ
Badania nad pracą ujmowaną w perspektywie aksjologicznej pozwalają lepiej zrozumieć
postawy, motywy oraz sposoby działań, podejmowane przez jednostki na rynku pracy.
Badania te prowadzone są w dwóch kierunkach. Jeden nurt koncentruje się na identyfikacji
miejsca pracy w hierarchii wartości jednostki, drugi natomiast na badaniu wartości
poszczególnych elementów pracy.
We współczesnych społeczeństwach praca ma zasadnicze znaczenia w życiu jednostek.
Ludzie poświęcają wiele czasu i wysiłku na zdobycie wykształcenia, a następnie na pracę
zawodową. W
hierarchii
wartości
jednostki
praca
zajmuje
miejsce
centralne20.
W licznych badaniach nad znaczeniem pracy w życiu jednostki można wskazać na trzy
18 A. Paszkowska-Rogacz, Doradztwo zawodowe…, op. cit., s. 163.
19 E. Staub, Wartości indywidualne i społeczne z perspektywy motywacji i ich rola w pomaganiu
i krzywdzeniu innych, w: J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Staub (red.), Indywidualne i społeczne wyznaczniki
wartościowania, Ossolineum, Wrocław 1990, za: A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo zawodowe …, op. cit.,
s. 165.
20 Znaczenie pracy w życiu osób starszych w: M. Halicka, J. Halicki, Praca zawodowa i jej znaczenie w życiu
człowieka starszego, [w:] Polska starość, red. B. Synak, Gdańsk 2002, s.176.
14
perspektywy21. Zgodnie z pierwszą z nich – instrumentalną, lub inaczej ekonomiczną – ludzie
pracują, ponieważ muszą zabezpieczyć swoje podstawowe potrzeby. Praca jest ujmowana
jako źródło dochodów i środek do zaspokojenia podstawowych potrzeb. Druga perspektywa
badawcza akcentuje pracę jako cel sam w sobie. Podkreśla rolę i znaczenie pracy w rozwoju
jednostki oraz wymiar społeczny pracy. Niektórzy badacze wymieniają jeszcze trzecie
podejście – holistyczne, integrujące podejście pierwsze z drugim. Zgodnie z tym podejściem,
praca zaspakaja zarówno potrzeby podstawowe, jak i wyższego rzędu – takie jak potrzeba
przynależności, szacunku, prestiżu, rozwoju.
W badaniach nad wartościami poszczególnych elementów pracy dominują dwie
perspektywy: obiektywna – przedstawiająca wartości zawodowe jako uniwersalne normy
społeczne oraz subiektywna – zgodnie z którą, wartości zawodowe są traktowane jako
względnie trwały element osobowości jednostki, mający wpływ na jej rozwój zawodowy
i stosunek do pracy. Naturę wartości zawodowych najpełniej ujmuje połączenie obydwu
perspektyw22.
Spośród wielu psychologicznych teorii preferencji i zainteresowań zawodowych,
wykorzystywanych w badaniach nad zachowaniami zawodowymi osób w wieku 50+,
na pierwsze miejsce wysuwa się teoria Donalda Supera, przedstawiająca wszechstronną
koncepcję rozwoju kariery zawodowej, ujmowanej jako rozwój osobowości i realizacji
wartości życiowych, trwający przez całe życie jednostki. W swojej koncepcji kariery Super
akcentował znaczenie wartości realizowanych w pracy i ich wpływ na odgrywane role
społeczne.
2. KONCEPCJA ROZWOJU KARIERY ZAWODOWEJ DONALDA SUPERA
21 Ł. Kozioł, Motywacja w pracy. Determinanty ekonomiczno-organizacyjne, PWN, Warszawa –Kraków 2002,
za: A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo ..., op. cit., s. 165.
22 A. Zalewska, Adaptacja kwestionariusz „Orientacja na wartości zawodowe” Seiferta i Bergmana do
warunków polskich, Studia Psychologiczne, 2000, s. 57-77., za: A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo ..., op.
cit., s. 166.
15
Uważa się, że sformułowanie przez D. Supera nowej definicji orientacji zawodowej
w 1951r. zapoczątkowało zmianę w podejściu do kształtowania kariery zawodowej,
polegającą na odejściu od modelu zorientowanego na zdobycie zawodu, i przyjęciu modelu
rozwoju kariery zawodowej w ciągu całego życia. Pojęcie kariery zawodowej ma szersze ramy
czasowe niż wybór zawodu, umożliwia zatem analizę zachowań jednostek zarówno przed
oraz po dokonaniu wyboru zawodu. Koncepcja D. Supera pozwala rozumieć i wyjaśniać
zachowania zawodowe osób podejmowane po przejściu na emeryturę, takie jak praca
dodatkowa, czy w niepełnym wymiarze godzin. Zasadniczą cechą modelu kariery D. Supera
jest możliwość przeprowadzenia badań nad: ciągłością – bądź jej brakiem –
w indywidualnym rozwoju kariery, wzajemnym oddziaływaniem pomiędzy wyborami
edukacyjnymi i zawodowymi, zachodzącymi w różnych okresach, kolejnością specjalizacji
zawodowych, typami pracy zawodowej czy nad pozycją zawodową jednostki23.
Koncepcja Supera odwołuje się do ogólnego rozwoju jednostki oraz do pojawiających się
w poszczególnych fazach tego rozwoju zadań do realizacji. Koncepcja ta akcentuje
procesualny charakter zmian w procesie kształtowania się zawodowych zainteresowań
jednostki oraz osiągania przez nią dojrzałości do wyboru zawodu. Przyjmuje także,
że tożsamość zawodowa i przebieg kariery zawodowej podlegają zmianom przez całe życie
jednostki.
Zasadniczą tezą koncepcji Supera jest twierdzenie, że jednostkę cechuje niestabilność
preferencji zawodowych, dlatego też proces wyboru kariery zawodowej i przystosowywania
się do zmieniających się warunków ma charakter ciągły.
Główne założenia swojej koncepcji D. Super ujmuje w 14 tezach:
1. Ludzie różnią się w zakresie swoich zdolności, zainteresowań, systemów wartości,
potrzeb, cech osobowości i obrazu siebie oraz w zakresie wag przypisywanych
różnym rolom społecznym.
23 E. L. Herr, S. H. Cramer, Planowanie kariery zawodowej. Cz. I, KRAJOWY URZĄD PRACY, Departament
Szkolenia Kadr, Warszawa 2001, s. 33.
16
2. Biorąc pod uwagę powyższe charakterystyki, jednostki są mniej lub bardziej
predestynowane do wykonywania określonych zawodów.
3. Każdy z zawodów wymaga od jednostki specyficznych cech osobowości, zdolności
i zainteresowań. Oznacza to, że jedna osoba może wykonywać różne zawody, a jeden
zawód – wiele różnych osób.
4. Preferencje i kompetencje zawodowe oraz sytuacje osobiste i zawodowe,
a dodatkowo – wytworzony obraz własnej osoby, podlegają zmianom rozwojowym
i zmianom pod wpływem zdobywanych, nowych doświadczeń.
5. Cykl życiowy można przedstawić w postaci kolejnych faz życia: wzrostu, eksploracji,
tworzenia, stabilizacji i schyłku. Wyróżnione fazy dzielą się na jeszcze mniejsze
okresy, dla których charakterystyczne są pewne zadania rozwojowe.
6. Kariera zawodowa jest determinowana społeczno-ekonomicznym statusem rodziców,
systemem kształcenia i wychowywania, zdolnościami umysłowymi i umiejętnościami
oraz osobowością jednostki (potrzeby, wartości, cechy, zainteresowania i obraz
siebie), a także możliwościami zawodowymi i dojrzałością zawodową jednostki.
7. Dojrzałość zawodowa jest definiowana jako zdolność jednostki do poradzenia sobie
jednocześnie z wymaganiami własnymi i otoczenia.
8. Dojrzałość
zawodowa
stanowi
konstrukcję
psychospołeczną,
która
odnosi
się do stopnia rozwoju zawodowego w stosunku do etapu życia. Z perspektywy
społecznej można określić ją w wyniku porównania realizowanych zadań
rozwojowych i zadań, których realizacji oczekuje się od jednostki z racji określonego
wieku.
9. Rozwój zawodowy jednostki może być wspomagany poprzez ułatwienie rozwijania jej
własnych umiejętności i zainteresowań, a także może pomóc w budowaniu obrazu
siebie.
10. Proces rozwoju zawodowego polega na kształtowaniu i urzeczywistnianiu
zawodowego obrazu siebie. Jest wynikiem wzajemnych oddziaływań odziedziczonych
zdolności,
doświadczeń
edukacyjnych,
możliwości
odgrywania
różnych
ról
społecznych oraz oceny kompetencji do odgrywania roli przez kolegów
i przełożonych.
17
11. Kompromis między czynnikami indywidualnymi a społecznymi, pomiędzy obrazem
siebie a rzeczywistością jest realizowany w procesie odgrywania ról społecznych
w fantazji lub w rzeczywistych działaniach.
12. Zadowolenie jednostki z życia i z wykonywanej pracy zależy od zakresu, w jakim
jednostka znajduje właściwy rynek dla swoich zdolności, zainteresowań, cech
osobowości i wartości. Zależą one od określonej pozycji jednostki w zawodzie,
sytuacji w miejscu pracy i stylu życia zgodnego z rolami realizowanymi w fazie
wzrostu i eksploracji, które jednostka uznała za odpowiednie i właściwe.
13. Stopień satysfakcji jednostki z życia jest proporcjonalny do stopnia, w jakim może ona
urzeczywistnić obraz siebie.
14. Aktywność zawodowa jest jednym z podstawowych czynników organizujących
strukturę osobowości, podobnie jak inne aktywności, np. spędzanie wolnego czasu,
czy zajęcia domowe. Zależność ta jest uwarunkowana przede wszystkim przez
tradycyjne postrzeganie ról społecznych lub stereotypów płci24.
Najważniejszymi pojęciami w koncepcji Supera są kariera zawodowa, rozwój
zawodowy, obraz siebie oraz zawodowy obraz siebie jednostki25.
Zasadnicze jest stwierdzenie, że kariera zawodowa kształtuje się przez całe życie
jednostki. Super definiuje pojęcia kariera zawodowa następująco: kariera zawodowa jest
polem zdarzeń składających się na życie; sekwencją kolejnych prac zawodowych i innych
ról życiowych, których połączenie wyraża poziom zaangażowania danej osoby w pracę
w jej ogólnym wzorcu samorozwoju; serią stanowisk, na których otrzymuje wynagrodzeni
lub nie, zajmowanych przez daną jednostkę od okresu młodzieńczego do okresu
emerytalnego, w której zawód jest tylko jednym z wielu połączeń ról związanych z pracą,
takich jak rola ucznia, pracownika, czy emeryta, z rolami pozazawodowymi, takimi jak
24 J.Guichard, M. Huteau, Psychologia orientacji i poradnictwa zawodowego, Oficyna Wydawnicza Impuls,
Kraków 2005, [za:] B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji
i zainteresowań zawodowych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2006, s. 69-70.
25 Ibidem, s. 71.
18
role w rodzinie czy społeczeństwie. O karierze możemy mówić tylko wtedy, gdy ktoś dąży
do jej rozwoju; kariery są osobocentryczne26.
Kariera zawodowa, jako sekwencja prac zawodowych i ról społecznych związanych
zarówno z życiem zawodowym jak i rodzinnym jednostki jest uwarunkowana szeregiem
czynników. Czynniki te Super ujmuje w Modelu Determinant Kariery Zawodowej27
którego graficznym przedstawieniem jest brama. Kolumny bramy obrazują bazowe
uwarunkowania kariery. Jedna z kolumn wyraża podstawę związaną z czynnikami
biologicznymi jednostki, warunkującymi rozwój jej kariery zawodowej. Druga z kolumn
wyraża uwarunkowania społeczne. Łuk bramy podtrzymywany przez obie kolumny
ilustruje karierę zawodową jednostki, wyrażaną przez dwa pojęcia: obraz siebie oraz
zawodowy obraz siebie jednostki. Pojęcia te są zasadnicze dla rozumienia
i projektowania kariery zawodowej jednostki.
Pojęcie obrazu siebie jest definiowane jako subiektywne wyobrażenia własnej osoby
w określonej roli, sytuacji czy pozycji społecznej, stanowiące źródło oceny własnych
możliwości realizacji podejmowanych ról28. Zdaniem Supera obraz siebie i związane
z nim wartości są bardziej przydatne w wyjaśnianiu przebiegu kariery zawodowej
jednostki
niż
jej
zainteresowania,
które
zawężają
pojmowanie
wartości
do preferowanych przez nią działań. To obraz siebie jednostki, a nie jej zainteresowania,
warunkuje jej samoakceptację i tym samym jest potężnym źródłem motywacji jednostki
do podejmowania działań w zakresie aktywności zawodowej.
Natomiast zawodowy obraz siebie jest definiowany jako jasne i stabilne spostrzeganie
swoich celów, zainteresowań, zdolności i wartości, uważanych za właściwe przy wyborze
zawodu29.
26 E. L. Herr, S. H. Cramer, Planowanie kariery…op.cit., [za:] B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw,
A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji…, op. cit., s. 71
27 B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji
i zainteresowań…op.cit. s. 71.
28 J.Guichard, M. Huteau, Psychologia orientacji…, op.cit., s.71.
29 N.E., Betz Self-concept theory in career development and counseling, The Career Development Quarterly,
43, 1994, s. 32.
19
Inne ważne pojęcia w koncepcji Supera to rozwój kariery zawodowej, definiowany
jako obejmujący całe życie proces rozwoju postaw, wartości, umiejętności, zdolności,
zainteresowań, cech osobowości i wiedzy odnoszących się do pracy30 oraz dojrzałość
do kariery – rozumiana jako ukształtowanie i realizacja koncepcji własnego ja,
umiejętność podejmowania decyzji zawodowych31.
Pojęcie dojrzałości do kariery Super odnosił do ludzi młodych. W rozwoju kariery osób
dorosłych zastosował określenie adaptacji do kariery. Adaptacja do kariery nie ma
charakteru procesualnego, lecz stanowi umiejętność utrzymywania równowagi między
środowiskiem osobistym a zawodowym, dzięki zdolności do autorefleksji, decydowania
o
sobie,
planowania
w
dłuższej
perspektywie
czasowej
oraz
poszukiwania
i zajmowania kolejnych pozycji w karierze zawodowej32.
2.1. ETAPY W ROZWOJU KARIERY ZAWODOWEJ
D. Super wyróżnił pięć faz w rozwoju kariery zawodowej jednostki33:
1. FAZA WZROSTU (od 4 do 14 lat) – procesy kształtowania i rozwijania obrazu siebie
poprzez identyfikację z osobami znaczącymi.
30 E. Hornowska, W.J., Paluchowski, Technika badania ważności pracy. Model teoretyczny i wstępne wyniki,
[w:] J. Brzeziński (red.) Psychologiczne i psychometryczne problemy diagnostyki psychologicznej,
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 1993, s. 107.
31 D.E., Super , A life span, life – space perspective on convergence, [w:] M.L., Savickas, W.W., Lent (red.)
Convergence in career development theories: Implication for science and practice, Palo Alto, Consulting
Psychologists Press 1994, za: B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia
Preferencji i Zainteresowań…, op.cit., s. 74.
32 M. Savickas Measuring career development: Carrent status and future directions, The Career
Development Quarterly, 43, 1994, s. 54-62. Za: : B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S.
Nosal, Psychologia preferencji i zainteresowań…, op. cit., s. 74.
33 B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji
i zainteresowań…, op. cit., s. s.76.
20
1. FAZA EKSPLORACJI (od 15 do 24 lat) – dokonywanie pierwszych wyborów
zawodowych, głównie w oparciu o własne potrzeby, zainteresowania, umiejętności
oraz realne możliwości.
2. FAZA TWORZENIA (od 25 do 44 lat) – proces określania własnej pozycji zawodowej;
od 31 do 44 lat ukształtowanie wzorca kariery zawodowej. Jest to najbardziej twórczy
okres w aktywności zawodowej jednostki.
3. FAZA STABILIZACJI (od 45 do 65 lat) – podejmowanie działań mających na celu
stabilizację wybranej kariery zawodowej. Dominują tu działania mające na celu
bardziej rozwijanie realizowanej drogi zawodowej niż podejmowanie nowych dróg
kariery.
4. FAZA SCHYŁKU (powyżej 65 lat) – charakteryzuje się zmniejszaniem tempa
aktywności
zawodowej,
następują
zmiany
i
ograniczenia
w
obowiązkach
zawodowych.
Zdaniem D. Supera każda faza rozwoju kariery zawodowej stawia przed jednostką
odpowiednie zadania do realizacji. W zależności od fazy, zakres tych zadań jest różny.
W każdej jednak fazie można je podzielić na następujące mikrofazy: wzrostu, eksploracji,
tworzenia, stabilizacji, schyłku. Zależności te pokazuje tabela 1.
Tabela 1. Zadania rozwojowe a fazy życia jednostki
Wzrost
Eksploracja
Okres dojrzewania
Wczesna dorosłość
Średnia dorosłość
Późna dorosłość
14-25 lat
25-45 lat
45-65 lat
Powyżej 65 lat
Rozwój poczucia
Uczenie się relacji z
Akceptowanie
Podejmowanie ról nie
tożsamości
innymi
własnych ograniczeń
związanych z pracą
Znajdowanie
Identyfikacja nowych
Znalezienie dobrego
pożądanych
zadań zawodowych
miejsca do życia na
Uczenie
się
na
temat możliwości
możliwości
Tworzenie
emeryturze
Startowanie na
Tworzenie
Rozwijanie nowych
Robienie rzeczy, które
wybranym polu
pożądanej pozycji
umiejętności
zawsze chciało się robić
Ochrona przed
Trzymanie się tego, co
zawodowej
Stabilizacja
Weryfikacja
Tworzenie
21
wyboru zawodu
bezpiecznej pozycji
rywalizacją
sprawia przyjemność
zawodowej
Schyłek
Przeznaczanie
Ograniczanie
Koncentrowanie się
Redukowanie godzin
mniej czasu na
udziału w
na rzeczach ważnych
pracy
hobby
sportowej rekreacji
Źródło: D.E., Super , A life span…op. cit., [za:] A. Paszkowska – Rogacz, Psychologiczne podstawy
wyboru zawodu. Przegląd koncepcji teoretycznych, Warszawa: Krajowy Ośrodek Wspierania
Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, 2003, s. 93.
W każdym okresie życia jednostka ma do realizacji konkretne działania związane z jej
rozwojem zawodowym. Działania te nie są tak samo ważne. Pewne powinny się pojawić,
inne – nasilić, a jeszcze inne – zmniejszać. Umiejętność poradzenia sobie
z poszczególnymi zadaniami rozwojowymi wyznacza poziom dojrzałości jednostki.
W okresie średniej dorosłości (45-65 lat) jednostka ma przed sobą następujące zadania
do realizacji:
•
Powinna rozpocząć proces rozpoznania i akceptacji własnych ograniczeń. Bardzo
ważne w tym okresie jest uświadomienie sobie słabnięcia sił zarówno
psychicznych jak i fizycznych.
•
Jest to okres, w którym w fazie eksploracji powinna się znaleźć identyfikacja
nowych zadań zawodowych.
•
Najbardziej twórcze powinno być podejście do rozwijania nowych umiejętności.
•
Działania mające na celu zabezpieczenie pozycji zawodowej przed rywalizacją
powinny zostać ustabilizowane.
•
Aktywność jednostki w różnych innych obszarach powinna wejść w fazę
schyłkową. Jednostka powinna zacząć koncentrować się na sprawach rzeczywiście
ważnych w jej życiu.
Dla okresu późnej dorosłości (powyżej 65 lat) zadania te przedstawiają się następująco:
•
W życiu jednostki pojawiają się role nie związane z pracą zawodową. Ich identyfikacja
i podjęcie jest często utożsamiane z wycofywaniem się z życia zawodowego. Stąd też
niektórzy
je
odrzucają.
Jednak
akceptacja
i
podejmowanie
nowych
ról
22
pozazawodowych oznacza, że jednostka uczy się jak żyć w okresie starzenia się i tym
samym jest okazuje swoją dojrzałość.
•
W fazie eksploracji powinny się znaleźć działania mające na celu znalezienie dobrego
miejsca do życia na emeryturze.
•
Jest to okres w którym najbardziej twórczo jednostka powinna podejść do robienia
rzeczy, które zawsze chciała robić. W bogatych społeczeństwach Europy Zachodniej
obserwuje się podejmowanie takich działań, jak nauka obcych języków, działalność
charytatywna, podróżowanie.
•
W fazie stabilizacji powinny się znaleźć działania, które sprawiają jednostce
przyjemność.
•
Powinno następować redukowanie godzin pracy.
2.2. ROZWÓJ KARIERY ŻYCIOWEJ A WARTOŚCI I ROLE SPOŁECZNE
W koncepcji rozwoju kariery zawodowej Donalda Supera bardzo ważną rolę
odgrywają wartości preferowane przez jednostki oraz podejmowane na ich podstawie role
społeczne. Pojęcie roli społecznej jest związane z pojęciem pozycji społecznej, czyli miejscem
jednostki w strukturze społecznej. Rolę społeczną określa się w odniesieniu do pozycji
w dwojaki sposób. Powiada się, po pierwsze, że rola społeczna to zespół praw i obowiązków
związanych z daną pozycją. Po drugie, że jest to schemat zachowania związanego z pozycją,
scenariusz pozycji, jej element dynamiczny, zachowaniowy 34.
Wśród różnych obszarów aktywności jednostki można wyróżnić te, związane
ze
zdobywaniem
wiedzy,
pracą
zawodową,
tworzeniem
rodziny,
odpoczynkiem,
czy uczestnictwem w życiu publicznym. Wraz z wiekiem pewne role zanikają, a pojawiają się
inne. Następuje także zmiana hierarchii wartości jednostki, co przekłada się na zmiany
w odgrywaniu poszczególnych ról.
Wraz z wiekiem następują zmiany w systemach wartości jednostek, które wpływają
na podejmowane przez nie role i ich strukturę oraz na ścieżkę kariery zawodowej.
Zmiany i strukturę realizowanych przez jednostkę ról oraz ich uwarunkowania Super
34 B. Szacka Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s .144.
23
przedstawił w – Tęczowym modelu kariery życiowej. Natomiast powiązanie pełnionych ról
życiowych z hierarchicznie zbudowanym systemem wartości w – Hierarchicznym modelu
ważności pracy. Tęczowy model kariery życiowej przedstawia zmiany i strukturę
podejmowanych ról życiowych jako konsekwencję oddziaływania dwóch grup czynników –
podmiotowych i społecznych. Czynniki społeczne, to: struktura społeczna, zmiany
historyczne, warunki społeczno-ekonomiczne, procedura zatrudniania, szkoła, rodzina
i społeczeństwo. Natomiast do grupy czynników podmiotowych należą: samoświadomość,
postawy, potrzeby, wartości, osiągnięcia, zdolności ogólne i specyficzne, dziedziczenie
biologiczne. Wskazane czynniki wpływają na podejmowane role, decydując o kształcie
kariery zawodowej.
Rysunek 1. Tęczowy model kariery Donalda Supera
Żródło: za: B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji
i zainteresowań…op.cit., s.79.
24
Z modelu wynika, że wraz z wiekiem pewne role zanikają (np. rola dziecka czy ucznia),
a inne się nasilają. Zanikanie jednych a pojawianie się nowych ról jest silnie związane
z hierarchicznie zbudowanym systemem wartości pełnionych ról społecznych, w tym również
zawodowych35.
W opracowanym przez Supera Modelu Ważności Pracy, ważność określonej roli
społecznej jest określona przez hierarchicznie uporządkowane wartości.
Rysunek 2. Hierarchiczny model ważności roli społecznej Donalda Supera
WAŻNOŚĆ
UWIKŁANIE
ODDANIE
ZAINTERESOWANIE
ZAANGAŻOWANIE
UCZESTNICZENIE
WIEDZA
Źródło: za: B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia preferencji
i zainteresowań…, op. cit., s. 80.
35 E. Hornowska, W.J., Paluchowski, Technika badania ważności pracy D.E. Supera, [w:] M. Strykowska
(red.), Współczesne organizacje – wyzwania i zagrożenia. Perspektywa psychologiczna, Wydawnictwo
Humaniora, Poznań, 2002.
25
Na ważność roli społecznej wpływają takie, czynniki jak 36 :
•
Oddanie - element emocjonalny
•
Uczestniczenie – element behawioralny
•
Wiedza – element poznawczy
•
Uwikłanie – połączenie oddania i uczestniczenia
•
Zainteresowanie – połączenie wiedzy i oddania
•
Zaangażowanie – połączenie wiedzy i uczestniczenia.
Odnosząc przedstawiony model do ważności roli związanej z pracą, można stwierdzić,
że warunkiem ważności pracy dla jednostki jest zaistnienie elementów: emocjonalnych –
oddanie, behawioralnych – uczestniczenie, oraz poznawczych – wiedza. Brak tych
elementów oznacza brak ważności roli pracy w hierarchii jednostki, co przekłada się
na poszukiwanie przez nią możliwości samorealizacji w innych rolach życiowych.
Ważność pracy stała się konstruktem, który został zoperacjonalizowany i podlega
pomiarowi.
2.3.
TECHNIKI BADANIA WAŻNOŚCI PRACY
D. Super opracował narzędzie badawcze – Technikę badania ważności pracy (Work
Importance
Study,
WSI),
umożliwiające
realizację
międzynarodowych
badań
międzykulturowych w następujących obszarach:
•
Motywacji do pracy,
•
Struktury podejmowanych ról społecznych,
•
Zaangażowania w pracę,
36 A. Bajcar,, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia Preferencji i
Zainteresowań…, op. cit., s. [za:] Hornowska, Paluchowski, Hornowska, E., Paluchowski, W.J., (2002),
Technika badania ważności pracy D.E. Supera, [w:] M. Strykowska (red.), Współczesne organizacje –
wyzwania i zagrożenia. Perspektywa psychologiczna, Wydawnictwo Humaniora, Poznań , 2002, s. 272.
26
•
Rozwoju kariery życiowej.
Opracował następujące narzędzia diagnostyczne 37:
•
Kwestionariusz Preferowanych Wartości Ogólnych (Values Scale),
•
Kwestionariusz Ważności Ról (Salience Inventory):
Cz. I. Kwestionariusz Znaczenia Ról Społecznych,
Cz. II. Kwestionariusz Wartości Realizowanych w Rolach.
Kwestionariusz Preferowanych Wartości Ogólnych (Values Scale), obejmuje 100 pozycji,
służących do pomiaru emocjonalnych i behawioralnych aspektów zaangażowania jednostki
w podstawowe role społeczne. Obejmuje diagnostykę następujących wartości38:
•
Wykorzystanie zdolności – możliwość wykorzystania i rozwijania zdolności,
umiejętności i zainteresowań.
•
Osiąganie mistrzostwa – poczucie zadowolenia z wykonywanej pracy, świadomość
doceniania rezultatów pracy przez innych, nastawienie na zadania, chęć sprostania
zadaniom, trwałość osiągnięć.
•
Awans – zainteresowanie awansem i rozwojem kariery.
•
Estetyka – zainteresowanie estetyką, tworzeniem i otaczaniem się pięknymi rzeczami,
przyczyniania się do zwiększania estetyki i piękna najbliższego otoczenia i całego
środowiska.
•
Altruizm – pomaganie innym nawet kosztem własnych interesów, poczucie własnej
wartości dla innych.
•
Autorytet – zainteresowanie i posiadanie wpływu na innych, kierowanie innymi
wynikające z szacunku dla pozycji, władzy, kompetencji i doświadczenia czy wieku
37 E., Hornowska, W.J., Paluchowski, Technika badania ważności pracy D.E. Supera, [w:] M. Strykowska
(red.), Współczesne organizacje – wyzwania i zagrożenia. Perspektywa psychologiczna, Wydawnictwo
Humaniora, Poznań, 2002, [za:] A. Bajcar,, A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia
preferencji i zainteresowań…, op. cit., s.82.
38 E., Hornowska, W.J., Paluchowski, Technika badania ważności pracy…op.cit., [za:]
A. Bajcar,
A. Borkowska, A. Czerw, A. Gąsiorowska, Cz. S. Nosal, Psychologia Preferencji i Zainteresowań…, op. cit.,
s. 83-84.
27
oraz wynikającej z tego odpowiedzialności za innych, możliwość podejmowania
ważnych decyzji.
•
Autonomia – zainteresowanie niezależnością decyzji; planów i realizowanych działań,
działanie
zgodne
z
własnymi
poglądami;
zainteresowanie
samodzielnością
i odpowiedzialnością za siebie.
•
Twórczość – zainteresowanie tworzeniem czegoś unikatowego, oryginalnego;
prezentowanie inwencji i nowatorstwa.
•
Korzyści materialne – zainteresowanie korzyściami materialnymi oraz poczuciem
bezpieczeństwa materialnego.
•
Własny styl życia – możliwość życia według własnych standardów i wartości.
•
Rozwój własny – możliwość uczenia się, zainteresowanie rozwojem własnej
podmiotowości.
•
Aktywność fizyczna – chęć bycia aktywnym, uprawiania sportu.
•
Prestiż – chęć osiągnięcia statusu wynikającego z podziwu, szacunku; poczucie bycia
ważną osobą; respekt ze strony innych.
•
Ryzyko
–
umiejętność
radzenia
sobie
w
sytuacjach
nieprzewidywalnych,
niebezpiecznych, nieznanych.
•
Interakcje społeczne – nastawienie na kontakt z innymi, poczucie wspólnoty z innymi,
bycie częścią zespołu.
•
Stosunki społeczne – zainteresowanie otrzymaniem wsparcia społecznego, sympatią,
ciepłem ze strony kolegów.
•
Zmienność – zainteresowanie zmiennością, różnorodnością, poszukiwanie zmian.
•
Dobre otoczenie pracy – dbałość o warunki pracy, przywiązywanie wagi do otoczenia.
•
Wspólnota doświadczeń i światopoglądu – możliwość identyfikowania się
z wartościami i zwyczajami grupy.
•
Wysiłek fizyczny – nastawienie na działania fizyczne a nie umysłowe.
•
Bezpieczeństwo ekonomiczne – zainteresowanie pewnością, trwałością, stabilnością.
Podsumowując, zasadnicze dla teorii Supera ujęcie kariery zawodowej, jako trwającej
przez całe życie sekwencji kolejnych prac zawodowych i ról życiowych, pozwala na opis oraz
wyjaśnienie postawy i zachowania jednostek zarówno przed jak i po przejściu na emeryturę.
28
Super odwołując się do ogólnego rozwoju jednostki przyjmuje że, tożsamość zawodowa
i przebieg kariery zawodowej podlegają zmianom przez całe życie jednostki. W Modelu
Determinant Kariery Zawodowej jako zasadnicze determinanty kariery zawodowej wskazuje
uwarunkowania biologiczne i społeczne, natomiast karierę zawodową wyraża za pomocą
dwóch pojęć: obrazu siebie oraz zawodowego obrazu siebie jednostki.
Zdaniem Supera obraz siebie jednostki, czyli subiektywne wyobrażenia własnej osoby
w określonej roli stanowi źródło oceny własnych możliwości. Obraz siebie, a nie
zainteresowania czy umiejętności jednostki warunkuje jej samoakceptację, stanowiąc tym
samym źródło motywacji do działań w zakresie aktywności zawodowej. Obraz siebie
jednostki lepiej wyjaśnia przebieg kariery zawodowej niż mierzalne za pomocą
konwencjonalnych testów jej zainteresowania i umiejętności.
Wraz z wiekiem zmieniają się role pełnione przez jednostki, tym samym zmienia się obraz
siebie i zawodowy obraz siebie jednostki. Zdaniem Supera ważność określonej roli społecznej
jest określana przez hierarchicznie uporządkowane wartości. Warunkiem ważności roli
społecznej związanej z pracą jest zaistnienie elementów emocjonalnych, behawioralnych
oraz poznawczych. Brak któregoś z tych elementów oznacza brak ważności roli pracy wśród
ról społecznych jednostki. W konsekwencji jednostka poszukuje samorealizacji w innych
rolach społecznych.
Super zoperacjonalizował ważność pracy, umożliwiając tym samym jej pomiar.
Rozwinął technikę badania ważności pracy; opracował dwa narzędzia diagnostyczne:
Kwestionariusz Preferowanych Wartości Ogólnych oraz Kwestionariusz Ważności Ról.
Narzędzia te umożliwiają pomiar emocjonalnych i behawioralnych aspektów zaangażowania
jednostki w podstawowe role społeczne.
W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o postawy i zachowania osób starszych na rynku
pracy, teoria Supera umożliwia nie tylko na opis badanego zjawiska, ale także jego
wyjaśnienie. Teoria Supera pozwala na formułowanie hipotez, zgodnie z którymi postawy
i zachowania osób starszych na rynku pracy można opisywać i wyjaśniać poprzez określenie
wartości pracy w hierarchii wartości jednostki oraz wartości związanych z pracą.
29
3. PRACA JAKO WARTOŚĆ ORAZ WARTOŚCI ZWĄZANE Z PRACĄ W BADANIACH
Badania przeprowadzone przez CBOS w grudniu 2006, zatytułowane Znaczenie pracy
w życiu Polaków, potwierdziły, że nadal wśród wartości uznawanych przez Polaków
za najważniejsze w życiu codziennym, praca zajmuje centralną pozycję. Pierwsze miejsce –
dla ponad 70% Polaków – zajmuje szczęście rodzinne. Praca znajduje się na drugim miejscu.
Nieco mniejsze znaczenie Polacy przypisują zdrowiu, spokojowi, życiowej uczciwości oraz
szacunkowi innych ludzi. Takie wartości, jak: grono przyjaciół, wiara religijna, pomyślność
ojczyzny, wykształcenie, dobrobyt, wolność słowa, kontakt z kulturą, udział w życiu
społeczno-politycznym, życie pełne przygód i wrażeń oraz sukces i sława są zdecydowanie
rzadziej wskazywane.
Rysunek 3. Wartości deklarowane przez Polaków jako najważniejsze w życiu codziennym
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Żródło: Znaczenie pracy w życiu Polaków, CBOS, BS/ 187/2006, Warszawa
Przywołane badanie CBOS stawiało także pytania o to, czy w polskim społeczeństwie
praca stanowi wartość autoteliczną, czy też traktowana jest instrumentalnie – jako konieczny
warunek egzystencji lub jako sposób bogacenia się. Wyniki analizy czynnikowej potwierdziły
30
istnienie dwóch odmiennych podejść do pracy. Pierwsze z nich charakteryzuje się
traktowaniem pracy jako wartości samej w sobie. Składają się nań przekonania, że: warto być
pracowitym, że dobre wykonywanie obowiązków wcześniej czy później przyniesie nagrodę
lub sukces, że pracowitość jest koniecznym warunkiem sukcesów w życiu, a praca stanowi
sens egzystencji oraz że warto wykonywać swoją pracę z sercem, nawet jeśli nie jest
specjalnie znacząca, gdyż praca to moralny obowiązek człowieka wobec siebie i innych.
Drugie podejście do pracy związane jest z instrumentalnym jej traktowaniem.
Oznacza przekonanie, że praca nie musi sprawiać satysfakcji, najważniejsze aby przynosiła
odpowiednie korzyści materialne, a jeśli ich nie przynosi, to nie warto się w nią angażować.
Praca to przede wszystkim sposób na zdobycie pieniędzy oraz że uczciwą pracą człowiek
nie jest w stanie dorobić się w życiu.
Wyniki badania ukazują instrumentalne podejście Polaków do pracy. Niemal połowa
badanych (46%) uważa, że praca nie musi sprawiać satysfakcji, najważniejsze są korzyści
materialne. Aż 67% respondentów zgadza się ze stwierdzeniem, że praca to przede
wszystkim sposób na zdobycie pieniędzy. Zdaniem tych osób nikt nie pracowałby, gdyby nie
musiał.
Większość badaczy społecznych podkreśla społeczne uwarunkowania postrzegania
znaczenia pracy przez jednostkę. Rola pracy w życiu jednostki jest uwarunkowana
historycznie i kulturowo. W danym pokoleniu zależy zaś od zmiennych demograficznych,
takich jak wiek, wykształcenie, płeć czy miejsce zamieszkania.
Z przedstawionych badań CBOS wynika, że na pracę zawodową, jako jedną
z najważniejszych wartości w życiu najczęściej wskazują osoby prowadzące własną
działalność gospodarczą (83%), w wieku 25-34 lat (70%), z wyższym wykształceniem (62%).
Największy wpływ ma jednak status zawodowy. Osoby pracujące niemal dwukrotnie częściej
niż bierne zawodowo wskazywały na pracę jako jedną z najważniejszych wartości w życiu.
Status zawodowy nie ma natomiast wpływu na sposób podejścia do pracy.
Osoby niepracujące częściej niż aktywne zawodowo wykazują materialistyczne podejście
do pracy. Na stosunek do pracy w większym stopniu wpływa przynależność do określonych
kategorii społeczno-zawodowych. Najbardziej materialistycznym podejściem charakteryzują
się robotnicy niewykwalifikowani. Jako wartość autoteliczną traktują ją zaś przede wszystkim
31
przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji. Rolnicy i robotnicy wykwalifikowani
charakteryzują się zarówno roszczeniowym podejściem do pracy jak i podkreślają jej
znaczenie jako wartości samej w sobie.
Przywołane badania pokazują miejsce wartości pracy w hierarchii wartości Polaków
oraz znaczenie jakie jej przypisują. Najczęściej występują dwa podejścia do pracy:
traktowanie instrumentalne pracy bądź jako wartości samej w sobie. Interesujące mogłoby
się okazać zbadanie korelacji pomiędzy stosunkiem do pracy a zachowaniami na rynku pracy.
Czy osoby, które deklarują chęć pozostania na rynku pracy częściej postrzegają pracę jako
możliwość zarobienia pieniędzy, czy też jako wartość samą w sobie? Jakie inne czynniki
związane z postawami wobec pracy można uznać za prognozujące zachowania na rynku
pracy? Zidentyfikowanie tych zależności pomogłoby wyjaśnić postawy i zachowania osób
starszych na rynku pracy, tym samym mogłoby się okazać pomocne w planowaniu działań
wzmacniających ich aktywność zawodową.
3.1. WARTOŚĆ PRACY DLA LUDZI STARSZYCH
Elżbieta Trafiałek, podsumowując badania przeprowadzone z udziałem osób
starszych, twierdzi, że: wraz z wiekiem większe znaczenie zaczynają mieć potrzeby
materialnego zaspokojenia bytu, bezpieczeństwa i emocjonalnego wsparcia. Aspiracje
prestiżowe związane z wcześniejszą aktywnością zawodową, sukcesywnie tracą na znaczeniu
na rzecz zwiększonego zapotrzebowania na akceptację otoczenia. Coraz więcej czasu
pochłaniają codzienne obowiązki, a uwaga coraz częściej skupiana jest na refleksyjności,
bilansowaniu życia, dążenia do pozostawienia po sobie, co było w życiu najbardziej
wartościowe. Strach przed śmiercią i niepełnosprawnością, przed samotnością największą
rangę nadaje potrzebom psychicznym: akceptacji, afiliacji i miłości 39.
Materiały zgromadzone w toku badań Diagnoza Społeczna 2005 potwierdzają
następowanie zmian w hierarchii wartości wraz z procesem starzenia się. Wyniki Diagnozy
Społecznej 2005 dla całej populacji dorosłych wskazywały, że za najważniejszy warunek
39 E. Trafiałek, Polska starość w dobie przemian, Katowice 2003, s. 106.
32
udanego życia Polacy uważali: zdrowie 65,2%, udane małżeństwo – 55,5%, dzieci – 45,8%,
pracę 34,5%, pieniądze – 33%. Wraz z wiekiem te wartości zmieniały się. Zmiany
te przedstawia rysunek 4.
Rysunek 4. Najważniejszy warunek udanego życia (można było wskazać tylko trzy wartości)
90
80
70
60
50
DO 24 LAT
40
25-34
30
35-44
20
45-59
10
60-64
0
POWYŻEJ 64LAT
Źródło: Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków.[red.] J. Czapiński, T., Panek:
załącznik 2 z kwestionariuszy indywidualnych (populacja 18+), tabl. P2, WWW.diagnoza.com.pl
Rysunek 5. Znaczenie takich, wartości jak pieniądze, dzieci, udane małżeństwo, praca,
zdrowie, wykształcenie, dla osiągnięcia udanego życia według wieku
90
80
70
60
pieniądze
dzieci
50
40
30
20
10
0
udane mażeństwo
praca
zdrowie
wykształcenie
do 24 lat 25-34 lata 35-44 lata 45-59 lat 60-64 lata 65 i więcej
Źródło: Opracowanie własne: Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków.[red.] J. Czapiński, T.,
Panek: załącznik 2 z kwestionariuszy indywidualnych (populacja 18+), tabl. P2, WWW.diagnoza.com.pl
33
Wyniki badań Diagnozy Społecznej 2009 potwierdzają wskazane tendencje.
Wnioski dla całej dorosłej populacji są następujące: system wartości Polaków jest bardzo
stabilny. Warto jednak odnotować znaczny wzrost znaczenia przyjaciół (ponad dwukrotny
wzrost odsetka wskazań w stosunku do roku 2000, gdy — jak pamiętamy — wystąpił głęboki
kryzys związków przyjacielskich, przejawiający się w spadku przeciętnej liczby przyjaciół).
Rośnie także stopniowo waga wykształcenia, choć w dalszym ciągu zarówno przyjaciele,
jak i wykształcenie wydają się wartościami niedocenianymi w świetle ich wpływu
na subiektywną jakość życia. Szybki wzrost zamożności Polaków odbija się także
na spadku częstości wskazań pieniędzy jako jednej z trzech kardynalnych wartości (o 22 proc.
w stosunku do roku 2000). Podobnie jak we wszystkich poprzednich latach najczęściej jako
wartość wskazywane jest zdrowie (67,8 proc. respondentów – najwięcej w całym badanym
okresie), a w dalszej kolejności udane małżeństwo (niewielki wzrost), dzieci (niewielki wzrost),
pieniądze i praca; najrzadziej wolność i swoboda (niewielki wzrost wskazań w stosunku
do poprzednich lat), silny charakter, wykształcenie i życzliwość oraz szacunek otoczenia
(w tym ostatnim przypadku znaczący wzrost)40.
Przedstawione wyniki badań ukazują postępujący wraz z wiekiem spadek wartości
pracy w hierarchii wartości jednostki. Należy jednak podkreślić, że z drugiej strony osoby
starsze są często charakteryzowane jako grupa społeczna o olbrzymiej potrzebie akceptacji
oraz chęci pełnienia różnych ról społecznych i uczestnictwa w życiu społecznym.
Podsumowując, potrzeby osób starszych nie są jednorodne. Zwraca na to uwagę
P. Błędowski, pisząc: Starość nie jest pojęciem, pod którym zawsze kryją się te same treści.
Przeciwnie, wraz z powiększaniem się liczby osób kwalifikowanych przez społeczeństwo jako
„starsze” lub „stare”, potrzeby i zachowania ludzi stają się coraz bardziej różnorodne41.
Przygotowując programy aktywizujące zawodowo osoby starsze ważne jest, aby dostrzec
i uwzględnić tę różnorodność, a także stawiać pytania o jej przyczyny.
40 J. Czapiński, Cechy osobowości i styl życia, s .199.
41 P. Błędowski, Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starych, Monografie i opracowani 510, Szkoła
Główna Handlowa, Warszawa 2002, s. 105.
34
35
3.2. WARTOŚCI ZWIĄZANE Z PRACĄ W BADANIACH
Aby zrozumieć procesy decyzyjne związane z pozostaniem bądź wycofaniem się
z rynku pracy należy przeanalizować wartości, jakie jednostki wiążą z pracą. Na decyzję
o przejściu na emeryturę niewątpliwie w dużym stopniu wpływają względy materialne.
Jednak jeżeli praca dostarcza innych wartości, nie tylko finansowych, to życie bez pracy traci
na atrakcyjności.
Raport socjologiczny z badania ankietowego osób w wieku około emerytalnym miał
na celu pogłębienie zrozumienia myślenia różnych aktorów, których zachowania składają się
na nasilające się zjawisko dezaktywacji. Zdaniem autorów: pozwoli to na całościowe myślenie
o systemie emerytalnym i dezaktywacji w kategoriach procesów i mechanizmów społecznych.
Należy bowiem pamiętać, że decyzja pracownika o przejściu na wcześniejszą emeryturę lub o
przejściu na nią od razu w momencie uzyskania uprawnień, jest jedynie ostatnim, można by
powiedzieć, wydarzeniem w złożonym procesie. Oprócz wymiaru czysto ekonomicznego w
podjęciu takiej decyzji odgrywają rolę czynniki kulturowe, jak choćby dominujący sposób
myślenia o emeryturze oraz jej wartościowania, wiedza o systemie emerytalnym czy (w
przypadku kobiet) normy i oczekiwania społeczne, czynniki „rodzinne” (interesy członków
rodziny, szczególnie pokolenia dzieci), czynniki związane z kulturą pracy
i
kulturą organizacyjną firmy, jak na przykład sposób traktowania starszych pracowników 42.
Według badań Graniewskiej i Balcerzak-Paradowskiej dla kobiet najważniejsza jest
w
pracy
motywacja
materialna.
Drugie
miejsce
zajmuje
zapewnienie
poczucia
bezpieczeństwa poprzez nabycie praw do świadczeń emerytalnych. Duże znaczenia ma też
jednak możliwość kontaktu z ludźmi, większe niż niezależność finansowa, czy poczucie
własnej wartości.
42 Ł. Krzyżanowska, Raport socjologiczny z badania osób w wieku około emerytalnym, Załącznik 10 a do
raportu z badań Dezaktywacja osób w wieku około emerytalnym, Departament Analiz Ekonomicznych i
Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008, s. 7.
Rysunek 6. Znaczenie pracy dla kobiet
90,00%
80,00%
70,00%
60,00%
50,00%
40,00%
30,00%
20,00%
10,00%
0,00%
duże znaczenie
ma znaczenie
nie ma znaczenia
Żródło: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska (IPiSS), Praca zawodowa – rodzina w opiniach respondentek,
za http://www.archiwum.monitoring.rownystatus.gov.pl/rskim/, za: Krzyżanowska, Ł., (2008),
Raport
socjologiczny z badania osób w wieku około emerytalnym, Załącznik 10 a do raportu z badań Dezaktywacja
osób w wieku około emerytalnym, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki
Społecznej, Warszawa .
Tabela 2. Najważniejsza zaleta obecnej pracy dla kobiet (kobiety ubezpieczone w ZUS)
50-54 lat
55-59 lat
60-65 lat
Odpowiada mi wymiar czasu zajmowanego przez pracę
16%
14%
11%
Dobrze zarabiam
11%
11%
8%
Praca jest łatwa i lekka
10%
11%
16%
Wygodne dla mnie godziny pracy
8%
9%
7%
Mam ubezpieczenie emerytalne
9%
10%
3%
Dojazd (dojście) do pracy jest krótki(e)
9%
7%
6%
Praca jest stabilna, nikt mnie z dnia na dzień nie zwolni
7%
7%
5%
Tu wykorzystuję swoje kwalifikacje, zdolności
4%
5%
6%
W pracy panuje dobra atmosfera
4%
4%
2%
Mogę być w pracy samodzielny, wykazać się inicjatywą
4%
3%
4%
To interesująca praca, nie jest nudna
1%
1%
6%
To pożyteczna praca
2%
1%
4%
36
Mam długie urlopy mogę robić długie przerwy w pracy
1%
1%
1%
Tu mnie doceniają, praca zapewnia mi uznanie, szacunek otoczenia
1%
1%
2%
Mam perspektywę awansu, wzrostu zarobków
0%
0%
0%
Inne
1%
0%
1%
Żadna z powyższych odpowiedzi nie charakteryzuje mojej pracy
12%
15%
19%
Żródło: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska…op.cit., s. 9.
Najwięcej kobiet – średnio 15% - jako zaletę pracy wskazało jej wymiar czasowy.
Na drugim miejscu kobiety wskazały wysokość zarobków. Jednak należy zauważyć,
że zadowolonych ze swoich zarobków jest jedynie 11% respondentek. Dla kobiet ważne jest
także ubezpieczenie emerytalne i stabilność zatrudnienia. Niestety, dobrą atmosferę w pracy
jako jej zaletę wskazało jedynie 4% kobiet. Takie, aspekty pracy jak szacunek otoczenia
są zaletami dla 1% zatrudnionych kobiet. We wszystkich przedziałach wiekowych nie było
żadnych wskazań możliwości awansu jako zalety pracy.
Tabela 3. Najważniejsza zaleta obecnej pracy dla mężczyzn (mężczyźni ubezpieczeni w ZUS)
55-59 lat
60-65 lat
66-70 lat
Dobrze zarabiam
18%
12%
14%
Praca jest łatwa i lekka
11%
16%
9%
Odpowiada mi wymiar czasu zajmowanego przez pracę
11%
11%
13%
Mam ubezpieczenie emerytalne
10%
8%
3%
Są wygodne dla mnie godziny pracy
6%
8%
9%
Praca jest stabilna, nikt mnie z dnia na dzień nie zwolni
8%
5%
4%
Dojazd (dojście) do pracy jest krótki(e)
7%
5%
7%
Tu wykorzystuję swoje kwalifikacje, zdolności
4%
5%
7%
To interesująca praca, nie jest nudna
1%
4%
7%
W pracy panuje dobra atmosfera
2%
5%
0%
Mogę być w pracy samodzielny, wykazać się inicjatywą
2%
0%
5%
Tu mnie doceniają, praca zapewnia mi uznanie, szacunek otoczenia
1%
3%
3%
Mam długie urlopy mogę robić długie przerwy w pracy
1%
1%
2%
Mam perspektywę awansu, wzrostu zarobków
0%
1%
2%
37
Ta praca jest pożyteczna (społecznie)
1%
1%
0%
Inne
1%
0%
0%
15%
14%
14%
Żródło: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska…op. cit., s. 9.
Rysunek 7. Zalety pracy dla kobiet w wieku 50-65 lat, oraz mężczyzn w wieku 55-70 lat
30%
25%
20%
15%
10%
5%
kobiety
0%
mężczyźni
Żródło: Opracowanie własne na podstawie: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska…op. cit.
Zarówno dla mężczyzn jak i dla kobiet największą wadą ich obecnej pracy jest zbyt
niskie wynagrodzenie. Uważa tak co czwarta kobieta i co trzeci mężczyzna. Na drugim
miejscu respondenci wskazywali, że praca jest zbyt ciężka, uciążliwa. Na trzecim miejscu był
brak perspektyw awansu i podwyżki.
Tabela 4. Najważniejsza wada obecnej pracy dla kobiet (kobiety ubezpieczone w ZUS)
50-54 lat
55-59 lat
60-65 lat
Za niskie zarobki
45%
38%
35%
Praca jest za ciężka, męcząca
10%
13%
8%
Nie mam perspektywy awansu ani wzrostu zarobków
5%
3%
3%
Muszę pracować zbyt wiele godzin
3%
5%
3%
Tu spoczywa na mnie zbyt duża odpowiedzialność
3%
2%
3%
38
Za długi, daleki, kosztowny jest dojazd do pracy
2%
2%
1%
W tej pracy nie wykorzystuję wszystkich swoich kwalifikacji
2%
1%
2%
Za krótki wymiar czasu
1%
1%
2%
Nie odpowiadają mi godziny pracy
0%
1%
1%
Warunki pracy są szkodliwe, niebezpieczne
1%
1%
1%
W tej pracy nie mam ubezpieczenia emerytalnego
0%
1%
1%
Potrzebuję pracy stabilnej
1%
0%
1%
To praca nudna
1%
1%
1%
Tu są potrzebne inne kwalifikacje, trudni sprostać wymaganiom
0%
0%
1%
Jestem w pracy zupełnie pozbawiona samodzielności
0%
0%
0%
To praca źle odbierana/oceniana przez otoczenie
0%
0%
0%
Źle mnie oceniają, zła atmosfera
0%
0%
0%
Inne wady
1%
2%
2%
23%
28%
37%
Żródło: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska…, op. cit., s. 11.
Tabela 5. Najważniejsza wada obecnej pracy dla mężczyzn (mężczyźni ubezpieczeni w ZUS)
55-59 lat
60-65 lat
66-70 lat
Za niskie zarobki
34%
35%
20%
Praca jest za ciężka, męcząca
16%
9%
6%
Muszę pracować zbyt wiele godzin
5%
5%
3%
Nie mam perspektywy awansu ani wzrostu zarobków
3%
3%
7%
Za długi, daleki, kosztowny jest dojazd do pracy
2%
2%
0%
Nie odpowiadają mi godziny pracy
2%
2%
3%
Warunki pracy są szkodliwe, niebezpieczne
2%
1%
2%
Tu spoczywa na mnie zbyt duża odpowiedzialność
2%
1%
3%
Za krótki wymiar czasu
1%
0%
3%
W tej pracy nie mam ubezpieczenia emerytalnego, a to dla mnie ważne
1%
1%
2%
Potrzebuję pracy stabilnej
1%
0%
0%
39
W tej pracy nie wykorzystuję wszystkich swoich kwalifikacji
1%
2%
1%
To praca nudna
1%
0%
3%
To jest praca źle odbierana/oceniana przez otoczenie
1%
0%
1%
Tu są potrzebne inne kwalifikacje, trudni sprostać wymaganiom
0%
0%
2%
Jestem w pracy zupełnie pozbawiona samodzielności
0%
0%
0%
Źle mnie oceniają, zła atmosfera
1%
0%
0%
Inne wady
1%
35
3%
26%
34%
42%
Żródło: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska…, op. cit., s. 12.
Rysunek 8. Wady pracy dla kobiet w wieku 50-65 lat, oraz mężczyzn w wieku 55-70 lat
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
kobiety
mężczyźni
Żródło: Opracowanie własne na podstawie: D. Graniewska, B. Balcerzak-Paradowska…, op. cit.
Te, mało optymistyczne wyniki badań autorki podsumowały następującym
wnioskiem: skonfrontowanie wad i zalet prowadzi do wniosku, że w istocie praca służy
uzyskaniu emerytury (stabilna, daje ubezpieczenie), nie daje natomiast rekompensat
40
finansowych ani satysfakcji. Co więc mogłoby powstrzymać przed przejściem na emeryturę?
Czy są jakieś inne ukryte zalety pracy, których badani nie są świadomi?43.
OPINIE NA TEMAT PRZYCZYN, KTÓRE MOGŁYBY WPŁYNĄĆ NA DECYZJĘ O PRZEDŁUŻENIU
PRACY ZAWODOWEJ
W badaniach GUS wskazano respondentom cztery powody, które mogą się przyczynić
do przedłużenia okresu pracy zawodowej: elastyczną organizację czasu pracy, większe
możliwości podnoszenia kwalifikacji, lepsze warunki BHP w miejscu pracy oraz większą
dostępność usług opiekuńczych.
Tabela 6. Przyczyny, które mogłyby wpłynąć na przedłużenie okresu pracy zawodowej
według płci, miejsca zamieszkania i wieku
Wyszczególnienie
Przyczyny, które mogłyby wpłynąć na przedłużenie okresu pracy zawodowej
Elastyczna
Większe możliwości
Lepsze warunki
Większa
organizacja czasu
podnoszenia
BHP w miejscu
dostępność usług
pracy
kwalifikacji
pracy
opiekuńczych
W%
Ogółem
24,7
11,4
14,8
14,3
Mężczyźni
25,1
12,1
16,7
14,1
Kobiety
24,2
10,8
12,9
14,4
Miasta
28,6
13,2
16,6
15,1
Wieś
16,9
8,0
11,3
12,6
50-54 lata
33,1
15,4
18,6
16,8
55-59
25,0
11,3
14,8
14,8
60-64
19,3
8,5
13,4
13,4
43 Ł., Krzyżanowska,(2008), Raport socjologiczny z badania…, op. cit., s. 14.
41
65-69 lat
15,4
7,7
9,8
10,2
Źródło: Przejście z pracy na emeryturę, Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2007, s. 79-80.
Respondenci najczęściej wskazywali na elastyczną organizację czasu pracy jako
na przyczynę możliwego przedłużenia okresu pracy zawodowej. Elastyczność organizacji
czasu pracy ma wpływ zarówno na mężczyzn (25,1%), jak i na kobiety (24,2%) w ich
decyzjach dotyczących przedłużenia okresu pracy zawodowej. Większe możliwości
podnoszenia kwalifikacji są ważniejszym czynnikiem dla mężczyzn (12,1%) niż dla kobiet
(10,8%).
Wraz ze wzrostem wieku respondentów widoczny jest spadek znaczenia wskazanych
przyczyn na przedłużenie ich aktywności zawodowej. Dla najmłodszej z badanych grup (50-54
lata) wyróżnione powody miałyby większy wpływ w stosunku do ogółu badanej zbiorowości
przy jednoczesnym wskazywaniu ich znaczenia w takiej samej kolejności. Co trzecia osoba
w wieku 50-54 lata wydłużyłaby okres swojej pracy zawodowej w przypadku możliwości
elastycznej organizacji czasu pracy, podczas gdy dla osób z pozostałych grup wieku odnosi
się to co do czwartej osoby bądź rzadziej. Dla respondentów w wieku 60 lat i więcej wszystkie
wskazane przyczyny znacznie słabiej wpływałyby na decyzję o przedłużeniu aktywności
zawodowej, w szczególności porównując do opinii przedstawionych przez osoby
z najmłodszej grupy wiekowej44.
Dla wszystkich badanych grup większe znaczenie w ich decyzjach dotyczących,
przedłużenia okresu pracy zawodowej, ma dostępność usług opiekuńczych niż możliwość
podnoszenia kwalifikacji.
42
Psychologiczne i społeczne uwarunkowania postaw wobec aktywności zawodowej osób w wieku 50+
II.
PSYCHOLOGICZNE I SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA POSTAW WOBEC
AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB W WIEKU 50+
Aktywność zawodowa osób w wieku 50+ jest zdeterminowana nie tylko miejscem
wartości pracy w ich hierarchii wartości czy wartościami przypisywanymi pracy.
Duży wpływ na zachowania osób starszych na rynku pracy wywierają zmiany psychofizyczne, jakim podlegają wraz z procesem starzenia się. Zmiany te mają wpływ zarówno,
na sposób w jaki osoby starsze same siebie postrzegają, jak i na to, jak postrzegają je inni
członkowie społeczeństwa. Oczywiście, procesy te są od siebie zależne. Na to, co o sobie
myślimy, duży wpływ wywiera to, co myślą o nas inni.
Przedstawiciele różnych dyscyplin analizują proces starzenia się i starość używając
odmiennych narzędzi i metod badawczych. Można wskazać na dwa wymiary starości –
biologiczny i społeczny. Pojęcie starości w znaczeniu medycznym oznacza ogół zmian
zachodzących w ciele człowieka na etapie wchodzenia w okres starości, czyli po 65 roku
życia. W wymiarze społecznym wiek jest określany na podstawie analizy pełnionych ról
społecznych45. Największe zmiany w pełnieniu ról społecznych, zarówno w dziedzinie pracy
jak i w rodzinie, następują wraz z zakończeniem kariery zawodowej. Psychologowie badając
proces starzenia się analizują zachodzące wraz z nim zmiany osobowości jednostek.
Wskazują na wyzwania jakie niesie ze sobą starość. Natomiast psychologowie społeczni
i socjologowie podkreślają zmiany w interakcjach społecznych.
Analizując czynniki determinujące zachowania osób w wieku 50+ na rynku pracy
należy postawić pytania o ich autodefinicje, czyli sposób w jaki sami siebie definiują. W pracy
przyjęto założenie, że sposób w jaki się określają osoby w wieku 50+ ma wpływa na ich
zachowania, w tym zachowania zawodowe. Pytania, które postawiono w tej części pracy
dotyczą samookreślania się ludzi starszych. Z czym kojarzą starość? Jakie przyjmują postawy
wobec tego etapu życia? Czy określają siebie, jako ludzi młodych, w średnim wieku,
czy starszych? W jaki sposób określają swoje samopoczucie fizyczne i psychiczne?
45 B. Szatur – Jaworska, Ludzie starzy i starość w polityce społecznej, Warszawa 2000, s. 36.
43
Starzenie się i starość są bardzo trudnymi okresami, stawiającymi przed jednostką
wiele wyzwań i zadań do rozwiązania. Zdaniem psychologów ludzie lepiej radzą sobie
z trudnymi sytuacjami, jeżeli widzą przyszłość w sposób optymistyczny. Dlatego też ważne
jest pytanie o to, jak widzą swoją przyszłość osoby w wieku 50+? Czy uważają, że w ich życiu
jeszcze może się wydarzyć wiele dobrego, czy też przeciwnie, sądzą, że to, co dobre, jest już
za nimi? Czy chcieliby jeszcze pracować zawodowo? Czy, przeciwnie – przejść na emeryturę?
Pytania te są związane ze strategiami, jakie przyjmują osoby starsze wobec starości.
1. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY STARZENIE SIĘ
Przebieg procesu starzenia się jednostki – postawy i zachowania jakie demonstruje,
jest uwarunkowany wieloma czynnikami. Najczęściej wskazywane, to: stan zdrowia, zdobyte
doświadczenie, sytuacja rodzinna i materialna. Gerontolodzy podkreślają, że kluczowym
czynnikiem decydującym o przebiegu procesu starzenia się jest osobowość jednostki.
Psychologowie definiują osobowość jako złożony zbiór własności psychicznych, które
wpływają na charakterystyczne wzorce zachowania jednostki, niezmienne czasowo
i sytuacyjnie46.
Pierwsze próby kodyfikowania starzejącej się osobowości były podejmowane przez
psychoanalizę. Zygmunt Freud utrzymywał, że osobowość starszego człowieka jest
konsekwencją nawyków uformowanych w dzieciństwie. Opisując osobowość jako złożoną
z trzech komponentów: id – reprezentującego podstawowe biologiczne popędy, ego –
racjonalnego „ja”, superego – zbioru nakazów moralnych, zakładał, że ego kontroluje id,
stąd by zapobiec wyrwaniu się id spod kontroli, ego oszczędza energię poprzez
racjonalizowanie zasobów. Przekładając to na język psychoanalizy – jednostka przyjmuje
względnie niezmienne, konserwatywne postawy i reakcje, nawet gdy nie są one
odpowiednie do sytuacji, w której się znajduje. Dlatego też Freud kwestionował wartość
terapii stosowanej u starszych pacjentów 47.
46 P. G. Zimbardo, Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1999, s. 519.
47 I. Stuart- Hamilton, Psychologia starzenia się, Zysk i S-ka, Poznań 2006, s. 142.
44
Odmienne stanowisko reprezentował E. Erikson, utrzymując, że osobowość rozwija
się przez całe życie48. Zdaniem Eriksona człowiek w różnym wieku staje przed koniecznością
poradzenia sobie z różnymi konfliktami, których w całym życiu jest osiem, z czego tylko jeden
występuje w starości. Jest to konflikt integracja versus rozpacz. Jednostka, wchodząc
w późną dorosłość dokonuje bilansu swoich osiągnięć. Przezwyciężenie konfliktu polega
na osiągnięciu integracji ego, czyli uznania przez jednostkę, że wcześniejsze jej cele były
satysfakcjonujące. Jednostka doświadcza poczucia satysfakcji z własnego życia. Nie ma
wrażenia bycia „przegraną”49. Niepomyślne rozwiązanie kryzysu, prowadzi do uczucia żalu
z powodu popełnionych błędów oraz utraconych szans, powoduje lęk przed śmiercią.
Teorię E. Eriksona rozwinął R. Peck50, wskazując na trzy konflikty występujące
w okresie starzenia się. Pierwszy konflikt dotyczy dyferencjacji ego versus angażowania się
w rolę zawodową. Konflikt ten jest najbardziej widoczny w przypadku osób, które
wyznaczały swój status i swoje pojęcie „ja” przez pryzmat pracy zawodowej.
To wykonywany, prestiżowy zawód był dla nich źródłem wysokiej samooceny. Przejście
na emeryturę oznacza utratę prestiżu i stawia przed jednostką zadanie znalezienia w niej
samej cechy, która da jej równie wysoką ocenę.
Drugi konflikt obejmuje wykraczanie poza cielesność versus angażowanie
cielesności. Ten konflikt najbardziej jest widoczny w stosunku do osób, postrzegających
siebie przez pryzmat własnej urody, stanu zdrowia, kondycji fizycznej. Starzenie się
nieuchronnie jest związane z utratą zarówno zdrowia jak i urody. Rozstrzygnięcie tego
konfliktu wymaga od jednostki znajdowania przyjemności, w tych obszarach aktywności,
w których ani uroda ani kondycja nie są istotne.
Trzeci konflikt wymagający rozwiązania obejmuje wykraczanie poza ego versus
angażowanie ego. Jego istotę stanowi proces pogodzenia się ze śmiercią, jako czymś
nieuniknionym. Zdaniem Pecka nadmierny niepokój o siebie i własny los może być
48 Erikson, E.H., The life cycle completed. Extended version with new chapters on the ninth stage by Joan,
M., Erickson, New York: Norton, 1998.
49 I. Stuart-Hamilton, Psychologia … op. cit., s.142.
50 R.C., Peck, Psychological development in the second half of life, [w:] B.L. Neugarten (red.), Middle Age
and Aging; A Reader in Social Psychology, Chicago: University of Chicago Press.
45
przezwyciężony próbą zatroszczenia się o „pozostawianych” i ciągłego poprawiania otoczenia
i samopoczucia osób kochanych51.
Podsumowując – w psychologii okres starości określany jest jako „okres strat” lub
„kryzys starości”, ze względu na straty, jakie ponosi jednostka w wielu obszarach swojej
aktywności życiowej. W okresie starzenia się następuje utrata: zdrowia, sił, urody,
atrakcyjności, bliskich osób, przyjaciół, pracy, prestiżu zawodowego, pozycji społecznej.
Sytuację pogarsza perspektywa własnej śmierci. Jak podkreślają lekarze gerontolodzy:
sytuacje krytyczne zawsze są dla człowieka źródłem ważnych wyzwań, wielu trosk
i życiowych zmagań. Zmniejszenie statusu ekonomicznego skutkuje ograniczeniami
w życiu codziennym, co może być źródłem poważnego dyskomfortu psychicznego. Sytuacja
ta zmusza do zmiany stylu życia, skutkuje ograniczeniem kontaktów, doprowadzając tym
samym do stopniowej izolacji osoby starszej w społeczeństwie. Wpływa to negatywnie
na świadomość starzejącego się człowieka i jego funkcjonowanie społeczne 52.
2. POSTAWY WOBEC STAROŚCI
Badacze zajmujący się związkami między procesem starzenia się a osobowością
jednostki zwracają uwagę na fakt, że osobowość kształtuje się na długo przed początkiem
starzenia się. Zdaniem I. Stuart-Hamiltona występuje podobieństwo między różnymi typami
badań. Wszystkie one podkreślają, że osobowość jest w dużej mierze ukształtowana przed
czasem, gdy pojawia się pierwszy siwy włos, i że zasadniczo ludzie starsi potrafią dostosować
własną osobowość, ale zdecydowanie nie potrafią zmienić jej w sposób radykalny53.
Jednym z elementów dobrej starości jest pozytywna jej ocena własna, akceptowanie
przemijania czasu i umiejętność przystosowania się. Suzanne Reichard - amerykańska
51 Ibidem, s. 143.
52 H. Zielińska-Więczkowska, K. Kędziora-Kornatowska, T. Kornatowski, Starość jako wyzwanie, Gerontologia
Polska, t. 16. Nr. 3., s. 131-136.
53 I. Stuart-Hamilton, Psychologia … op. cit., s. 146.
46
badaczka wymienia pięć postaw przystosowania wobec własnej starości lecz tylko jedna
z nich jest pozytywna – nazwała ją konstruktywną54.
Postawa konstruktywna (dojrzała) – najczęściej charakteryzuje osoby z dodatnim
bilansem życiowym, optymistycznie i ufnie nastawione do własnej starości. Osoby z tej grupy
pragną podejmować działania przynoszące korzyść innym. Chcą dzielić się własnym
doświadczeniem. Najczęściej cechuje je pogodne usposobienie, lubią ludzi i chętnie się
z nimi spotykają.
Postawa zależności (typ bujanego fotela) – charakteryzuje osoby szukające
w rodzinie czy w znajomych źródła poczucia bezpieczeństwa. Osoby te widzą w starości
uwolnienie się od odpowiedzialności. Chętnie przyjmują postawy bierne, zależne od innych.
Wykazują małą samodzielność w zakresie podejmowanych działań.
Postawa obronna (opancerzona) – rozwijana jest przez osoby u których dominuje
potrzeba niezależności i samowystarczalności. Starzenie się napawa je lękiem przed
niedołęstwem, byciem zależnym od innych. Są to osoby pesymistycznie i nieufnie patrzące
w przyszłość. Lęk przed starością i śmiercią maskują wzmożoną aktywnością.
Postawa wrogości – charakteryzuje osoby, którym jest bardzo trudno pogodzić się
z procesem starzenia się. Buntują się i jednocześnie obawiają się starości i śmierci. Za swoje
niepowodzenia najczęściej obwiniają innych. Nie lubią innych ludzi i niechętnie się z nimi
komunikują.
Postawa wrogości skierowana na samego siebie – rozwijana najczęściej przez osoby
z ujemnym bilansem życiowym.
Osoby te mają poczucie żalu, zmarnowanego życia,
za co obwiniają same siebie. Czują się samotne i niepotrzebne. Ich agresja jest skierowana ku
nim samym. Śmierć traktują jako zakończenie swego cierpienia.
Inne badania nad pomiarem typów osobowości, prowadzone przez B. Neugartena,
R. Haringhursta i S. Tobina55 wśród siedemdziesięciolatków prowadzą do podobnych
54 S. Reichard, F. Livson, P.G., Peterson, Aging and Personality: A Study of 87 Older Men. New York: Wiley,
1962; za: I. Stuart-Hamilton, Psychologia … op. cit, s. 144
55 B.L. Neugarten, R.J. Havinghurst, S.S. Tobin, The measurement of life satisfaction, Journal of Gerontology,
1961, 16, s. 134-143.
47
wniosków. Badania nad cyklem życia jednostki były prowadzone z dwóch perspektyw
teoretycznych. Pierwsza z nich ukazywała cykl życia z perspektywy znaczących wydarzeń,
takich
jak
małżeństwo,
rodzicielstwo,
przejście
na
emeryturę,
które
prowadzą
do przewartościowań w życiu jednostki, do zmiany koncepcji samego siebie i przyjmowania
nowej tożsamości. Druga perspektywa ukazywała proces starzenia się jako adaptację
do zmian biologicznych i społecznych. Przeprowadzone badania wskazują na kluczową rolę
osobowości jednostek w przebiegu procesów adaptacyjnych. Podsumowaniem jest
sformułowanie wniosku o istnieniu związku między stylem starzenia się a wcześniej
ukształtowaną osobowością. W wyniku badań
wyodrębniono osiem trwałych typów
starzenia się, powiązanych z typami osobowości56:
I.
Typ osobowości bierno-zależnej – rozwija dwa typy starzenia się:
1. Apatyczny – następuje wycofywanie się, jeśli to tylko możliwe z kontaktów
z innymi ludźmi oraz ograniczenie aktywności do zaspokajania własnych potrzeb.
2. Szukający wsparcia – dominuje potrzeba kontaktu z jedną, dwiema osobami,
u których szuka wsparcia, pozostając w relacji zależności.
II.
Typ osobowości zintegrowanej – demonstrujący takie cechy, jak: otwartość
na bodźce zewnętrzne, plastyczność, akceptacja siebie, kontrola własnych emocji,
zadowolenie z życia – rozwija trzy typy starzenia się:
3. Reorganizator – zastępowanie utraconych ról i kontaktów innymi, podejmowanie
nowych aktywności życiowych
4. Skoncentrowany – koncentracja na wąskiej dziedzinie, wysoko nagradzanej
aktywności.
5. Oderwany – świadoma negacja wielu obowiązków.
III.
Typ osobowości atakująco-obronnej – rozwija dwa typy starzenia się:
6. Zachowawczy – przekonanie, że można chwilowo zastopować proces starzenia
się poprzez utrzymywanie wysokiego poziomu aktywności.
7. Ograniczający – dominacja poczucia straty wywołanej procesami starzenia się.
IV.
Typ osobowości zdezorganizowanych – jednostki, które nie mogą być
zaklasyfikowane jako normalnie funkcjonujące, ze względu na występowanie
poważnych schorzeń zdrowotnych, typu demencja.
56 Middle Age and Aging,(red.) B.L. Neugarten, Chicago University Press, Chicago 1968.
48
W badaniach nad rekonstrukcją postaw wobec starości najczęściej wykorzystywane
są następujące zmienne: kontakty towarzyskie i rodzinne, akceptacja starości, stosunek
do młodzieży, zainteresowania i aktywność, oczekiwanie lub odrzucanie wsparcia, stosunek
do śmierci, bilans życiowy, zależność, ocena przejścia na emeryturę, przyzwyczajenia
i nawyki, skrytość, wrogość.
Psychologia społeczna i socjologia podejmują problematykę relacji osób starszych
z
innymi.
Stawiają
pytania
o
sposób
interakcji
wybierany
przez
starszych.
Dwie, najczęściej przytaczane teorie z zakresu psychologii społecznej – wyłączania się
i aktywności – w odmienny sposób przedstawiają procesy starzenia się.
2.2.
TEORIA WYŁĄCZANIA SIĘ
Teoria wyłączania się powstawała w latach 1955-1962, kiedy E. Cumming i W. Henry57 –
amerykańscy psychologowie społeczni realizowali program badawczy nad interakcjami
społecznymi i samopoczuciem ludzi starszych. W teorii tej bardzo widoczny jest wpływ
strukturalizmu funkcjonalnego. Termin wycofanie się odnosi się do nieuniknionego procesu
wyłączania się ludzi z starszych z dotychczas pełnionych ról. Teoria ta bada proces starzenia
się z perspektywy systemu społecznego. Analizuje zachowania i postawy ludzi starszych jako
odpowiedź na potrzeby i wymagania stawiane im przez społeczeństwo. Osoby starsze,
poddane pełnej socjalizacji, uznają swoją gotowość do wycofania się z życia społecznego.
Teoria ta zakłada, że wraz z procesem starzenia się następuje osłabienie kontaktu
ze światem zewnętrznym. Wraz z wiekiem zmniejsza się stopień i różnorodność interakcji,
a zmianom tym towarzyszą zmiany percepcji świata społecznego, co oznacza, że kontakty
społeczne zawężają się wraz z wiekiem. Zmniejsza się zakres zainteresowania życiem
społecznym oraz następuje wzrost zainteresowania samym sobą. W miejsce troski o innych,
pojawia się obojętność. Zdaniem Cumminga i Henry’ego stopniowe wycofywanie się
z dotychczas pełnionych ról i osłabianie więzi emocjonalnych ze światem zewnętrznym
57 E. Cumming ,W. Henry, Growing old; the process of disengagement. New York, Basic Books Inc., 1961 ,
J. Rembowski, Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, PWN, Warszawa; Poznań 1984., s. 34-35.
49
50
sprzyja procesowi starzenia się, gdyż jest wynikiem słabnięcia sił życiowych człowieka. Proces
wycofywania się osób starszych jest funkcjonalny zarówno dla społeczeństwa, jak i jednostki.
Społeczeństwu umożliwia stworzenie miejsca dla ludzi młodych, zaś ludziom starszym –
przygotowanie się do śmierci.
Proces wycofywania się Cumming i Henry uznali za racjonalny i przyjęli, że inicjowany jest
przez same osoby starsze, a wspierany i nasilany przez konwencje społeczne. Wygląda to tak,
jakby osoby starsze przygotowywały się na śmierć przez zrywanie więzi ze światem
fizycznym58. Zdaniem Stuart-Hamiltona teoria ta wpisuje się w nurt milcząco przyzwalający
na traktowanie starości jako okresu wyczekiwania na śmierć, i może być krytykowana
za przedstawienie biernego oczekiwania na „srogiego żniwiarza” jako dobrego wzorca
zachowania się dla osób starszych59.
Z perspektywy socjologicznej teorii wymiany P. Blau’a i G. Homansa60 wycofywanie się
osób starszych z interakcji społecznych może być wyjaśniane jako kalkulacja zysków i strat.
Teorię wymiany w wyjaśnieniu zachowań ludzi starszych wykorzystał J.J. Dowd
61
.
Jego zdaniem, ograniczanie interakcji społecznych przez ludzi starszych jest zdeterminowane
ich coraz bardziej ograniczonymi zasobami, tj. zdrowiem, dochodami, wykształceniem.
Kontynuowanie interakcji z młodymi staje się coraz bardziej kosztowne. Tylko ci, którzy
posiadają wystarczające zasoby utrzymują relacje społeczne na niezmienionym poziomie.
58 I. Stuart-Hamilton, Psychologia … op. cit. s.159.
59 Ibidem, s. 159.
60 Teoria wymiany wyłoniła się jako odrębna perspektywa w socjologii na początku lat sześćdziesiątych. G.C.
Homans, P.M. Blau, J.S. Coleman, R.M. Emerson, zaczęli w badaniach nad światem społecznym
wykorzystywać idee zaczerpnięte z utylitarystycznej ekonomii i behawioryzmu psychologicznego. Podstawą
porządku społecznego stała się wymiana dóbr między aktorami, którzy w swoich stosunkach z innymi kierują
się potrzebą uzyskania nagród czy korzyści. [za:] J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa
2004, s. 301.
61 J.J. Dowd, Aging as exchange: A preface to theory, Journal of Gerontology, 1975, vol. 30, s. 584-594.
2.3.
TEORIA AKTYWNOŚCI
Zupełnie inny wzorzec zachowań ludzi starszych przedstawiają badacze reprezentujący
nurt określany jako teoria aktywności. Teoria ta przyjmuje spojrzenie charakterystyczne
dla symbolicznego interakcjonizmu. Kładzie nacisk na społeczną interakcję i jej wpływ
na rozwój koncepcji samego siebie u osoby starszej62. Teoria aktywności zakłada,
że postrzeganie samych siebie przez ludzi starszych jest w dużej mierze zdeterminowane
pełnionymi przez nich rolami społecznymi. Role te wraz z procesem starzenia się ulegają
licznym zmianom. Chcąc utrzymać pozytywny obraz samego siebie, osoba starsza powinna –
wraz z utratą jednych ról – poszukiwać i angażować się w inne. Zaprzestanie aktywności
zawodowej powinno być uzupełnione zajęciami zastępczymi. Optymalny sposób przeżywania
starości to utrzymywanie obecności w życiu społecznym i więzi z innymi.
Teoria ta także jest poddawana krytyce. W swojej skrajnej postaci teoria aktywności jest
równie nieatrakcyjna jak pogląd, który stara się zwalczyć. Obraz hordy pracowników
socjalnych przymuszających ludzi starszych do interakcji z innymi „dla ich własnego dobra”,
do obowiązkowego uczestnictwa w turnieju gry w wista itd. nie należy do zachęcających.
Nowoczesny konsensus polega na założeniu, że teorie wyłączania i aktywności opisują
optymalne strategie dla pewnych, ale nie dla wszystkich osób starszych, a która z nich jest
lepsza, zależy od szeregu czynników, takich jak warunki finansowe (np. czy osobę stać
na aktywny styl życia), zdrowie (np. czy osoba ma jeszcze wystarczająco dużo sił) i typ
osobowości (np. introwertycy mogą nie znosić aktywnego stylu życia)63.
62 Ibidem, s. 262.
63 I.Stuart-Hamilton, Psychologia…, op. cit., s. 159
51
2.4.
STRATEGIA SELEKTYWNEJ OPTYMALIZACJI POŁĄCZONEJ Z
KOMPENSACJĄ
Strategia dobrego starzenia się zaproponowana przez psychologów Margaret Baltes
i Paula Baltesa rozpatruje rozwój w kategoriach łącznego występowania zysków i strat.
Rozwój to zmiany związane z wiekiem, ale nie polegające na postępie, lecz na maksymalizacji
zysków i minimalizacji strat. Strategia ta nosi nazwę selektywnej optymalizacji połączonej
z kompensacją. Określenie „selektywna” oznacza, że ludzie zmniejszają liczbę i zakres
stawianych sobie celów. Optymalizacja odnosi się do tego, że ludzie ćwiczą się lub szkolą
w dziedzinach, które są dla nich najważniejsze. Kompensacja oznacza, że ludzie używają
alternatywnych sposobów radzenia sobie ze stratami, na przykład wybierając środowiska
przyjazne dla starszego wieku64.
We współczesnych społeczeństwach bardzo ceniących młodość, wiele przekonań
dotyczących ludzi starszych funkcjonuje bardziej na zasadzie mitów niż jako empirycznie
potwierdzone dane. Rolą doradców czy konsultantów jest wskazanie na te obszary,
w których ludzie starsi mogą korzystać z pozostałych im zdolności i zysków,
przy jednoczesnej minimalizacji strat.
Odnosząc tę teorię do wyjaśnienia zachowań na rynku pracy osób starszych,
przyczyny braku aktywności zawodowej można tłumaczyć zaburzeniami w wizji
tej aktywności. Osoby te widzą w podjęciu pracy więcej zagrożeń niż korzyści.
Rozumowanie takie może stanowić podstawowy punkt odniesienia dla dalszego
postępowania związanego z udzielaniem pomocy.
64 P.G. Zimbardo, Psychologia…, op.cit., s. 213.
52
3. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY STARZENIA SIĘ W BADANIACH
3.2.
AUTOIDENTYFIKACJE ZWIĄZANE Z WIEKIEM
Wyróżnienie określonych etapów życia człowieka jest ściśle uwarunkowane rytmem
biologicznym. Jednak granice między młodością, dojrzałością i starością są także
uwarunkowane kulturowo. Pytania dotyczące wyobrażeń Polaków co do czasu trwania
poszczególnych faz w życiu jednostki, atoidentyfikacji w tym zakresie, samopoczucia
fizycznego i duchowego oraz postrzegania przyszłości, zostały zadane Polakom w badaniu
Między młodością a starością , przeprowadzonym w 2007 roku przez CBOS.
W wyobrażeniu współczesnych Polaków młodość kończy się po przekroczeniu 35 roku
życia. Od tego momentu zaczyna się okres dojrzałości, który trwa do 62 roku życia. Po tym
okresie zaczyna się starość. Postrzeganie granic etapów życia zależy od wieku badanych.
Osoby młodsze mają tendencję do zaniżania, natomiast osoby starsze do zawyżania granic.
Tabela 7. Społeczne postrzeganie granic młodości, dojrzałości i starości
Wiek respondentów
Kiedy, Pana(i) zdaniem, mniej więcej w jakim wieku
Kończy się młodość i zaczyna wiek
Kończy się wiek dojrzały i zaczyna
dojrzały?
się starość?
18 -23
30,70
57,28
24-29
33,37
59,60
30-34
35,58
62,34
35-39
34,81
62,07
40-44
36,13
60,48
45-49
36,69
62,02
50-54
36,83
63,26
55-59
38,37
62,79
60-64
36,69
62,92
53
65-69
32,82
62,19
70 - więcej
37,66
65,20
ogółem
35,24
61,63
Źródło: Między młodością a starością, CBOS, BS/22/2007, Warszawa 2007, s. 2.
Z odpowiedzi na pytanie o związane z wiekiem autoidentyfikacje wynika, że większość
badanych w wieku 50-59 lat zalicza się do osób w średnim wieku. Natomiast ankietowani
w wieku 60-64 lata – osoby, które przekroczyły społeczny próg starości – niemal równie
często uważają się za osoby w średnim wieku jak i za osoby starsze. Dopiero
po przekroczeniu 64 roku życia większość badanych określa siebie jako ludzi starszych.
Tabela 8. Atoidentyfikacje związane z wiekiem osób w wieku 50+
Wiek
Czy biorąc pod uwagę swój wiek uważa się Pan(i) raczej za osobę młodą, w średnim
respondentów
wieku czy też określił(a)by się Pan(i) jako starszy pan/starsza pani?
Określił(a)bym się jako:
Młody człowiek
Osoba w średnim
Starszy pan
Trudno powiedzieć
wieku
Starsza pani
W procentach
50-54
9
84
7
0
55-59
3
69
26
2
60-64
0
49
46
5
65-69
0
24
74
2
70- więcej
0
7
21
1
Źródło: Opracowanie własne: Między młodością a starością, CBOS, BS/22/2007, Warszawa
2007, s. 4.
Autoidentyfikacje związane z wiekiem zależą nie tylko od przeżytych lat, ale także
od płci, stanu majątkowego, pozycji zawodowej, wykształcenia. Kobiety częściej niż
mężczyźni uważają się za osoby starsze (24% wobec 18%), nieco rzadziej określają się jako
54
osoby młode (41% wobec 44%). Również respondenci będący w trudniejszej sytuacji życiowej
częściej uznają się za osoby starsze, a znajdujący się w lepszym położeniu społecznym – na
ogół częściej za osoby młode65.
3.3.
SAMOPOCZUCIE FIZYCZNE I DUCHOWE
Wyniki omawianego badania pokazują, że samopoczucie duchowe Polaków jest
lepsze od fizycznego. Wśród osób w przedziale wiekowym 50-54 lata różnica pomiędzy tymi,
którzy deklarują, że czują się młodo, a tymi, którzy czują się staro jest największa.
Dla samopoczucia fizycznego wynosi 37%, natomiast dla samopoczucia duchowego, aż 57%.
Przewaga czujących się młodo nad czującymi się staro utrzymuje się w przypadku
samopoczucia fizycznego do 64 roku życia, natomiast w przypadku samopoczucia
duchowego – do 69 roku życia.
Tabela 9. Samopoczucie fizyczne i duchowe osób w wieku 50+
Wiek
Czy biorąc pod uwagę swoje samopoczucie fizyczne/duchowe raczej czuje się Pan(i) młodo,
respondentów
czy też raczej czuje się Pan(i) staro
Samopoczucie fizyczne
Samopoczucie duchowe
Raczej
Czasem
Raczej
Wskaźnik
Raczej
Czasem
Raczej
Wskaźnik
czuję
czuję
czuję
samopoczucia*
czuję
czuję
czuję
samopoczucia
się
się
się
się
się
się
młodo
młodo,
staro
młodo
młodo,
staro
czasem
czasem
staro
staro
W procentach
50-54
53
31
16
+37
63
30
6
+57
55-59
48
32
18
+30
60
27
12
+48
65 Między młodością a starością, CBOS, BS/22/2007, Warszawa 2007, S.5
55
60-64
28
50
18
+10
49
36
11
+38
65-69
15
40
43
-28
33
41
26
+7
70- więcej
14
26
59
-45
24
32
43
-19
*jest to różnica między odsetkiem ankietowanych, którzy deklarują, że czują się młodo, a odsetkiem
deklarujących, że czują się staro. Znak plus oznacza przewagę czujących się młodo, znak minus – przewagę
czujących się staro. W tabeli pominięto odpowiedzi „trudno powiedzieć”
3.4.
POSTRZEGANIE PRZYSZŁOŚCI
We współczesnych czasach, dominacji młodości, ludzie niechętnie określają siebie
jako starych. Świadczą o tym wyniki badań, które pokazują, że 84% osób pomiędzy 50 a 54
rokiem życia określa siebie jako ludzi w średnim wieku. Tak samo mówi o sobie 69% w wieku
55-59 lat. Aż 49% osób w wieku 60-64 nadal określa siebie jako ludzi w średnim wieku,
a nie jako osoby starsze mimo, że ta sama grupa wiekowa wyznaczyła 62,92 lata jako wiek
w którym kończy się wiek dojrzały i zaczyna starość. Badani mogą więc deklarować, że czują
się młodzi, ponieważ uważają, że symptomów starzenia się nie powinni ujawniać66.
W pytaniu o samopoczucie fizyczne, niemal połowa osób w wieku 60-64 lata
odpowiedziała, że czasami czuje się młodo, a czasami staro. Natomiast duchem czuje się
młodo 50% osób w tym wieku. Osoby czujące się młodo duchem powinny
być optymistycznie nastawione do przyszłości i wiązać z nią jeszcze jakieś nadzieje.
Także w rozwiązywaniu kryzysów stojących przed jednostką w tym okresie, sposób w jaki
patrzy się w przyszłość ma decydujące znaczenie.
Stąd interesujące są wyniki odpowiedzi na pytanie, które nie nawiązuje do pojęć
młodości czy starości, lecz jest pytaniem o nadzieję. Analiza udzielonych odpowiedzi pozwala
zbadać czy osoby w wieku 50+ żyją przyszłością, czy też raczej tym, co minione.
66 Między młodością a starością, CBOS, BS/22/2007, Warszawa 2007, s. 8.
56
Tabela 10. Poziom nadziei u osób w wieku 45+
Wiek
Z którą z poniższych opinii Pan(i) się zgadza?
respondentów
W moim życiu jeszcze
To, co w życiu
Trudno
Wskaźnik
wiele dobrego może się
najlepsze, mam już za
powiedzieć
poziomu
zdarzyć
sobą
nadziei*
W procentach
45-49
81
10
9
+71
50-54
66
32
2
+34
55-59
51
42
7
+9
60-64
35
53
12
-18
65-69
20
75
5
-55
70 - więcej
13
80
7
-67
*Jest to różnica między odsetkiem osób przekonanych, że w ich życiu jeszcze wiele dobrego może się zdarzyć, a
odsetkiem tych, które twierdzą, że to, co najlepsze, mają już raczej za sobą. Znak plus oznacza przewagę osób
mających nadzieję na przyszłość, a znak minus – przewagę pozbawionych takiej nadziei
Okazuje się, że po 50 roku życia nadziei na przyszłość zaczyna gwałtownie ubywać.
81% badanych w wieku 45-49 lat twierdziło, że w ich życiu jeszcze wiele dobrego może się
zdarzyć, natomiast tego samego zdania było 51 % w wieku 50-54, i tylko 35% w wieku 60-64
lat. Pomimo, że 50% osób w przedziale wiekowym 60-64 lata deklaruje, że duchowo czuje
się młodo, to 53% w tym samym przedziale uważa, że to, co najlepsze mają już za sobą.
Należy zauważyć, że mogą to być nie te same osoby. Po 65 roku życia większość badanych
odczuwa brak nadziei na przyszłość.
Wyniki polskich badań potwierdzają również badania C. Ryff. Badaczka pytała osoby
młode, w średniej i późnej dorosłości o ocenę swojego przeszłego, teraźniejszego
i przyszłego „ja” oraz o swoje samopoczucie. Osoby młode i w średnim wieku deklarowali,
że byli lepsi od swoich przeszłych „ja”, a w przyszłości planowali stać się jeszcze lepsi. Starsi
57
uczestnicy z kolei postrzegali to, co dobre, już za sobą, jako coś minionego, spodziewając się,
że następny dzień przyniesie im już tylko pogorszenie67.
Przedstawione wyniki badań malują dość ponury obraz wyobrażeń, jakie mają o sobie
samych ludzie starsi. Odnosząc te wyniki do projektowania działań aktywizujących
zawodowo osoby, należy zbadać na ile stabilne są te opinie oraz jakie czynniki mogą
ewentualnie może wpłynąć na ich zmianę. Badacze X.Guo, J. Erbert, L. Szuchman wykazali,
że zapoznanie uczestników badań z pozytywnymi doniesieniami o starości może polepszyć
ich sądy na temat zdolności ludzi starszych68. Podobnie Stuart-Hamilton odkrył, że zmiana
pięciu pytań na początku kwestionariusza badającego postawy z neutralnych na negatywne,
wywołała
negatywne
oceny
ludzi
starszych
w
kolejnych
badaniach69.
Wyniki
przedstawionych badan wskazują na łatwość z jaką można manipulować opiniami.
3.5.
ZACHOWANIA NA RYNKU PRACY OSÓB W WIEKU OKOŁOEMERYTALNYM
– W BADANIACH
Dla procesów wspierania aktywnego starzenia się oraz podejmowania działań
aktywizujących zawodowo, bardzo ważna jest wiedza dotycząca wieku, w jakim Polacy
decydują się przejść na emeryturę.
Jak wynika z badań przeprowadzonych przez GUS Przejście z pracy na emeryturę
najwyższy jest udział osób przechodzących na emeryturę w wieku 55-59 lat (46,6%).
W wieku 60-64 lat przeszło na emeryturę nieco ponad 25%, oraz niecałe 9% - w wieku 65-69
lat70. Wśród mężczyzn najwyższy odsetek (35,8%) rozpoczynających pobieranie emerytury
67 C.D., Ryff, Possible selves in adulthood and old age: A tale of shifting horizons, Psychology and Aging,
vol.6. 1991, s. 286-295.
68 X.Guo, J.T. Erber, L.T. Szuchman, Age and forgetfulness: Can stereotypes be modified? Educational
Gerontology, vol. 25, 1999, s. 457-466.
69 I. Stuart-Hamilton, Attitudes to aging questionnaires: Some evidence for potential bias in their design,
Educational Gerontology, vol. 26, 2000, s.1-11.
58
wystąpił w wieku – 60-64 lat, natomiast najwięcej kobiet (58,1%) rozpoczęło okres
emerytalny w wieku 55-59 lat. Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania, zarówno w miastach
(48,6%), jak i na wsi (42,7%), najczęściej przechodzono na emeryturę w wieku 55-59 lat71.
AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA OSÓB POBIERAJĄCYCH EMERYTURĘ
Jak wynika z badań GUS osoby pobierające świadczenia emerytalne, to głównie osoby
bierne zawodowo – 85,7%, pracujący stanowią 13,6%.
Tabela 11. Osoby pobierające emeryturę według aktywności zawodowej i wieku
Wyszczególnienie Razem
W wieku
50-54 55-59 60-64 65-69
W tysiącach
Ogółem
2725
75
691
814
1145
Pracujący
372
31
108
100
132
Bezrobotni
17
7
5
576
709
Bierni zawodowo
2336
42
1010
Źródło: Przejście z pracy na emeryturę, Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2007, s.37.
Pracujący emeryci, to w większości kobiety – 53,0% ogółu, oraz mieszkańcy miast –
59,1%. Ponad 1/3 z nich jest w wieku 65-69 lat72.
Wyniki badań dotyczące zachowań na rynku pracy osób łączących pobieranie
emerytury z pracą zawodową pokazują, że osoby te w związku z pobieraniem emerytury,
w większości (66, 1%) nie zmniejszyły swojego wymiaru czasu pracy. Zachowania takie
71 Przejście z pracy na emeryturę, …, op. cit. s. 37.
72 Ibidem, s. 46.
59
częściej odnoszą się do mężczyzn – 72,4%, niż do kobiet – 60,6%. Wytłumaczenia zapewne
należy szukać w pełnieniu przez kobiety różnych ról w rodzinie. Kobiety po przejściu
na emeryturę, nawet te nadal pracujące, są bardzo aktywne w pracy w rodzinie. Dlatego też
częściej niż mężczyźni, zmniejszają wymiar pracy dodatkowej.
Wśród mężczyzn – emerytów pracujących zawodowo, dominują osoby z wyższym
wykształceniem – 30,5%, natomiast wśród kobiet – z wykształceniem podstawowym
lub niższym. Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania pracujących emerytów, wyraźna jest
dominacja osób z wykształceniem wyższym w miastach (40,5%), natomiast na wsi –
z wykształceniem podstawowym lub niższym (58,3%)73.
Osoby pobierające emeryturę i jednocześnie pracujące, zapytane o przyczynę decyzji
co do kontynuowania pracy zarobkowej, w 70% wskazały problemy finansowe. Co drugi
pracujący i pobierający emeryturę czyni tak z konieczności zapewnienia rodzinie
dodatkowych dochodów. Tylko dla 6,5% pytanych przyczyną była chęć wypracowania
wyższego świadczenia emerytalnego. W udzielanych odpowiedziach nie występowały
różnice między odpowiedziami kobiet i mężczyzn
Różnice dotyczyły mieszkańców wsi
i miast. W miastach niemal 80% pracujących emerytów łączy emeryturę z pracą zarobkową
ze względów finansowych, natomiast na wsi – 55%. Zauważalna była zależność między
wiekiem a przyczyną podejmowania pracy na emeryturze. Im starsi byli respondenci,
tym mniejsze znaczenie miały przyczyny finansowe, a większe – pozafinansowe – np.
pozostanie aktywnym zawodowo74.
Jak wcześniej wspomniano, większość emerytów stanowią osoby bierne zawodowo.
Ponad 43% z nich jest w wieku 65-69 lat. Zdecydowana większość to kobiety (ponad 67%),
oraz mieszkańcy miast (ponad 69%)75.
73 Przejście z pracy na emeryturę, …, op. cit. s. 47.
74 Ibidem, s. 48.
75 Ibidem, s. 48.
60
Tabela 12. Emeryci bierni zawodowo według wieku, płci i miejsca zamieszkania
Wyszczególnienie Razem
W wieku
50-54 55-59 60-64 65-69
W tysiącach
Ogółem
2336
42
576
709
1010
Mężczyźni
769
17
63
242
448
Kobiety
1569
25
513
468
562
Miasta
1616
33
438
484
662
Wieś
720
9
138
226
347
Statystyczny, Warszawa 2007, s. 48.
Przy podejmowaniu decyzji o przejściu na emeryturę, bez względu na płeć
respondentów czy miejsce zamieszkania, dominowały trzy przyczyny: osiągnięcie
ustawowego wieku emerytalnego, korzystne warunki finansowe, zagrożenie utratą pracy.
W następnej kolejności występowały: stan zdrowia lub niezdolność do pracy, powody
osobiste lub rodzinne, niekorzystne warunki pracy76. Osoby bierne zawodowo, które
po zaprzestaniu pracy przeszły na emeryturę, jako główną przyczynę takiej decyzji podały
osiągnięcie ustawowego wieku emerytalnego 48,8%. Jako drugą przyczynę w 16% wskazano
korzystne warunku finansowe, 14,4% zdecydowało się na przejście na emeryturę ze względu
na zagrożenie utratą pracy.
76 Przejście z pracy na emeryturę…, op. cit., s . 49.
61
PLANY ZWIĄZANE Z WIEKIEM ZAPRZESTANIA AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ
Jak wielokrotnie, wcześniej wskazywano, współczesne społeczeństwa charakteryzuje
kult młodości, aktywności. Polacy czują się młodo zarówno fizycznie, jak i psychicznie.
Interesujące jest zatem zbadanie ich postaw wobec zaprzestania aktywności zawodowej.
Dla badań nad programami aktywizującymi zawodowo osoby w wieku 50+, duże znaczenie
ma rozpoznanie zamiarów ludzi, odnośnie ich pozostania bądź wycofania się z rynku pracy.
Czy mamy do czynienia z osobami, które jak najszybciej chcą wyjść z rynku pracy, czy też
przeciwnie, z osobami, które jeszcze długo chcą na nim pozostać?
Z badań przeprowadzonych przez GUS wynika, że niemal co trzecia badana osoba
planuje pracować tak długo, jak to będzie możliwe. Jedynie 8,6% badanych deklarowało
ukończenie pracy przed 60 rokiem życia. 13,2% nie potrafiło określić swoich zamiarów77.
Tabela 13. Ludność według planów związanych z wiekiem zaprzestania aktywności
zawodowej oraz płci i miejsca zamieszkania
Wyszczególnienie
Ogółem
Z tego wg planów związanych z wiekiem zaprzestania aktywności zawodowej
Wskazanie
Nie mam
Nie mam
Nie mam
Planuję
Nie
wieku
konkretnych
konkretnych
konkretnych
pracować
mam
planów, ale
planów, ale
planów, ale
tak długo,
zdania
nastąpi to
nastąpi to
nastąpi to w
jak
przed
między 60 a
65 roku
będzie to
ukończeniem
64 rokiem
życia, lub
możliwe
60 roku życia
życia
później
W tysiącach
Ogółem
3369
712
288
411
406
1106
446
Mężczyźni
1965
376
70
221
368
654
276
Kobiety
1404
336
218
190
38
452
170
77 Ibidem, s. 70.
62
Miasta
2210
482
198
282
267
699
282
wieś
1159
230
90
129
139
407
164
Porównując plany dotyczące dalszej aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn,
największe różnice są widoczne w przypadku dwóch odpowiedzi: nie mam konkretnych
planów, ale nastąpi to przed ukończeniem 60 roku życia, oraz – nie mam konkretnych
planów, ale nastąpi to w 65 roku życia, lub później. Wśród mężczyzn nie ma konkretnych
planów, ale zamierza zaprzestać aktywność zawodową przed 60 rokiem życia – 3,6%,
a wśród kobiet – 15,5%. W 65 roku życia lub później zamierza przejść na emeryturę 2,7%
kobiet i 18,7% mężczyzn. Różnice te są ściśle związane z funkcjonującymi w Polsce zasadami
przechodzenia na emeryturę.
Interesujące jest także zestawienie planów dotyczących zaprzestania aktywności
zawodowej z wiekiem badanych.
Tabela 14. Ludność według planów związanych z wiekiem zaprzestania aktywności
zawodowej i wieku
Wyszczególnienie
Ogółem
Z tego wg planów związanych z wiekiem zaprzestania aktywności zawodowej
Wskazanie
Nie mam
Nie mam
Nie mam
Planuję
Nie
wieku
konkretnych
konkretnych
konkretnych
pracować
mam
planów, ale
planów, ale
planów, ale
tak długo,
zdania
nastąpi to
nastąpi to
nastąpi to w
jak będzie
przed
między 60 a
65 roku życia,
to możliwe
ukończeniem
64 rokiem
lub później
60 roku życia
życia
W tysiącach
Ogółem
3369
712
288
411
406
1106
466
50-54 lata
1899
436
215
266
216
518
248
55-59
979
215
74
133
131
301
125
60-64
303
49
-
13
52
145
44
63
65-69 lat
192
13
-
-
7
143
29
Analizując wyniki badania można zauważyć, że osoby w dwóch grupach wiekowych:
60-64 oraz 65-69 zdecydowanie rzadziej niż pozostałe wskazują wiek, w którym planują
zakończyć aktywność zawodową. Interesujące wyniki daje analiza ze względu na wiek
deklaracji „Planuję pracować tak długo, jak to będzie możliwe”. Wraz z wiekiem badanych
wzrasta udział składających takie deklaracje. W grupach wiekowych: 50-54 lat i 55-59 lat,
niemal co trzecia osoba deklaruje chęć pracy tak długo, jak to będzie możliwe, wyniki
wynoszą odpowiednio 27% i 30, 7%. W wieku 60-64 lat, twierdzi tak co druga osoba –47,8%.
Natomiast wśród osób w wieku 65-69 lat aż ¾ (74,4%) planuje pracować tak długo,
jak to będzie możliwe.
4 . SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA STARZENIA SIĘ
Próby zrozumienia kondycji i zasad funkcjonowania współczesnych społeczeństw,
podejmowane
przez
socjologów,
polityków
czy
ekonomistów,
doprowadziły
do rozbudowania nomenklatury, której bogactwo odzwierciedla odmienność perspektyw
badawczych różnych dziedzin nauki. Współczesne społeczeństwa najczęściej są określane
jako społeczeństwa: postindustrialne, ponowoczesne, techniczne, wiedzy, informacyjne czy
nawet społeczeństwa ryzyka. Wielość tych pojęć sprzyja przede wszystkim uchwyceniu
i zdefiniowaniu cech konstytutywnych, które czynią obecne społeczeństwa odmiennymi od
wcześniejszych. Wymienione pojęcia nie są synonimami. Różnice występujące między nimi
wynikają z odmiennego rozłożenia akcentów na różne obszary ludzkiej aktywności.
W socjologii tradycyjnej najczęściej spotykanymi określeniami definiującymi
współczesne społeczeństwa są: postindustrializm, postmodernizm czy postnowoczesność.
Czym różnią się obecne społeczeństwa od poprzednich? Zdaniem Ulricha Becka –
64
współczesne społeczeństwa, to społeczeństwa ryzyka78. U. Beck rozróżnia cztery rodzaje
ryzyka: ryzyko ekologiczne – spowodowane efektem cieplarnianym; ryzyko związane ze
zdrowiem – związane ze spożywaniem żywności genetycznie modyfikowanej, chorobami
alergicznymi, nowotworowymi; ryzyko ekonomiczne – spadek bezpieczeństwa pracy; ryzyko
społeczne – wzrastająca liczba przestępstw, rozpad współczesnej rodziny79.
B. Barber formułuje tezę o nowym etosie kulturowym – etosie infantylizmu.
Etos infantylizmu opanował nie tylko popkulturę – dogmatyczne osądy, postrzeganie świata
w kolorach czarnym i białym w sferze polityki i religii zajęły miejsce zniuansowanej
złożoności, będącej cechą moralności ludzi dorosłych. Dorosłym tymczasem zaszczepia
się cechy wiecznej dziecięcości, pogrążają się w infantylizmie, nie zaznając przyjemności, oraz
w indolencji pozbawionej niewinności80. Z kolei Robert J. Samuelson pisze: Żyjemy w epoce,
w której ludzie coraz mniej chcą się zachowywać zgodnie ze swoim wiekiem. Młodzi (albo
wielu z nich) pragną być starsi, starsi (albo wielu z nich) pragną być młodsi. Zniszczyliśmy
stopniowo tradycyjne etapy cyklu życia, skracając dzieciństwo, po którym nastąpiło kilka
bliżej nieokreślonych stadiów przejściowych. Lata młodzieńcze […] zaczynają się przed
okresem dojrzewania i dla niektórych trwają do końca życia […] wypieranie się własnego
wieku jest zjawiskiem powszechnym81. We współczesnych społeczeństwach „kultu młodości”
nie ma miejsc na starość. Nikt nie chce być stary i nie chce być postrzegany jako stary.
Jednak naturalny, związany z procesem starzenia się wzrost dolegliwości fizycznopsychicznych często sytuuje ludzi starszych na gorszych pozycjach społecznych.
Coraz bardziej także staje się widoczna ich odmienność w stosunku do ludzi młodych, niemal
we wszystkich obszarach życia społecznego. Osoby dotychczas aktywne zawodowo stają się
zawodowo bierne, producenci – dawcy przemieniają się w biorących. W rodzinie – do
niedawna żywiciele, opiekunowie i wychowawcy swych dzieci, obdarzeni autorytetem, sami
78 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka, w drodze do innej nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR,
Warszawa 2002.
79 Ibidem, s. 238.
80 B. R.
Barber, Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli,
Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2008, s. 14-15.
81 R. J. Samuelson, Adventures in Agelessness, Newseek, 3 listopada, 2003, za: B. Barber, Skonsumowani…,
op.cit., s. 12-13.
65
zaczynają potrzebować pomoc i opieki, tracąc wiele na znaczeniu. Następuje więc swoiste
odwrócenie ról
dojrzewania
i
82
. Czasami okresy starzenia się i starości są porównywane do okresów
wczesnej
dorosłości.
Wskazuje
się
na
podobieństwa
wynikające
z gwałtownych przemian biologicznych, zachodzących w organizmie jednostki oraz przemian
społecznych, związanych z porzucaniem jednych ról oraz koniecznością akceptacji nowych.
Zarówno w okresie dojrzewania, jak i starzenia się jednostka musi nauczyć się funkcjonować,
w
tym
okresie
burzliwych
zmian.
Dlatego
też
szuka
wzorców
postępowania.
We współczesnych społeczeństwach trudno znaleźć wzór starzenia się. Sięgając głębiej,
w religii chrześcijańskiej nie ma wzorców człowiek starego. O ile kultury tradycyjne,
jak chińska lub hinduska, ukształtowały specyficzne wzorce człowieka starego, określając
jego cechy duchowe, zachowania, formy zamieszkania, stosunki rodzinne, ćwiczenia
duchowe, mające zapewnić osiągnięcie odpowiedniego dystansu do świat i łagodne przejście
do wieczności. W chrześcijaństwie nie ma czegoś podobnego […] Chrześcijanin zorientowany
na zmartwychwstanie widzi swój wiek starczy nie jako centralny i niemal święty stan, a tym
bardziej jako ostatni etap swojego życia, lecz jako etap przemiany wiodącej ku pełnemu
zjednoczeniu z Bogiem83.
Analiza postaw i zachowań osób w wieku 50+ na rynku pracy powinna uwzględniać
zewnętrzne siły oddziałujące na ich wyobrażenia o samych sobie. Przykłady gorszego
traktowania ludzi starszych podawane przez ekspertów i uczestników lokalnych dyskusji
mają cechy dyskryminacji. Można powiedzieć, że starzenie się i starość są fazami w życiu
każdej jednostki, które charakteryzują się określonymi cechami – zarówno natury
biologicznej jak i społeczno-kulturowej – prawie zawsze prowadzącymi do mniejszej
lub większej marginalizacji. Zdaniem B. Szatur-Jaworskiej przykłady dyskryminacji i gorszego
traktowania ludzi starszych pozwalają na stworzenie listy zjawisk, które można uznać z źródła
dyskryminacji. Są to:
•
Negatywne stereotypy dotyczące starości;
•
Kult młodości w polskim społeczeństwie;
82 J. Piotrowski, Miejsce człowieka starego w rodzinie i społeczeństwie, PWN, Warszawa 1973, s. 25.
83 I. Stuart-Hamilton, Psychologia…, op.sit., s .119.
66
•
Kryzys etyczny w przypadku zawodów zaufania społecznego (np. w zawodach
medycznych);
•
Brak rzetelnej wiedzy o starości wśród pracodawców, decydentów i wśród osób
świadczących różnorodne usługi osobom starszym;
•
Bezrobocie nasilające konkurencję na rynku pracy;
•
Niedostatek pieniędzy w gospodarstwach domowych i w polityce społecznej;
•
Nasilenie specyficznych potrzeb w starszym wieku – zdrowotnych, opiekuńczych;
•
Procedury
i
zasady
stosowania
prawa
(np.
zasada
kontradyktoryjności
w postępowaniu cywilnym);
•
Procedury dzielenia środków finansowych pomiędzy instytucje polityki społecznej
(np. pochodzących z Narodowego Funduszu Zdrowia);
•
Niskie wykształcenie i osamotnienie ludzi starych;
•
Zła organizacja pracy instytucji obsługujących osoby starsze (np. brak kompleksowej
opieki geriatrycznej)84.
Przyczyny i konsekwencje powstawania społecznych podziałów wyjaśniają teorie
tożsamości społecznej. Dwie najczęściej przywoływane teorie wyjaśniające przyczyny,
mechanizmy oraz skutki kategoryzowania ludzi na grupy, to: teoria tożsamości społecznej
i teoria autokategoryzacji. Teorie te, stanowiąc dorobek nauki, umożliwiają konceptualizację
badań empirycznych nad oddziaływaniem sił zewnętrznych na postawy i zachowania ludzi
starszych.
84 B. Szatur-Jaworska, Wprowadzenie, [w:] Stop dyskryminacji ze względu na wiek, (red.) B. Tokarz,
Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2005, s. 9.
67
4.1.
PRZYCZYNY, MECHANIZMY I SKUTKI SPOŁECZNYCH KATEGORYZACJI
Duża część myśli socjologicznej poświęcona jest analizie kontaktów, w które wchodzą
ludzie, więziom społecznym, jakie się pomiędzy nimi nawiązują oraz prowadzonym formom
życia grupowego. Kontakty międzyludzkie nazywane są interakcjami społecznymi
dla podkreślenia faktu wzajemnego oddziaływania na siebie ludzi. Kontakty mogą przybierać
różną postać. Mogą być osobowe i bezosobowe. Kontakty osobowe to związki z najbliższą
rodziną, przyjaciółmi czy dalszymi znajomymi, bądź – mówiąc ogólnie – takie związki, które
jednostki nawiązują ze względu na konkretne cechy, konkretnych osób. Natomiast związki
nawiązywane nie ze względu na osobę, lecz ze względu na rolę jaką ona pełni, to kontakty
bezosobowe. Związki takie ograniczają się do jakiś konkretnych spraw. Przyczyną
ich powstania nie są jakieś indywidualne cechy ludzi, lecz role, które pełnią. Trwalsze
powiązania i zależności międzyludzkie często nazywane są stosunkami społecznymi,
ale rozróżnienie takie nie zawsze jest ostre. Niektóre stosunki, jakie nawiązujemy z ludźmi
charakteryzują się akceptowanym poczuciem łączności, przynależności, aprobującą
świadomością przynależności. Mówimy wtedy o więzi społecznej. Istnienie więzi oznacza,
że człowiek traktuje siebie jako członka jakiejś zbiorowości. Utożsamianie się człowieka
z daną zbiorowością nazywane jest często identyfikacją. Zbiorowości połączone więzią
społeczną nazywamy grupami społecznymi85. Socjologowie, wyjaśniając mechanizmy
grupowe i samokategoryzację jednostek wprowadzają terminy socjalizacji pierwotnej
i wtórnej.
Socjalizacja to wszechstronne i zwarte wprowadzenie jednostki w obiektywny świat
społeczeństwa albo w jakiś jego sektor. Wyróżniamy socjalizację pierwotną i wtórną.
Socjalizację pierwotną przechodzi człowiek w dzieciństwie. W jej toku uczy się elementarnych
wzorów zachowań i podstawowych ról […]Uczy się także, że rodzice mają nad nim władzę
i należy ich słuchać, że są ważniejsi niż inni otaczający go ludzie, że są znaczącymi innymi86.
Socjalizacja pierwotna zasadza się na braku możliwości wyboru „znaczących innych”.
Internalizacja jest quasi-automatyczna. To, co wobec dziecka jest jedynie przypadkowe, jawi
85 W. Modzelewski, Wprowadzenie do socjologii, BPS, Katowice 1999, s. 67.
86 B. Szacka, Wprowadzenie…, op. cit., s. 152.
68
mu się jako jedyne, konieczne. Socjalizacja pierwotna przebiega w atmosferze przesyconej
uczuciami, ma największy wpływ na jednostkę. Silna więź emocjonalna łącząca dziecko
z rodzicami sprawia, że bez trudu przyjmuje ono i internalizuje, czyli uważa za swój własny,
ich sposób widzenia świata, wartości, postawy, wzory zachowań87. Świat zakorzeniony
w socjalizacji pierwotnej jest o wiele lepiej zakorzeniony w świadomości niż świat socjalizacji
wtórnej.
Za końcową fazę socjalizacji pierwotnej uznawane jest pojawienie się w świadomości
jednostki pojęcia uogólnionego innego. Dziecko stopniowo odkrywa, że nie tylko rodzice
mają pewne wymagania czy czegoś zabraniają, ale „w ogóle tak się nie robi”. Odkrycie
owego „się’, jest odkryciem istnienia ogólnospołecznych reguł, to jest uogólnionego innego.
W tym miejscu kończy się socjalizacja pierwotna.
Socjalizacja wtórna wprowadza człowieka w poszczególne elementy życia
społecznego. Jest nieuchronna gdy istnieje w społeczeństwie podział pracy, a zatem wiedzy
i ról. Człowiek nabywa wiedzę do poprawnego odgrywania ról w poszczególnych obszarach
życia społecznego. W socjalizacji wtórnej człowiek ma do czynienia z wieloma światami
społecznymi oraz różnymi sposobami ich interpretacji, wśród których może wybierać.
Na jego wybory w decydującym stopniu ma wpływ wcześniejsza socjalizacja pierwotna.
Ale socjalizacja wtórna nie jest jej prostym czy mechanicznym uzupełnieniem.
Internalizowane w toku socjalizacji wtórnej treści są czasami odmienne czy sprzeczne
z socjalizacją pierwotną. Socjalizacja pierwotna wpływa na sposób odbioru treści socjalizacji
wtórnej. Niektóre z tych treści są odrzucane, inne – przyjmowane bądź dopasowywane
do wcześniej zinternalizowanych.
W socjalizacji wtórnej człowiek ma możliwość wyboru, kto będzie dla niego
znaczącym innym. Co więcej, socjalizacja wtórna nie zasadza się na związkach
emocjonalnych, nie wymaga więzi emocjonalnej ze znaczącymi innymi. Socjalizujące treści
mogą być przekazywane anonimowo88. Rzeczywistość społeczna socjalizacji wtórnej nie
ulega w takim stopniu internalizacji jak rzeczywistość społeczna internalizacji pierwotnej.
87 Ibidem, s. 152-153.
88 Ibidem, s. 154.
69
W wyniku procesu socjalizacji, czyli przyswojenia sobie określonych ról, człowiek
dokonuje samokategoryzacji – jednostka opierając się na podobieństwach i różnicach tworzy
pojęcia my i oni. Samokategoryzacja, to inaczej zinternalizowane autodefinicje.
Analizując przyczyny określonych zachowań osób w wieku 50+ na rynku pracy należy
mieć na uwadze, że ich socjalizacja wtórna przypadała na okres gospodarki centralnie
planowanej. Zdaniem niektórych, konsekwencją jest demonstrowanie takich postaw,
jak: wyuczona bezradność, wycofywanie się z życia społecznego, bierność, nieufność, fiksacje
na przeszłość, strategie roszczeniowe, nepotyzm, dualizm etyczny89.
4.2.
TEORIA TOŻSAMOŚCI SPOŁECZNEJ
Za twórcę teorii tożsamości społecznej uważa się Henry’ego Tajfela. Tajfel i jego
współpracownicy utrzymują, że na „ja” jednostki składa się tożsamość osobista oraz
tożsamość społeczna90:
•
Tożsamość osobista, to te aspekty „ja”, które wywodzą się z jednostkowych cech
człowieka. Tożsamość ta oznacza poczucie ciągłości własnego istnienia, mimo upływu
czasu. To poczucie własnego „ja”, jako odrębnego od otoczenia, zachowującego
trwałość i jednostkowy byt, nazywa się jaźnią.
Poczucie tożsamości osobistej określane jest jako: „świadomość własnej spójności w czasie
i przestrzeni , świadomość własnej odrębności, indywidualności, niepowtarzalności”.
Wyobrażenia, które człowiek ma o sobie samym, obraz własnej osoby, to jaźń
subiektywna. Nasze wyobrażenia o nas samych kształtują się także pod wpływem naszej
89 A. Kobylarek, Edukacja wobec barier rozwoju społeczeństwa informacyjnego, “Edukacja Dorosłych,
4/2002
90 Differentation between social groups: Studies in the social psychology of intergroup relations, (red.) H.
Tajfel, London: Academic Press, 1978; H. Tajfel, Social identity and intergroup relations, Cambridge
University Press, 1982; [za:] W. G. Stephan, C.W. Stephan, Wywieranie wpływu przez grupy. Psychologia
relacji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1999, s. 99.
70
oceny, jak oceniają nas inni. Widząc, jak inni zachowują się wobec nas, uzmysławiamy sobie
za kogo nas mają i jak nas oceniają. Przez odbicia w oczach innych poznajemy samych siebie.
Mówiąc inaczej, to jak nas widzą i oceniają inni kształtuje nasz wizerunek o nas samych.
Na określenie tego naszego ja, które jest zwierciadlanym odbiciem naszego ja w oczach
innych, używamy terminu jaźń odzwierciedlona, wprowadzonego przez Ch. Cooley’a.
•
Tożsamość społeczna, to te aspekty naszego ja, które są konsekwencją przynależności
do grupy. Oznacza poczucie zajmowanego przez nas miejsca w strukturze społecznej.
Tożsamość społeczna ulega zmianom.
Między tożsamością osobistą a społeczną istnieje odwrotna zależność. Im bardziej
jednostka koncentruje się na sobie, jako na niepowtarzalnej jednostce, tym mniej myśli
o sobie jako o przedstawicielu grupy – i odwrotnie. Wszelkie mechanizmy wzmacniające „ja”
grupowe, osłabiają „ja” osobiste.
Główna przesłanka tej teorii jest następująca: tożsamość społeczna przyczynia się do
powstawania i utrzymywania się postaw i zachowań, które dyskryminują grupy obce,
a faworyzują grupę własną91.
Nadmierne uogólnianie wizerunku grupy własnej i obcej, wynikające z określonej
tożsamości społecznej, stanowi podstawę do tworzenia stereotypów.
Drugą ważną tezą teorii tożsamości jest postulowanie związku między faworyzacją
własnej grupy a utrzymywaniem lub wzmocnieniem własnej wartości. Zdaniem Tajfela
przynależność do grupy stanowi ważny aspekt wyobrażeń o sobie jednostki. Zasadniczym
sposobem umocnienia pozytywnego własnego wizerunku jest dokonywanie korzystnych
porównań między sobą, członkami grupy własnej i członkami grupy obcej. Sytuacja społeczna
musi dawać jednostce podstawy do korzystnych porównań. Im bardziej własna grupa
wypada korzystniej w porównaniach z grupą obcą, tym bardziej jednostka kładzie nacisk
na różnice występujące między grupami.
91 W. G. Stephan, C.W. Stephan, Wywieranie wpływu przez grupy…, op. cit., s. 99.
71
4.3.
TEORIA AUTOKATEGORYZACJI
Teoria autokategoryzacji Johna Turnera jest rozszerzeniem omówionej powyżej teorii
tożsamości społecznej. Stanowi próbę odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób jednostki
zaczynają postrzegać i określać siebie, a w końcu działać jako całość?
Według Turnera na „ja” składają się trzy poziomy autokategoryzacji:
•
„ja” jako istota ludzka;
•
„ja” jako członek różnych grup społecznych;
•
„ja” jako niepowtarzalna jednostka.
Zdaniem Turnera wszystkie trzy poziomy zachowań zaliczają się do poziomów „ja”. Teoria
autokategoryzacji nie zakłada, że czynnikiem motywacyjnym jest chęć utrzymania
czy wzmocnienia poczucia własnej wartości. Według jej zwolenników wszystkie zjawiska
grupowe wywodzą się z procesu pobudzania „ja” grupowego92. Proces pobudzania „ja”
grupowego, zwany depersonalizacją, stanowi podstawę wszystkich zjawisk grupowych93.
Autokategoryzacja, to proces poznawczy w wyniku którego jednostka, opierając się
na podobieństwach i różnicach, tworzy pojęcia „my” i „oni”.
Omówione
teorie
tożsamości
społecznej
oraz
autokategoryzacji
prowadzą
do następujących, wspólnych wniosków:
•
Powstanie
tożsamości
społecznej
wywołuje
faworyzację
grupy
własnej
i dyskryminację grupy obcej.
•
Jednostka myśli o sobie jako o członku grupy, kiedy dostrzega podobieństwa między
sobą a innymi.
Im większą rolę odgrywa identyfikacja z własną grupą, tym bardziej podobni do siebie
wydają się członkowie grupy własnej i obcej. Jesteśmy bardziej świadomi
różnorodności grupy własnej, natomiast grupa obca jest postrzegana jako
92 Ibidem, s. 121.
93 Ibidem s. 112.
72
niezróżnicowana. Przyczyną jest wykorzystywanie grupy własnej do utrzymania
pozytywnej samooceny.
Nadmierne uogólnianie wizerunku grupy własnej i obcej stanowi podstawę
do tworzenia stereotypów.
Zwiększenie wyrazistości podziału na grupy własne i obce sprzyja identyfikacji z grupą
własną; pobudza ja grupowe.
Występuje odwrotna zależność między ocenianiem grupy własnej i obcej.
Im pozytywniej oceniamy siebie, tym bardziej negatywnie oceniamy grupę obcą.
Rozpatrując różnice między grupami ludzie skłonni są podkreślać te cechy,
które pozwalają im postrzegać grupę własną jako górującą nad obcą.
Członkowie grupy mają tendencję do wybierania pozytywnych określeń dla opisu
grupy własnej i negatywnych, opisując grupę obcą.
Jednostka podkreśla różnice pomiędzy grupami, kiedy grupa własna wypada lepiej od
obcej. Postrzegane różnice ulegają zmniejszeniu, gdy grupa obca przewyższa grupę
własną.
Wybieramy takie kryteria podziału, które dają nam przewagę.
•
Występuje odwrotna zależność między wyrazistością poziomu indywidualnego
i grupowego. Im bardziej wyrazisty staje się poziom ogólny tym bardziej zanika
poziom indywidualny. Depersonalizacja to pobudzanie “ja” grupowego.
Istnieje
związek
pomiędzy
faworyzacją
grupy
własnej
a
utrzymaniem,
lub wzmocnieniem poczucia własnej wartości.
Konsekwencje kategoryzacji społecznych:
Kategoryzacja uwypukla podobieństwa w obrębie grupy oraz różnice pomiędzy
grupami.
Kiedy stereotyp powstanie, może uruchomić mechanizmy samospełniającego się
proroctwa:
73
-
Ludzie są skłonni poszukiwać takich informacji, które potwierdzą ich oczekiwania.
-
Informacje potwierdzające stereotyp bardziej zwracają uwagę i są lepiej kodowane.
-
Osoba, która nie pasuje do stereotypu często wzbudza niechęć. Dlatego ludzie
skłonni są uważać, że stereotyp znajduje potwierdzenie w faktach.
-
Stereotyp można zmieniać, tworząc w jego obrębie pozytywne skojarzenia, osłabiając
negatywne połączenia.
Odnosząc teorie tożsamości do analizy postaw i zachowań osób w wieku 50+ na rynku
pracy, można sformułować hipotezy badawcze, zgodnie z którymi wzrost znaczenia
w społeczeństwie czynnika kategoryzującego, jakim jest wiek, powoduje powstawanie
postaw faworyzujących osoby młode i dyskryminujących osoby starsze. Postawy takie są
demonstrowane przez osoby postrzegające siebie jako młode. Im większe znaczenie
dla jednostek ma kwestia wieku, tym bardziej jednorodna wydaję się grupa osób starszych,
tym samym narasta skłonność do powstawania i utrwalania się niekorzystnych dla tej grupy
stereotypów.
Osoby starsze, które nie mogą zaprzeczyć oznakom starzenia się i nie mogą żyć
z poczuciem negatywnej tożsamości, będą skłonne do przyjmowania innego niż wiek
czynnika kategoryzującego. W społeczeństwie faworyzującym młodość nie jest to zadanie
łatwe. Stąd też negatywna ocena środowiska zewnętrznego może wpłynąć na ich
samoocenę.
Piotr Szukalski podkreśla, że nieprzychylna wobec osób starszych atmosfera w pracy
odbija się niekorzystnie na świadomości tych osób. Zgodnie z teorią społecznej kompetencji
i wyłamywania się94 niekorzystne z punktu widzenia jakości życia i satysfakcji życiowej
zachowania seniorów mogą być opisane za pomocą modelu sprzężenia zwrotnego pomiędzy
społecznymi kompetencjami osób starszych a kryzysami wieku zaawansowanego. Kluczowym
94 N.R., Hooyman, H.A., Kiyak, Social gerontology. A multidisciplinary perspectives, 6th edition, Allyn and
Bacon, Boston, 2002, s.621.;
P.M., V.L., Bengtson, 1988, Sociological theories of aging: Current perspectives and future directions, [w:]
J. E. Birren, V.L. Bengtson (eds.), Emergent theories of aging, Springer, New York,s.333-355.
74
pojęciem jest w takim przypadku samoocena seniora, a zwłaszcza podatność osoby starszej
na uprzedzenia i etykiety formułowane wobec niej. W przypadku silnego wpływu otoczenia
na samoocenę określenie osoby starszej jako niesamodzielnej prowadzić może do zaniku jej
zdolności do podtrzymywania kontaktów z innymi – wskutek autodefiniowania siebie jako
niezdolnej w rezultacie wmówionej niesamodzielności do bycia interesującym dla innych
interlokutorem (z reguły pogarszanie się kompetencji społecznych prowadzi do dalszego
etykietowania seniora jako osoby jeszcze bardziej niesamodzielnej i ruch po spirali
wmówionej niesamodzielności jest dalej podtrzymany). Tym samym podejście nacechowane
niechęcią do starszych współpracowników w miejscu pracy samoczynnie przekłada się na
niższą skłonność osoby starszej do kontynuowania pracy zawodowej z uwagi na „wiarę”
w prawdziwość opinii otoczenia. Mamy w takich przypadkach do czynienia z mechanizmem
samospełniających się proroctw95.
Należy zwrócić także uwagę na niebezpieczeństwo powstania tzw. syndromu
wyuczonej bezradności. Wyuczoną bezradność wykryli Martin Seligman i Steven Maier96.
Jeżeli konsekwencje zachowania jednostki nie wydają się jej związane w logiczny sposób
z tym, co robi, jednostka przestaje starać się sprawować nad nimi kontrolę. Tę bierną
rezygnację, która następuje po długotrwałym, niezależnym od zachowania, nieuniknionym
karaniu, określa się jako wyuczoną bezradność. Syndrom ten przejawia się w nabywaniu
przeświadczenia o bezsensowności podejmowania jakichkolwiek działań mających na celu
znalezienie pracy, czy poprawę sytuacji osobistej. Skutkiem wyuczonej bezradności
są deficyty poznawcze, motywacyjne i emocjonalne. Deficyty emocjonalne – przejawiają się
w doświadczaniu stanów apatii, lęków, depresji; deficyty poznawcze – występują trudności
uczenia się w nowych sytuacjach, w których proste, nowe reakcje byłyby wzmacniane;
deficyty motywacyjne – przejawiają się w biernym zachowaniu, pełnym rezygnacji97.
Syndrom wyuczonej bezradności najczęściej dotyka osoby doświadczające wykluczenia
społecznego. Praca z takimi osobami wymaga dodatkowej specjalistycznej pomocy
psychologa czy psychoterapeuty.
95 P. Szukalski, Zagrożenie praw osób starszych na rynku pracy w Polsce, [w:] Stan przestrzegania praw osób
starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań, (red.) B. Szatur-Jaworska, Argraf, Warszawa 2008, s.27.
96 P. Zimbardo, Psychologia…, op. cit., s. 337.
97 Imbidem, s. 337.
75
4.4.
ZMIANA KATEOGORYZACJI
Teorie tożsamości społecznej oraz auotakegoryzacji zostały wykorzystane w badaniu
i opracowywaniu technik osłabiania uprzedzeń. Celem jest modyfikowanie istniejących
kategorii.
Jedną z technik opracowali Marilnn Brewer i Norman Miller. Dowodzą oni, że relacje
między grupami można poprawić, doprowadzając do ustrukturowanych interakcji,
polegających na kontakcie raczej interpersonalnym niż międzygrupowym; informacje
na temat członków grupy obcej powinny być zorganizowane na poziomie osobistym,
a nie grupowym98. W rezultacie członkowie różnych grup przestaną postrzegać siebie
w kategoriach „my” i „oni”, a zaczną traktować siebie jako jednostki. Taki typ personalizacji
powinien doprowadzić do zaakceptowania drugiej osoby, oraz do uogólnienia pozytywnych
postaw na całą grupę.
Odwrotną strategię opracowali Samuel Gaertner i John Dovido. Ich zdaniem poprawę
relacji pomiędzy dwiema grupami można uzyskać dzięki takiemu przekształceniu
poznawczych reprezentacji przedstawicieli grupy własnej i obcej, aby zamiast spostrzeganych
dwóch grup pojawił sie obraz jednej, nadrzędnej kategorii99. Celem jest takie
ustrukturowanie relacji, aby wśród członków dwóch różnych grup wywołać poczucie
przynależności do jednej, nadrzędnej kategorii.
98 W. G. Stephan, C.W. Stephan, Wywieranie wpływu przez grupy…, op. cit., s. 118
99 Ibidem, s. 120
76
5.Społeczne postrzeganie starości w badaniach
5.SPOŁECZNE POSTRZEGANIE STAROŚCI W BADANIACH
Zgodnie z teorią kategoryzacji społecznej, im więcej uwagi poświęcamy grupie obcej,
tym bardziej wydaje się nam być zróżnicowana, tym mniej skłonni jesteśmy do formułowania
związanych z tą grupą stereotypów. Dlatego też istotne jest zadawanie pytań o to, kiedy
zaczynamy myśleć o własnej starości. Czy dla ludzi młodych starość jest na tyle odległa,
że nie poświęcają jej żadnej uwagi? W badaniu zrealizowanym przez CBOS Czy zmienia się
stosunek Polaków wobec starości 100poświęconym problemom osób w wieku starszym,
zadano pytanie o zainteresowanie własną starością.
Rezultaty badania wskazują, że Polacy coraz bardziej interesują się własną starością.
Z uzyskanych deklaracji wynika, że obecnie myśli o niej ponad trzy czwarte badanych (77%),
w tym co piąty (19%) czyni to bardzo często, co czwarty (23%) – dość często, a co trzeci (45%(
- raczej rzadko. Swoją starością nie interesuje się jedna piąta ankietowanych (20%), a trzech
na stu (3%) utrzymuje, że nie musi o niej myśleć, bo już jej doświadcza101.
Tabela 14. Zainteresowanie własną starością
Wiek
Czy zdarza się Panu(i) myśleć o własnej – obecnej lub przyszłej – starości?
VI 1998
Często*
Raczej
I 2007
Nie
rzadko
Nie, już
Często*
jestem
Raczej
Nie
rzadko
Nie, już
jestem
stary(a)
stary(a)
W procentach
18-24
10
38
51
0
17
48
35
0
15-34
16
48
35
0
23
46
31
0
35-44
29
45
26
0
32
48
19
0
45-54
48
37
15
0
53
37
10
0
100 Czy zmienia się stosunek Polaków wobec starości, CBOS, BS/33/2007
101 Ibidem, s. 1.
77
55-64
54
26
11
10
55
24
17
4
65więcej
44
10
7
39
71
8
6
15
*Połączono odpowiedzi „bardzo często” i „dość często”. Pominięto „trudno powiedzieć”
Żródło: Czy zmienia się stosunek Polaków wobec starości, CBOS, s. 3.
Porównując wyniki badań z rokiem 1998, należy podkreślić, że nastąpił wyraźny
wzrost zainteresowania swoją starością wśród ludzi młodych – w grupie wiekowej 18-24 o 7
punktów, wśród 25-34 letnich także o 7 punktów procentowych. Największy wzrost
zainteresowania wystąpił w grupie 65 i więcej – o 27 punktów procentowych.
Z badań wynika także, że kobiety znacznie częściej niż mężczyźni myślą o starości –
49% kobiet i 35% mężczyzn, oraz znacznie rzadziej twierdzą, że ich w ogóle nie interesuje –
14% wobec 25%102.
Czy zatem wraz ze wzrostem zainteresowania starością zmieniają się opinie na temat
postaw Polaków wobec ludzi starszych?
Tabela 15. Postawy Polaków wobec ludzi starszych
Ludzie bardzo różnie traktują osoby starsze,
w podeszłym wieku. Jak Pan(i) sądzi, na
Z
Z obojętnością,
Z
Trudno
życzliwością
brakiem
niechęcią
powiedzieć
zainteresowania
podstawie swoich obserwacji, czy osoby
starsze na ogół spotykają się :
W procentach
- w swojej rodzinie
79
14
3
4
- wśród sąsiadów
68
23
2
7
- w swojej parafii
64
20
2
15
- w sklepach
46
39
6
9
- w byłym miejscu pracy
41
23
6
30
102 Czy zmienia się stosunek Polaków wobec starości, CBOS, BS/33/2007, s. 4.
78
- w placówkach służby zdrowia
39
36
13
12
- w urzędach
32
38
11
19
- na ulicy
25
58
8
9
- ze strony ludzi młodych
25
49
17
9
- w środkach komunikacji
20
53
14
14
Źródło: Czy zmienia się stosunek Polaków wobec starości, CBOS, s. 5.
Niezmiennie najbardziej życzliwe wobec ludzi starszych są trzy kręgi społeczne: rodzina,
sąsiedzi i wspólnota parafialna.
Zdaniem 41% respondentów osoby starsze w byłych miejscach pracy spotykają się
z życzliwością, natomiast zdaniem 23% - z obojętnością, brakiem zainteresowania.
Opinie na temat traktowania osób starszych w byłych miejscach pracy nie są jednoznaczne,
gdyż prawie jedna trzecia badanych nie potrafi ocenić tej kwestii. Zdaniem badanych
z większą życzliwością oraz z mniejszym brakiem zainteresowania spotykają się osoby starsze
w sklepach niż w byłych miejscach pracy. Z największą niechęcią ludzie starsi spotykają się
ze strony ludzi młodych oraz w środkach komunikacji .
5.1. TEST UTAJONYCH SKOJARZEŃ- POMIAR UKRYTYCH POSTAW I PRZEKONAŃ
Psychologowie twierdzą, że ludzie czasami nie ujawniają swoich myśli, ponieważ nie
chcą lub nie potrafią tego uczynić. Na przykład, jeśli zapytamy „ile Pan pali?”, palacz, palący
4 paczki dziennie, może celowo powiedzieć tylko o 2 paczkach, gdyż czuje się zakłopotany,
gdy wypowiada faktyczną liczbę papierosów. Palacz może także po prostu nie odpowiedzieć
na pytanie, uważając sprawę za zbyt osobistą. Jest także możliwe, że osoba paląca 4 paczki
dziennie, może deklarować tylko 2 paczki, ponieważ szczerze wierzy w to, że wypala mniej
więcej owe 2 paczki (nieświadome podawanie niewłaściwej odpowiedzi jest czasami
nazywane samooszukiwaniem; jest ono wyrazem niemożności podania pożądanej
79
odpowiedzi). Rozróżnienie pomiędzy niechęcią a niemożnością jest podobne do różnicy
między celowym ukrywaniem czegoś przed innymi, a nieświadomym ukrywaniem czegoś
przez samym sobą. Test Utajonych Skojarzeń (Implicit Association Test, Greenwald et
al.1998) umożliwia zbadanie obu tych sposobów ukrywania informacji. IAT mierzy ukryte
postawy i przekonania, których ludzie nie chcą lub nie mogą ujawnić. Test jest dostępny
na stronie internetowej: https://implicit.harvard.edu/implicit/poland/.
Test Utajonych Skojarzeń doskonale sprawdza się w diagnozowaniu postaw
dotyczących takich kwestii, jak płeć czy wiek. Test ten jest jedną z najpowszechniej
stosowanych metod implicite służącą do pomiaru siły związków między pojęciami. Polega
na pomiarze czasu reakcji na specjalnie skonstruowane bodźce. Oparty jest na założeniu,
że krótki czas reakcji umożliwia pokazanie faktycznej zgodności bodźców tym samym trafnie
diagnozuje rzeczywistość.
Test Utajonych Skojarzeń mierzy postawy utajone poprzez łączenie dwóch obiektów
– np. młodość i przyjemność a starość i przyjemność. Im silniej są one powiązane, tym łatwiej
jest prawidłowo zareagować na bodziec prezentowany na ekranie. Jeśli więc młodość
i przyjemność są silnie powiązane, tym łatwiej będzie udzielić prawidłowej odpowiedzi,
a w konsekwencji szybciej nacisnąć odpowiedni przycisk. Kiedy np. starość i przyjemność nie
są tak silnie powiązane jak młodość i przyjemność, wówczas będzie trudniej udzielić
prawidłowej odpowiedzi na tak zestawione kategorie, a więc odpowiedzi będą wymagały
więcej czasu. Czas odpowiedzi jest wskaźnikiem siły skojarzenia pomiędzy dwoma obiektami.
Im większa siła skojarzenia, tym szybsze są odpowiedzi.
Test IAT wymaga, aby rozpoznać twarze osób starszych oraz młodszych i przypisać je
do odpowiednich kategorii. Wykonujący test ma do wykonania dwa zadania: wypełnienia
dwóch krótkich kwestionariuszy i Testu Utajonych skojarzeń – IAT. W teście należy
przyporządkować słowa i zdjęcia do wybranych kategorii najszybciej jak to możliwe.
Wykonanie testu nie powinno zająć dłużej niż 10 minut.
80
Zakończenie
ZAKOŃCZENIE
Skuteczność
działań
aktywizujących
jest
zdeterminowana
prawidłowym
zrozumieniem potrzeb odbiorców tych działań. Próba zrozumienia postaw i zachowań osób
w wieku 50+ na rynku pracy powinna się opierać na rozpoznaniu przyczyn, które powodują,
że niektóre z nich decydują się kontynuować, inne zaś zrezygnować z aktywności zawodowej.
Podstawowe pytanie badawcze przedstawionej pracy brzmi: Jakie czynniki determinują
postawy na rynku pracy osób w wieku 50+?
Pytanie to zdefiniowano przy pomocy następujących pytań pomocniczych:
Jaki wpływ na postawy na rynku pracy ma miejsce pracy w hierarchii wartości jednostki
i jakie wartości wiąże ona z pracą?
Jaki wpływ na zachowania jednostek na rynku pracy mają ich autodefinicje?
Jaki wpływ na zachowania jednostek na rynku pracy mają społeczne kategoryzacje?
Sformułowano następujące hipotezy badawcze:
H1. Wraz z wiekiem maleje wartość pracy w hierarchii wartości jednostek, na rzecz wartości
pozamaterialnych.
H2. Wartości związane z pracą są ugruntowane społecznie. W dużej mierze dotyczą
zapewnienia poczucia bezpieczeństwa.
H3. Jednostki, starzejąc się pozostają racjonalnymi aktorami, będą więc podejmowały
działania maksymalizujące zyski i minimalizujące straty.
H4. Konsekwencją społecznych kategoryzacji jest występowanie faworyzowania grupy
własnej i dyskryminowania grupy obcej, aby więc poradzić sobie z negatywną tożsamością
jednostki będą wybierały takie kryteria kategoryzacji, które dadzą im przewagę.
81
Bibliografia
BIBLIOGRAFIA
Adler, F. (1956), The Value Concept in Sociology, “The American Journal of Sociology”, nr 3.
Bajcar, B., Borkowska A., Czerw A., Gąsiorowska A., Nosal Cz. S. (2006), Psychologia
Preferencji i Zainteresowań Zawodowych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,
Warszawa.
Barber, B. (2008), Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka
obywateli, Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa.
Beck, U. (2002), Społeczeństwo ryzyka, w drodze do innej nowoczesności, Wydawnictwo
Naukowe SCHOLAR, Warszawa.
Betz, N.E. (1994), Self-concept theory in career development and counseling, “The Career
Development Quarterly”, 43.
Błędowski, P. (2002). Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starych, Monografie
i opracowania 510, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa.
Cowgill, D. (1970), The demography of aging, [w:] A.M. Hoffman (red.), The Daily Needs and
Interests of Older People, C.C. Thomas, Springfield, Illinois.
Cumming, E., Henry, W.E. (1961), Growing old: The process of disengagement, New York:
Basic Books.
Czy zmienia się stosunek Polaków wobec starości, CBOS, BS/33/2007
Dezaktywacja osób w wieku około emerytalnym. Raport z badań, (2008). Departament Analiz
Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa.
Dowd, J.J. (1975), Aging as exchange: A preface to theory, “Journal of Gerontology”, vol. 30.
Epstain, S. (1990), Wartości z perspektywy poznawczo-przeżyciowej teorii „ja”, w:
J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Stauba, Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich PAN, Wrocław.
Erikson, E.H. (1998), The life cycle completed. Extended version with new chapters on the
ninth stage by Joan, M., Erickson, New York: Norton.
82
Bibliografia
Guichard, J., Huteau, M. (2005), Psychologia orientacji i poradnictwa zawodowego, Oficyna
Wydawnicza Impuls, Kraków.
Guo, X., Erber, J.T., Szuchman, L.T. (1999), Age and forgetfulness: Can stereotypes
be modified?, “Educational Gerontology”, vol. 25.
Herr, E.L., Cramer, S.H. (2001), Planowanie kariery zawodowej, Zeszyty InformacyjnoMetodyczne Doradcy Zawodowego, zeszyt 15, Krajowy Urząd Pracy, Warszawa.
Hooyman N. R., Kiyak H. A., (2002), Social gerontology. A multidisciplinary perspectives, Allyn
and Bacon, Boston.
Hornowska, E., Paluchowski, W.J. (1993), Technika badania ważności pracy. Model
teoretyczny i wstępne wyniki, [w:] J. Brzeziński (red.) Psychologiczne i psychometryczne
problemy diagnostyki psychologicznej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama
Mickiewicza, Poznań.
Hornowska, E., Paluchowski, W.J. (2002), Technika badania ważności pracy D.E. Supera, [w:]
M. Strykowska (red.), Współczesne organizacje – wyzwania i zagrożenia. Perspektywa
psychologiczna, Wydawnictwo Humaniora, Poznań.
Ingarden, R. (1966), Przeżycie, dzieło, wartość, Kraków 1966.
Jaworska, B. (2000). Ludzie starzy i starość w polityce społecznej. Warszawa.
Kozioł, Ł. (2002), Motywacja w pracy. Determinanty ekonomiczno-organizacyjne, PWN,
Warszawa – Kraków.
Kobylarek, A. (2002), Edukacja wobec barier rozwoju społeczeństwa informacyjnego,
„Edukacja Dorosłych”, nr. 4.
Krzyżanowska, Ł. (2008), Raport socjologiczny z badania osób w wieku około emerytalnym,
Załącznik 10 a do raportu z badań Dezaktywacja osób w wieku około emerytalnym,
Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,
Warszawa.
Middle age and Aging: A reader in Social Psychology, (1968), (red.) B.L., Neugarten, Chicago:
University of Chicago Press.
Modzelewski, W. (1999), Wprowadzenie do socjologii, BPS, Katowice.
Neugarten, B.L., Havinghurst, R.J., Tobin, S.S. (1961), The measurement of life satisfaction,
“Journal of Gerontology”, 16, s. 134-143.
Neugarten, B.L., Havinghurst, R.J., Tobin, S.S. (1968), Personality and pattern of aging, [w:]
B.L. Neugarten (red.), Middle Age and Aging, Chcago: Chicago University Press.
83
Bibliografia
Obraz typowego Polaka w starszym wieku, CBOS, BS/2/2010.
Passuth P. M., Bengtson V. L. (1988), Sociological theories of aging: Current perspectives and
future directions, [w:] J. E. Birren, V. L. Bengtson (eds.), Emergent theories of aging, Springer,
New York,
Paszkowska – Rogacz, A. (2003), Psychologiczne podstawy wyboru zawodu. Przegląd
koncepcji teoretycznych, Warszawa: Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej
i Ustawicznej.
Paszkowska – Rogacz, A. (2009), Doradztwo zawodowe. Wybrane metody badań, Difin,
Warszawa.
Peck, R. C. Psychological development in the second half of life, [w:] B.L. Neugarten (red.),
Middle Age and Aging; A Reader in Social Psychology, Chicago: University of Chicago Press.
Piotrowski, J., (1973), Warunki życiowe i podstawowe potrzeby ludzi starych, Biuletyn IGS,
nr.2, s. 33.
Program Solidarność pokoleń – Działania na rzecz zwiększenia aktywizacji zawodowej osób
50+, (2009), Dokument implementacyjny, Warszawa.
Przejście z pracy na emeryturę, (2007), Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny
Urząd Statystyczny, Warszawa.
Reichard, S., Livson, F., Peterson, P.G. (1962), Aging and Personality: A Study of 87 Older
Men. New York: Wiley, 1962.
Rembowski, J. (1984), Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, PWN, Warszawa.
Ryff, C.D. (1991), Possible selves in adulthood and old age: A tale of shifting horizons,
“Psychology and Aging”, vol.6.
Savickas, M. (1994), Measuring career development: Carrent status and future directions,
“The Career Development Quarterly”, 43.
Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań, (2008)
(red.) B. Szatur-Jaworska, Argraf, Warszawa.
Staub, E. (1990), Wartości indywidualne i społeczne z perspektywy motywacji i ich rola w
pomaganiu i krzywdzeniu innych, w: J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Staub (red.), Indywidualne
i społeczne wyznaczniki wartościowania, Ossolineum, Wrocław.
Stephan W.G., Stephan C.W. (1999), Wywieranie wpływu przez grupy. Psychologia relacji,
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
84
Bibliografia
Stuart-Hamilton, I. (2000), Attitudes to aging questionnaires: Some evidence for potential
bias in their design, “Educational Gerontology”, vol. 26.
Stuart- Hamilton, I. (2006), Psychologia starzenia się, Zysk i S-ka, Poznań.
Super, D.E. (1972), Psychologia zainteresowań, PWN, Warszawa.
Szacka, B. (2003), Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Szatur-Jaworska, B. (2000), Ludzie starzy i starość w polityce społecznej, Warszawa 2000.
Szukalski, P. (2008), „Zagrożenie praw osób starszych na rynku pracy w Polsce”, [w:] Stan
przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań, (red.) B.
Szatur-Jaworska, Argraf, Warszawa 2008.
Sztompka, P. (2002), Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków.
Turner, J.H. (2004), Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa.
Trafiałek, E. (2003), Polska starość w dobie przemian, Katowice.
Zalewska, A. (2000), Adaptacja kwestionariusz „Orientacja na wartości zawodowe” Seiferta i
Bergmana do warunków polskich, „Studia Psychologiczne”.
Zimbardo P. G. (1999), Psychologia i życie, PWN, Warszawa
Znaczenie pracy w życiu Polaków, CBOS, BS/ 187/2006, Warszawa.
Wartość, [w:] S. Blackburn, Oksfordzki słownik filozoficzny, (2004), Książka i Wiedza,
Warszawa.
Weisskopf W. Comment, [w:] A. Maslow (red.), New Knowledge in Human Values, New York
1959, s. 199, [za:] M. Ziółkowski, Wartości, [w:] Encyklopedia Socjologii, t.4, Oficyna
Naukowa, Warszawa 2002, s. 289.
Współczesne organizacje – wyzwania i zagrożenia. Perspektywa psychologiczna, (2002),
(red.) M. Strykowska, Wydawnictwo Humaniora, Poznań.
Wilkins, R., Adams, O.B. (1983), Health expectancy in Canada, late 1970s: demographic,
region al and social dimensions, “American Journal of Public Health”, 73.
85
Część II
CZĘŚĆ II
ISTOTA I SPOSOBY MIERZENIA WYKLUCZENIA
SPOŁECZNEGO ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM
OSÓB W WIEKU 50+
86
Wprowadzenie
WPROWADZENIE
Strategicznymi dokumentami określającymi cele oraz priorytety polityki społecznej
w zakresie przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu są Narodowa Strategia
Integracji Społecznej oraz Krajowy Plan Działania na Rzecz Integracji Społecznej, będący
częścią Krajowego Programu „Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna” na lata 20082010, przyjętego przez Radę Ministrów 16 grudnia 2008 roku.
We współczesnym modelu polityki społecznej priorytetem jest skuteczność oraz efektywność
w świadczeniu usług skierowanych do osób wykluczonych bądź zagrożonych wykluczeniem
społecznym. Następuje odejście od biernej pomocy, w stronę aktywizacji zawodowej
i współpracy wielu partnerów w rozwiązywaniu problemów społecznych.
Położenie nacisku na skuteczność i efektywność działań aktywizujących wymaga
wcześniejszego rozpoznania przyczyn wykluczenia społecznego oraz identyfikacji potrzeb
odbiorców. Niektóre przyczyny braku aktywności zawodowej jak, alkoholizm czy wyuczona
bezradność, mogą skazywać osoby nim dotknięte na pasywne metody wsparcia. Zmiana
w podejściu do rozwiązywania problemów z zakresu integracji społecznej w konsekwencji
pociąga za sobą uwzględnianie w coraz większym stopniu konieczności przygotowywania
dokładnej diagnozy grup zagrożonych wykluczeniem przed rozpoczęciem udzielania
wsparcia.
W Unii Europejskiej, w ramach tzw. Otwartej Metody Koordynacji polityk reintegracji
społecznej, przyjęto na szczycie w Laeken w 2003 r. portfel wskaźników, które mają służyć
ocenie oddziaływania polityk społecznych na różne obszary zagrożenia wykluczeniem.
Wskaźniki te są przydatne zarówno w identyfikowaniu grup zagrożonych wykluczeniem jako
potencjalnych grup docelowych podejmowanych działań, jak i w diagnozie potrzeb członków
tych grup.
Celem niniejszego raportu jest przedstawienie podstawowych definicji wykluczenia
społecznego oraz zaprezentowanie wskaźników wykluczenia, przyjętych na szczycie
w Laeken, umożliwiających identyfikację potencjalnych grup docelowych programu
aktywizacji zawodowej osób w wieku 50+. Grup takich należy poszukiwać przede wszystkim
wśród osób w wieku produkcyjnym, nieaktywnych zawodowo, lecz potencjalnie mogących
87
Wprowadzenie
pracować, oraz wśród osób formalnie aktywnych zawodowo, które na skutek długotrwałego
bezrobocia realnie dezaktywowały się na rynku pracy, lub są taką dezaktywacją zagrożone.
Prezentacja portfela wskaźników wykluczenia społecznego, przyjętych w Laeken
w 2003, została opracowana na podstawie dokumentu: „Laeken Indicators – Detailed
Calculation Methodology”, Working Group „Statistics on Income, Poverty & Social Exlusion” ,
28-29 April 2003r., European Commission, Directorate E: Social statostics, Unit E-2: Living
condition.
Aktualizacje wskaźników, które nastąpiły w 2005r. uwzględniono za dokumentem: „Portfele
wskaźników do monitorowania ubóstwa i wykluczenia społecznego w Wielkiej Brytanii” –
dokument sporządzony przez dr hab. J. Górniaka prof. UJ, dr J. Perek-Białas, dr B. Worek, mgr
A. Małodzińską, mgr K. Keler, w ramach projektu „Małopolski system analiz i programowania
polityk rynku pracy” realizowanego w ramach działań 2.1 ZPORR.
Dla wskaźników podstawowych przedstawiono definicje oraz algorytmy obliczeń,
dla wskaźników pomocniczych – tylko definicje.
W Zakończeniu zaprezentowano propozycję dekompozycji wskaźników wykluczenia
społecznego, umożliwiającą dokonanie diagnozy osób w wieku 50+ zagrożonych
wykluczeniem z rynku pracy.
88
Wykluczenie społeczne – podstawowe definicje
1. WYKLUCZENIE SPOŁECZNE – PODSTAWOWE DEFINICJE
Pojęcie wykluczenia społecznego nie jest określane jednoznacznie ani przez badaczy
społecznych, ani przez osoby nie zajmujące się tą problematyką zawodowo.
Wyniki ogólnopolskiego badania, przeprowadzonego przez Pentor w 2007r. w ramach
kampanii społecznej Warto być za, pokazują, że 75% Polaków w ogóle nie zna pojęcia
wykluczenia społecznego. Wykluczenie najczęściej jest rozumiane jako wygnanie,
odizolowanie, bezrobocie, alkoholizm, bezdomność.
Rysunek 1. Rozumienie pojęcia wykluczenia społecznego przez Polaków
wygnanie, wyłączenie ze społeczeństwa,…
bezrobocie, brak pracy, niemożliwość podjęcia…
alkoholizm, pijaństwo
ograniczenie praw człowieka
margines społeczny
alienacja ludzi biednych
niemożliwość korzystania z życia społecznego
bezdomność, brak dachu nad głową
niemożliwość korzystania z życia politycznego
niemożliwość korzystania z życia kulturalnego
przestępstwo
brak akceptacji w społeczeństwie
przebywanie w miejscach odosobnionych,…
nietolerancja, brak akceptacji
nieradzenie, bezradnośc w społeczeństwie
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
Źródło: Badanie ogólnopolskie Warto być za, Pentor, 2007, [za:] Poradnik dotyczący realizacji
wsparcia dla osób wykluczonych społecznie oraz zagrożonych wykluczeniem społecznym
w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Departament Zarządzania EFS
w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009, s. 7.
89
W literaturze przedmiotu można znaleźć kilkanaście definicji marginalności i wykluczenia
społecznego.
Zdaniem
Ryszarda
Szarfenberga
definicje
te
określają
wykluczenie
w następujących kontekstach:
1. Uczestnictwa/partycypacji w życiu społecznym lub zbiorowym;
2. Odstępstwa do zasobów, dóbr, instytucji i systemów społecznych;
3. Ubóstwa i deprywacji potrzeb;
4. Praw społecznych i ich realizacji103.
Najczęściej, wykluczenie społeczne jest definiowane w kontekście deficytu uczestnictwa.
Tak pisze o wykluczeniu K. Friske: Zarówno w społeczeństwach, jakie znamy z przekazów
historycznych, jak i w społeczeństwach współczesnych dostrzegamy obecność ludzi, którzy –
z rozmaitych powodów –uczestniczą w życiu zbiorowym w stopniu mniejszym aniżeli jego
pozostali uczestnicy104.
W drugiej grupie ujęte są definicje, zgodnie z którymi za zasadniczą dla zrozumienia pojęcia
wykluczenia przyjmuje się kwestię dostępności do zasobów lub instytucji systemów
społecznych. Wykluczenie społeczne to dynamiczny i wielowymiarowy proces pełnego
odcięcia lub częściowego ograniczenia dostępu do różnych społecznych, gospodarczych,
kulturowych
i
politycznych
systemów,
które
pomagają
jednostce
w
integracji
ze społeczeństwem105.
Trzecia grupa obejmuje definicje podkreślające związki między ubóstwem a wykluczeniem
społecznym. W wielu dokumentach UE i Rady Europy, ubóstwo i wykluczenie społeczne
są ujmowane łącznie. Słownik polityki społecznej ubóstwo relatywne nazywa deprywacją
lub wykluczeniem społecznym. Próby odróżnienia wykluczenia od ubóstwa były
podejmowane w literaturze. A. B. Atkinson podkreśla, że ubóstwo i wykluczenie społeczne
103 R. Szarfenberg, Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki Społecznej
UW, Warszawa 2006, s. 19.
104 K. Friske, Opieka i kontrola. Instytucje wobec problemów społecznych, Wydawnictwo Śląsk
1998, [za:] R. Szarfenberg, Wykłady…op. cit., s. 19.
105 R. Szarfenberg, Marginalizacja….op.cit., s. 3.
90
są pokrewnymi, ale odmiennymi pojęciami. Ludzie mogą być biedni, ale nie wykluczeni
społecznie, i przeciwnie, mogą być wykluczeni bez bycia biednymi106.
Czwarta grupa to definicje, w których za kluczowe dla zrozumienia wykluczenia społecznego
uznaje się prawa społeczne. Definiujemy wykluczenie społeczne przede wszystkim w związku
z prawami społecznymi. Badamy jakie prawa społeczne mają obywatele w kontekście
zatrudnienia, mieszkania, ochrony zdrowia; jak skutecznie krajowe polityki umożliwiają
obywatelom zabezpieczenie tych praw; jakie są przeszkody wykluczające ludzi z tych praw 107.
Szarfenberg przywołuje także syntetyczne definicje wykluczenia, ukazujące to zjawisko jako
zbiory cech definicyjnych. P.Littlewood i S. Herkommer zaproponowali następującą listę cech
wykluczenia społecznego:
Wykluczenie społeczne to:
•
Zjawisko nowe;
•
Skutek zmian społecznych i ekonomicznych;
•
Proces;
•
Zjawisko wielowymiarowe;
•
Zjawisko kumulatywne;
•
Zjawisko w wymiarze przestrzennym;
•
Podklasa jako wynik procesów wykluczających108.
W Polsce kluczowym dokumentem wyznaczającym cele i priorytety polityki społecznej
w zakresie przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu jest Narodowa Strategia Integracji
Społecznej dla Polski.
106 A. B. Atkinson, Social Exclusion, Poverty and Unemployment, in: A. B. Atkinson, J. Hills,
Exclusion, Employment and Opportunity, Case Paper 4, January 1998, Centre for Analysis of Social
Exclusion, London School of Economics.
107 I Raport Obserwatorium Krajowych Polityk Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu, [za:]
Szarfenberg, Wykłady…op. cit., …s. 29.
108 P. Littlewood, S. Herkommer, Social Exclusion in Europe, 1999, [za:] R. Szarfenberg,
Wykłady…op. cit., s. 30.
91
Definicja wykluczenia społecznego przyjęta w dokumencie
powołującym Zespół Zadaniowy ds. Reintegracji Społecznej
Wykluczenie społeczne to brak lub ograniczenie możliwości
uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji
publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich,
a w szczególności dla osób ubogich109.
Definicja wykluczenia społecznego wypracowana w ramach prac
Grupy Drugiej Zespołu Zadaniowego ds. Reintegracji Społecznej.
Wykluczenie społeczne to sytuacja uniemożliwiająca lub znacznie
utrudniająca jednostce lub grupie, zgodne z prawem pełnienie ról
społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury
społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny
sposób. W tej definicji występują trzy ważne elementy. Sytuacja
wykluczająca
będąca
wykluczających
splotem
(odpowiedź
na
czynników
pytanie
czy
warunków
co/kto
wyklucza?).
Jednostka wykluczana, czyli osoba lub grupa znajdujące się
w sytuacji wykluczającej (odpowiedź na pytanie, “kto” jest
wykluczany?). Zgodne z prawem społeczne funkcjonowanie,
korzystanie z zasobów publicznych i zabezpieczanie własnej
egzystencji w godny sposób, co w wyniku sytuacji wykluczającej jest
uniemożliwione lub znacznie utrudnione (odpowiedź na pytanie,
z czego wykluczana jest dana jednostka?). Pełnienie ról społecznych
(m.in. rodzinnych, zawodowych, obywatelskich, towarzyskich),
korzystanie
z
zasobów
publicznych
(m.in.
dobra,
usługi,
infrastruktura) i godne zabezpieczanie egzystencji(zdobywanie
dochodów i gromadzenie zasobów) są ze sobą ściśle powiązane.
109 Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, dokument przygotowany przez Zespół Zadaniowy do
Spraw Reintegracji Społecznej, któremu przewodniczył Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej –
Jerzy Hausner. Zespół został powołany 14.04.2003 r. przez Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2003, s. 22,23.
92
Europejska Agenda Społeczna
2. EUROPEJSKA AGENDA SPOŁECZNA
2.1. CELE EUROPEJSKIEJ AGENDY SPOŁECZNEJ
W grudniu 2000r. w Nicei, Rada Europejska przyjęła Europejską Agendę Społeczną, jako
formę modernizacji Europejskiego Modelu Społecznego w oparciu o realizację założeń
Agendy Lizbońskiej. Europejski Model Społeczny opiera się na przekonaniu, że możliwe jest
pogodzenie wymogów szybkiego rozwoju gospodarczego z realizacją celów społecznych.
Europejska Agenda Społeczna wskazuje na konkretne cele w zakresie zwalczania ubóstwa
i wykluczenia społecznego.
Cele Nicejskie stanowią konkretyzację Strategii Lizbońskiej w obszarze integracji społecznej.
Obejmują cztery podstawowe grupy działań110:
1. Zapewnienie dostępu do pracy, zasobów, praw, dóbr i usług dla wszystkich. W tym
celu należy:
1.1.
Promować dostęp do stabilnego i dobrej jakości zatrudnienia dla wszystkich
kobiet i mężczyzn zdolnych do pracy, w szczególności:
o tworzyć ścieżki umożliwiające podejmowanie pracy przez grupy
najbardziej
narażone
na
społeczne
wykluczenie,
poprzez
wprowadzenie polityki szkoleń,
o rozwijać politykę promującą łączenie pracy zawodowej z życiem
rodzinnym, włączając w to opiekę nad dziećmi i innymi osobami
zależnymi,
o wykorzystywać możliwości już istniejących form integracji społecznej
(firmy społeczne, praca społeczna, wolontariat itp.).
1.2.
Zapobiegać wykluczeniu z rynku pracy grup zagrożonych, poprzez zarządzanie
zasobami ludzkimi, organizację pracy i rozwój kształcenia ustawicznego.
1.3.
Organizować systemy zabezpieczenia społecznego w taki sposób, aby
w szczególności:
110 Narodowa Strategia Integracji Społecznej…op.cit., s. 8-11.
93
o zagwarantować niezbędne zasoby materialne pozwalające na godne
życie,
o przezwyciężać bariery w zatrudnieniu
przez promowanie dostępu
do zatrudnienia dla grup o niskiej zatrudnialności oraz przez tworzenie
takich warunków pracy, aby jej wykonywanie wiązało się z uzyskaniem
godnego dochodu.
1.4.
Wprowadzić rozwiązania, które mają na celu ułatwić dostęp do przyzwoitych
i higienicznych mieszkań dla wszystkich, jak również do podstawowych usług,
niezbędnych dla godnego życia, mając na uwadze konkretny standard
zaopatrzenia mieszkań (np. elektryczność, woda, ogrzewanie).
1.5.
Wprowadzić
polityki,
zapewniające
dostęp
do
opieki
zdrowotnej
dla wszystkich, odpowiednio do ich sytuacji, włączając w to osoby zależne
od opieki innych.
1.6.
Rozwijać,
z
korzyścią
dla
osób
zagrożonych
wykluczeniem,
usługi
i towarzyszące im środki, które pozwolą im na skuteczny dostęp do edukacji,
wymiaru sprawiedliwości i innych usług publicznych czy prywatnych takich,
jak kultura, sport i wypoczynek.
2. Zapobieganie ryzyku wykluczenia społecznego. Służyć temu powinno:
2.1.
Rozwijanie potencjału społeczeństwa opartego na wiedzy i nowych
technologiach informacyjnych i komunikacyjnych, zwracając uwagę na to, aby
nikt nie został wykluczony, w szczególności osoby niepełnosprawne.
2.2.
Wprowadzanie polityki, która ma zapobiegać kryzysowym sytuacjom
życiowym takim jak zadłużenie, wykluczenie ze szkoły, bezdomność.
2.3.
Uruchomienie działań mających na celu ochronę i zabezpieczenie rodzinnej
solidarności i samopomocy we wszelkich jej formach.
94
3. Pomoc najbardziej narażonym (wspieranie najsłabszych). Temu celowi sprzyjać
będzie:
3.1.
Promowanie społecznej integracji kobiet i mężczyzn zagrożonych trwałym
ubóstwem, np. z powodu niepełnosprawności lub przynależności do grup
o szczególnych problemach integracyjnych.
3.2.
Podejmowanie działań w celu eliminacji wykluczenia dzieci i ciągłe tworzenie
im możliwości społecznej integracji.
3.3.
Podejmowanie wszechstronnych działań na rzecz obszarów o większym
nasileniu występowania zjawiska wykluczenia społecznego.
4. Mobilizacja wszystkich aktorów/organizacji ze sfery polityki, gospodarki oraz życia
społecznego. Polegać to powinno na:
4.1.
Promowaniu, zgodnie z krajową praktyką, uczestnictwa ludzi zagrożonych
i dotkniętych wykluczeniem społecznym w rozwiązywaniu ich problemów,
a szczególnie zachęcanie ich do wyrażania własnych opinii, gdy chodzi o ich
sytuację oraz działania i środki, które ich dotyczą.
4.2.
Włączaniu polityki zwalczania wykluczenia w całościową politykę, poprzez:
o mobilizowanie władz publicznych na wszystkich szczeblach zgodnie
z ich kompetencjami,
o rozwijanie struktur i procedur koordynacyjnych,
o przystosowanie służb administracyjnych i społecznych do potrzeb osób
dotkniętych wykluczeniem i troskę o to, aby personel pierwszego kontaktu
wykazywał wrażliwość na te potrzeby.
4.3.
Promowaniu dialogu i partnerstwa między wszystkimi zainteresowanymi
instytucjami, publicznymi i prywatnymi, np. poprzez:
o angażowanie partnerów społecznych, organizacji pozarządowych oraz
dostarczających usługi społeczne do walki z różnymi formami wykluczenia
społecznego,
o zachęcanie
wszystkich
obywateli
do
społecznej
odpowiedzialności
i aktywnego zaangażowania w walce przeciw społecznemu wykluczeniu,
95
o wspieranie społecznej odpowiedzialności biznesu.
2.2.WSKAŹNIKI WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO PRZYJĘTE W LAEKEN
Głównym narzędziem realizacji wspólnych celów ustalonych w Europejskiej Agendzie
Społecznej jest zastosowanie otwartej metody koordynacji.
Podstawowe założenia tej
metody polegają na wyznaczaniu wspólnych celów na podstawie uzgodnionego
metodologicznie opisu zjawisk społecznych. W celu usprawnienia opisu zjawisk społecznych
zdefiniowano i przyjęto szereg wskaźników.
W 2001r. w na szczycie w Laeken Komisja Europejska przyjęła wskaźniki wykluczenia
społecznego jako zasadnicze narzędzie realizacji celów Europejskiej Agendy Społecznej.
Przyjęte wskaźniki są zarówno wskaźnikami ubóstwa jak i wykluczenia społecznego, gdyż nie
oddzielono wskaźników obu tych zjawisk od siebie. Wskaźniki podzielono na trzy poziomy:
•
Poziom pierwszy – wskaźniki uznane za wiodące, które dotyczą najistotniejszych
czynników prowadzących do wykluczenia społecznego.
•
Poziom drugi – uzupełnienie wskaźników wiodących, są to wskaźniki opisujące
dodatkowe wymiary problemu.
•
Poziom trzeci – dodatkowe wskaźniki, które poszczególne kraje członkowskie UE
mogą stosować w ramach Krajowych Planów Działań, uwzględniając specyfikę
danego kraju, oraz umożliwiając interpretację wskaźników zaliczanych do dwóch
pierwszych grup111.
Wskaźniki podstawowe:
1. Stopa zagrożenia ubóstwem po uwzględnieniu transferów społecznych
111
1.1.
Według płci i wieku
1.2.
Według najczęstszego rodzaju aktywności gospodarczej
1.3.
Według typu gospodarstwa domowego
1.4.
Według statusu gospodarstwa domowego
1.5.
Według intensywności zarobkowej członków gospodarstwa
R. Szarfenberg, Marginalizacja i wykluczenie społeczne…op. cit. s. 60.
96
1.6.
Wartości ilustracyjne
2. Nierówności dystrybucji dochodów
3. Stopa utrzymującego się zagrożenia ubóstwem
4. Przeciętna względna luka dochodowa osób o niskich dochodach
5. Zróżnicowanie regionalnych stóp zatrudnienia
6. Stopa długotrwałego bezrobocia
7. Odsetek osób żyjących w gospodarstwach domowych, w których nikt nie pracuje
8. Młodzież o niskim wykształceniu, niekontynuująca nauki (% 18-24)
9. Oczekiwana długość życia w momencie narodzin (w latach)
10. Subiektywna ocena własnego zdrowia (w grupach wyróżnionych ze względu na
wysokość dochodów w %)
Wskaźniki pomocnicze:
11. Dyspersja wokół granicy progu ubóstwa (poniżej 40%, 50%, 70% mediany)
12. Stopa ubóstwa przy urealnionym progu ubóstwa
13. Stopa ubóstwa bez uwzględnienia transferów społecznych
14. Nierówności dystrybucji dochodów – Współczynnik Giniego
15. Stopa utrzymującego się zagrożenia ubóstwem
16. Odsetek osób długotrwale bezrobotnych wśród ogółu bezrobotnych
17. Stopa bardzo długotrwałego bezrobocia
18. Odsetek osób o niskim wykształceniu (w kohortach wiekowych)
97
Podstawowe wskaźniki wykluczenia społecznego - charakterystyka
3. PODSTAWOWE WSKAŹNIKI WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO CHARAKTERYSTYKA
3.1.
AT-RISK-IF-POVERTY RATE (AFTER SOCIAL TRANSFERS)– STOPA
ZAGROŻENIA UBÓSTWEM PO UWZGLĘDNIENIU TRANSFERÓW
SPOŁECZNYCH
DEFINICJA:
Udział osób, których wartość ekwiwalentnego dochodu jest niższa niż 60% wartości
mediany dochodów ekwiwalentnych w badanej populacji112.
ALGORYTM:
OBLICZANIE DOCHODU EKWIWALENTNEGO KAŻDEJ OSOBY
Całkowity dochód gospodarstwa domowego jest sumą dochodów wszystkich
członków gospodarstwa ze wszystkich źródeł.
Ekwiwalentna
wielkość
gospodarstwa
jest
obliczana
zgodnie
ze
zmodyfikowaną skalą OECD. Skala ta jest sumą wag, zgodnie z którą
przypisujemy osobom, żyjącym w danym gospodarstwie następujące wagi:
1 – każdej pierwszej osobie dorosłej;
0,5 – każdej następnej osobie dorosłej powyżej 14 roku życia;
0,3 – każdemu dziecku w wieku 14 lat i młodszym.
Dla każdej osoby, wartość dochodu ekwiwalentnego obliczamy dzieląc
całkowity dochód gospodarstwa przez ekwiwalentną wielkość gospodarstwa.
W rezultacie, każda osoba w gospodarstwie domowych otrzymuje taki sam
całkowity dochód ekwiwalentny.
112 The share of persons with an equivalised total net income below 60% national median income,
European Community Household Panel (ECHP).
98
OBLICZANIE PROGU ZAGROŻENIA UBÓSTWEM
Należy dokonać uszeregowania osób według ich dochodu ekwiwalentnego –
od najniższego do najwyższego;
Mediana ekwiwalentnych dochodów (szacowana dla populacji z badanej
próby) jest to taka wartość ekwiwalentnego dochodu, poniżej której znajduje
się 50% osób w badanej próbie;
Próg zagrożenia ubóstwem jest obliczany jako 60% mediany ekwiwalentnych
dochodów.
OBLICZANIE STOPY ZAGROŻENIA UBÓSTWEM
Stopa zagrożenia ubóstwem jest obliczana jako procentowy udział osób,
których wartość ekwiwalentnego dochodu jest niższa od wartości progu
zagrożenia ubóstwem.
Zagrożenie ubóstwem analizowane jest w podziale na:
•
Wiek i płeć,
•
Najczęstszy rodzaj aktywności gospodarczej,
•
Typ gospodarstwa domowego
•
Status gospodarstwa domowego
3.1.1. ZAGROŻENIE UBÓSTWEM ZE WZGLĘDU NA WIEK
Wskaźnik liczony jest w podziale na pięć grup wiekowych: 0-15 lat, 16-24 lat,
25- 49 lat, 50-64 lat, 65 – więcej, oraz ze względu na płeć.
3.1.2.
ZAGROŻENIE
UBÓSTWEM
ZE
WZGLĘDU
NA
RODZAJ
NAJCZĘŚCIEJ
PODEJMOWANEJ AKTYWNOŚCI GOSPODARCZEJ
Wprowadzone w 2003 roku zasady podziału według aktywności zostały w 2005
zmienione. Poniżej prezentuję wersję: z 2003r.
„Najczęściej podejmowana aktywność gospodarcza” jest definiowana poprzez
zadawanie pytań każdej osobie w wieku powyżej 16 lat o stan jej aktywności w
każdym miesiącu ubiegłego roku. Z tego „kalendarza aktywności” najczęściej
podejmowana aktywność gospodarcza jest definiowana w następujący sposób:
99
Po pierwsze – osoby są klasyfikowane na dwie główne kategorie: aktywne
gospodarczo (pracujący lub bezrobotny) versus nieaktywne gospodarczo.
Aktywną jest osoba, która pracowała lub była bezrobotna przez co najmniej
6 miesięcy ubiegłego roku.
Następnie, osoby zaklasyfikowane jako „aktywne gospodarczo” są ponownie
klasyfikowane na grupy: a) pracuje – jeżeli okres zatrudnienia jest równy
lub przewyższa okres bycia niezatrudnionym, b) bezrobotny.
Osoby zaklasyfikowane jako „pracujące” są klasyfikowane na podgrupy: jest
zatrudniony, jest samo – zatrudniony (jeżeli więcej niż połowę okresu był samozatrudniony).
Osoby
zaklasyfikowane
jako
„gospodarczo
nieaktywne”
są
ponownie
klasyfikowane na dwie kategorie: „jest na emeryturze” i „inne – gospodarczo
nieaktywny”.
Kategoria – najczęściej podejmowana aktywność gospodarcza:
Aktywny gospodarczo
Pracujący
Zatrudnieni (1)
Samo-zatrudnieni (2)
Bezrobotni (3)
Nieaktywny gospodarczo
Na emeryturze (4)
Inny gospodarczo nieaktywny (5)
3.1.3.
ZAGROŻENIE
UBÓSTWEM
ZE
WZGLĘDU
NA
TYP
GOSPODARSTWA
DOMOWEGO.
Typy gospodarstw domowych wyróżnia się ze względu na obecność i liczbę:
•
Osób dorosłych – osoba jest dorosła, jeżeli ukończyła 25 lat lub jest
w wieku 16-24 lata i nie można jej zaklasyfikować, jako dziecko na
utrzymaniu;
•
Dzieci na utrzymaniu – wszystkie osoby poniżej 16 roku życia oraz osoby
w wieku 16-14, które żyją w gospodarstwie domowym z przynajmniej
jednym ze swoich rodziców i deklarują, że 1) nie pracują i 2) nie poszukują
100
pracy, lub nie są gotowe jej podjąć w ciągu dwóch najbliższych tygodni do
daty badania.
Wersja klasyfikacji z 2003 roku, typów gospodarstw domowych uwzględniała
jednoosobowe gospodarstwa domowe w przedziałach wiekowych: poniżej 30
lat, pomiędzy 30-64, i powyżej 65 lat.
W wersji z 2005 roku usunięto szczegółowy podział jednoosobowych
gospodarstw domowych.
Typy gospodarstw domowych w wersji z 2005 roku:
Bez dzieci na utrzymaniu:
- jednoosobowe gospodarstwo - ogółem
- mężczyzna
- kobieta
- osoba poniżej 65 roku życia
- osoba powyżej 65 roku życia
- dwie osoby dorosłe, bez dzieci na utrzymaniu, oboje dorośli poniżej 65 lat
- dwie osoby dorosłe, bez dzieci na utrzymaniu, co najmniej jeden dorosły w
wieku 65 lub więcej
- inne gospodarstwa domowe bez dzieci na utrzymaniu
Z dziećmi na utrzymaniu:
- jeden rodzic, co najmniej jedno dziecko na utrzymaniu
- dwoje dorosłych, dwoje dzieci na utrzymaniu
- dwoje dorosłych, troje lub więcej dzieci na utrzymaniu
- inne gospodarstwa domowe z dziećmi na utrzymaniu.
3.1.4. ZAGROŻENIE UBÓSTWEM ZE WZGLĘDU NA STATUS GOSPODARSTWA
DOMOWEGO
Wyodrębniono dwie kategorie:
•
Mieszkanie/ dom własnościowe (lub bez opłaty czynszowej)
•
Mieszkanie/ dom wynajmowane (lub z obniżoną opłatą czynszową).
101
3.1.5. ZAGROŻENIE UBÓSTWEM ZE WZGLĘDU NA INTENSYWNOŚĆ PRACY
ZAROBKOWEJ
CZŁONKÓW
GOSPODARSTWA
DOMOWEGO
–
WSKAŹNIK
WPROWADZONY W 2005 R.
Dla osób w wieku 16-64 lat, używając kalendarza aktywności gospodarczej
z poprzedniego roku, należy określić:
•
Liczbę miesięcy, o których dostępna jest informacja o aktywności
gospodarczej
•
Liczbę miesięcy, które dana osoba spędziła pracując:
- za wynagrodzeniem, na pełny etat lub w niepełnym wymiarze (wlicza się
odbywanie praktyki lub szkolenia przygotowującego do wykonywania
zawodu).
- na własny rachunek (kategoria samo-zatrudnionych; wlicza się członków
rodziny, którzy pracują w rodzinnym przedsięwzięciu, lecz nie otrzymują
wynagrodzenia).
•
Osobom w wieku 0-16, 65+, dzieciom na utrzymaniu przypisuje się wartość 0,
dla obu powyższych zmiennych
„Intensywność pracy zarobkowej” oblicza się dzieląc: liczbę przepracowanych
miesięcy (suma liczby miesięcy spędzonych w pracy wszystkich członków w wieku
produkcyjnym gospodarstwa domowego) przez liczbę miesięcy teoretycznie
możliwych do przepracowania (suma miesięcy o których jest dostępna informacja
o aktywności gospodarczej wszystkich członków gospodarstwa rodzinnego).
102
3.1.6. AT–RISK-OF-POVERTY TRESHOLD: ILLUSTRATIVE
ZAGROŻENIA UBÓSTWEM: WARTOŚCI ILUSTRACYJNE
VALUES
–
PRÓG
DEFINICJA
Wartość „progu zagrożenia ubóstwem” obliczona w PPS, Euro, lub walucie krajowej, dla całej
populacji, dla jednoosobowego gospodarstwa domowego oraz dla gospodarstwa
składającego się z dwóch osób dorosłych i dwojga dzieci113.
ALGORYTM
•
Obliczyć wartość progu ubóstwa według algorytmu głównego wskaźnika 1. –
otrzymana wartość to wartość progu dla jednoosobowego gospodarstwa
domowego
•
Pomnożyć wartość progu przez 2,1 (suma wag dwóch osób dorosłych o
dwojgiem dzieci 1+05,+03,+03 =2,1)- otrzymana wartość to wartość progu dla
gospodarstwa 2 osób dorosłych i 2 dzieci.
3.2. INEQUALITY OF INCOME DISTRIBUTION S80/S20 QUINTILE SHARE RATIO –
NIERÓWNOŚCI DYSTRYBUCJI DOCHODÓW
DEFINICJA:
Stosunek wartości całkowitego dochodu 20% populacji o najwyższych dochodach do 20%
populacji o najniższych dochodach. Dochód rozumiany jest jako ekwiwalentny dochód
netto114.
113 The value of the ‘at-risk-of-poverty threshold’ in PPS, Euro and national currency for the total
population, for a one person household and for a household consisting of two adults and two
children are presented as illustrative examples.
114 S80/S20 income quintile share ratio: Ratio of total income received by the 20% of the country's
population with the highest income (top quintile) to that received by the 20% of the country's.
population with the lowest income (lowest quintile). ‘Income’ must be understood as ‘equivalised
total net income’, European Community Household Panel (ECHP).
103
ALGORYTM
Należy obliczyć wartość ekwiwalentnego dochodu dla każdej osoby.
Następnie należy podzielić badaną grupę na kwintyle. Punkty podziału to takie wartości
ekwiwalentnego dochodu, poniżej których znajduje się 20%, 40%,60%, 80% badanych osób.
W definicji dla pierwszego dolnego kwintyla i piątego górnego, oblicza się sumę wartości
ekwiwalentnych dochodów115.
Osoby z pierwszego kwintyla – pierwsze 20%, to osoby o najwyższych dochodach
ekwiwalentnych, osoby z piątego kwintyla – ostanie 20% - to osoby o najniższych dochodach
ekwiwalentnych.
Wartość wskaźnika uzyskuje się dzieląc średnią wartość ekwiwalentnego dochodu osób
z górnego kwintyla przez średnią wartość ekwiwalentnego dochodu osób z górnego kwintyla.
WYKORZYSTANIE WSKAŹNIKA
Wskaźnik pokazuje nierówności dochodów ludności. Ukazuje ile razy łączna wartość
dochodów 20% populacji o najwyższych dochodach była wyższa od łącznej wartości
dochodów 20% populacji o najniższych dochodach.
115 Trwa spór o to, czy nie powinno sie liczyć średniej. Związane jest to z faktem, że grupy
kwintalowe nie muszą być liczbowo takie same, zatem operowanie sumami może być mylące. [za: ]
J. Górniak, B. Worek, A. Małodzińska, K. Keler, Portfele wskaźników do monitorowania ubóstwa
i wykluczenia społecznego w Wielkiej Brytanii, document sporządzony w ramach projektu:
Małopolski system analiz i programowania polityk rynku pracy, s.29.
104
3.3. AT-PERSISTENT-RISK-OF-POVERTY RATE (60% MEDIAN) – UTRZYMUJĄCE
SIĘ ZAGROŻENIE UBÓSTWEM; WSKAŹNIK OSÓB TRWALE ZAGROŻONYCH
UBÓSTWEM
DEFINICJA
Udział osób osiągających dochód ekwiwalentny o wartości poniżej progu ubóstwa (poniżej
60% mediany) w bieżącym roku i w co najmniej dwóch z trzech poprzedzających go lat116.
UWAGA: Wartość wskaźnika można obliczyć jedynie, gdy posiada się dane z badań
panelowych z 4 kolejnych lat.
3.4.
RELATIVE AT-RISK-OF-POVERTY GAP – PRZECIĘTNA WZGLĘDNA LUKA
DOCHODOWA OSÓB O NISKICH DOCHODACH
DEFINICJA
Różnica pomiędzy wartością mediany ekwiwalentnych dochodów osób, których dochód jest
niższy od progu ubóstwa a wartością progu ubóstwa, wyrażona jako procentowy wartość
progu ubóstwa117.
116 The share of persons with an equivalised total net income below the risk-of-poverty
threshold in the current year and in at least two of the preceding three years. Gender
breakdown + total, European Community Houshold Panel.
117 Difference between the median equivalised total net income of persons below the at risk-ofpoverty threshold and the at-risk-of-poverty threshold, expressed as a percentage of the at-risk-ofpoverty threshold. Gender breakdown + total, ECHP.
105
ALGORYTM
1. Należy obliczyć wartość dochodu ekwiwalentnego każdej osoby.
2. Obliczyć wartość progu zagrożenia ubóstwem.
3. Następnie osoby powinny zostać zaklasyfikowane do grupy zagrożonych ubóstwem jeżeli
ich wartość ekwiwalentnego dochodu jest niższa od wartości progu zagrożenia ubóstwem.
4. Obliczyć medianę ekwiwalentnego dochodu oddzielnie dla kobiet, mężczyzn i ogółu.
5. Od wartości progu ubóstwa dla każdej grupy odjąć wartość mediany ekwiwalentnego
dochodu tej grupy.
6. Podzielić otrzymaną w punkcie 5 wartość przez wartość progu ubóstwa, i pomnożyć
otrzymany wynik przez 100.
ZASTOSOWANIE
Jest to bardzo ważny wskaźnik, który pokazuje jak bardzo biedni są ludzie, którzy są biedni.
Pokazuje on „głębokość” ubóstwa.
Np. Na Słowacji (…) jego wartość wynosi 34% , co oznacza, że wartość dochodów połowy
zbiorowości poniżej progu zagrożenia ubóstwem jest niższa do wartości 66% progu
zagrożenia ubóstwem118.
106
3.5.
REGIONAL COHESION (DISPERSION OF REGIONAL EMPLOYMENT RATES)
– SPÓJNOŚĆ REGIONALNA, ZRÓŻNICOWANIE REGIONALNYCH STÓP
ZATRUDNIENIA
DEFINICJA
Współczynnik zmienności stop zatrudnienia w regionach; na poziomie województw119.
ALGORYTM
1. W obrębie poszczególnych regionów daną osobę uznaje się za zatrudnioną, jeżeli
pracowała za wynagrodzenie lub zysk w ciągu minionego tygodnia, nawet przez
godzinę, niezależnie czy pieniądze za wykonywaną pracę otrzymała w badanym
tygodniu. W obrębie tej kategorii mogą wystąpić dwie możliwości: a) osoba może być
zatrudniona (pracować za wynagrodzenie), lub b) prowadzi własną działalność
gospodarczą, tzw. samo zatrudniony.
a) Osoba zatrudniona za wynagrodzenie
•
Pracuje i otrzymuje stałe zarobki za swoją pracę,
•
Czasowo nie pracuje, ale spełnia jedno z kryteriów:
o Otrzymuje wynagrodzenie,
o Ma pewność, że wróci do pracy; zawarła umowę, w której jest określony termin
powrotu do pracy,
o Czas, który upłynął od momentu zaprzestania pracy, mieści się w granicach okresu
przysługiwania zasiłku dla bezrobotnych.
119 The regional cohesion indicator is the coefficient of variation of employment rates at NUTS
(Nomenclature of Territorial Units for Statistics) level 2. It is calculated separately for each country
and gives a measure of the regional spread of employment rates.
107
Uwagi:
•
Nie są uważani za zatrudnionych pracownicy sezonowi, w tych miesiącach kiedy nie
pracują.
•
Nie są uważane za zatrudnione osoby odbywające zasadniczą służbę wojskową.
•
Są uważane za zatrudnione:
o Kobiety na urlopie macierzyńskim.
o Osoby na przymusowym, płatnym urlopie, gdy mają pewność, że w ciągu 3
miesięcy powrócą do pracy.
o Osoby na przymusowym urlopie, otrzymujące co najmniej 50% swoich
dotychczasowych zarobków.
o Mężczyźni będący na urlopie ojcowskim, otrzymujący co najmniej 50% swoich
dotychczasowych zarobków.
o Osoby otrzymujące wynagrodzenie za odbywaną praktykę zawodową, która
wiąże się z wytwarzaniem dóbr i usług.
a) Osoba samo zatrudniająca się;
•
Pracuje, otrzymuje stałe zarobki za swoją pracę
•
Podejmuje
przedsięwzięcie
gospodarcze,
ale
obecnie
nie
pracuje
z określonych względów.
Uwagi:
Za samo- zatrudniającą się uznaje się również osobę, która:
•
Podejmuje działanie w ramach jakiegoś przedsięwzięcia, nawet jeżeli nie
wiąże się ono z otrzymywaniem wynagrodzenia/zysku.
•
Podejmuje działania zmierzające do uruchomienia jakiegoś przedsięwzięcia.
•
Wykonuje pracę, ale nie otrzymuje za nią wynagrodzenia w ramach pracy
u członka swojej rodziny.
•
„Pracuje” obecnie w swoim gospodarstwie domowym i ma pewność,
że w ciągu trzech miesięcy może powrócić do pracy (zatrudnienia).
•
Pracuje na roli, produkuje żywność dla celów własnego spożycia (i własnej
rodziny). Wykonywana przez członków rodziny praca w tym gospodarstwie
108
kwalifikuje się jako „istotna” w zakresie znaczenia, jakie jest przypisywane
w danym kraju.
2. Należy zsumować liczbę osób zatrudnionych (15-64 lata) i samo-zatrudnionych (1564) dla każdego z województwa z osobna.
3. Obliczyć wartość stopy zatrudnienia w każdym z województw, dzieląc sumę uzyskaną
w punkcie 2 przez liczbę osób w wieku produkcyjnym (16-64).
4. Wartość współczynnika zmienności stóp zatrudnienia uzyskuje się dzieląc: odchylenie
standardowe ze
wszystkich
regionalnych
stóp zatrudnienia przez
średnią
arytmetyczną wartości regionalnych stóp zatrudnienia.
3.6.
LONG-TERM
UNEMPLOYMENT
RATE
–
STOPA
DŁUGOTRWAŁEGO
BEZROBOCIA
DEFINICJA
Stopa długotrwałego bezrobocia, to odsetek osób długotrwale bezrobotnych (co najmniej 12
miesięcy) wśród osób aktywnych zawodowo (pracujących i bezrobotnych)120.
ALGORYTM
1. Obliczyć liczbę osób zatrudnionych i samo-zatrudnionych zgodnie z algorytmem do
wskaźnika 5.
2. Określić liczbę osób bezrobotnych.
Osoba jest uznana za bezrobotną, gdy:
120 The long term unemployment rate is the total number of long-term unemployed (at least 12
months) as a percentage of the total active population aged 15-64. (Gender breakdown + total).
The total active population or labour force is the total population at work and the unemployed
population. It excludes persons who are inactive.
109
•
Jest w wieku 15-64 lata.
•
W ciągu minionego tygodnia (od dnia badania) nie pracowała i nie spełniła warunków
(zgodnie ze wskaźnikiem 5) aby uznać ją za pracującą.
•
Obecnie jest gotowa podjąć pracę (w ciągu najbliższych dwóch tygodni).
•
Aktywnie szuka pracy, tzn. w ciągu ostatnich co najmniej 3 miesięcy podjęła
następujące kroki:
o Kontaktowała się z urzędem pracy, aby uzyskać informacje o możliwości
zatrudnienia (odnowienie rejestracji w urzędzie jako osoby bezrobotnej nie
jest aktywnym poszukiwaniem pracy).
o Kontaktowała się z prywatną agencją pracy w celu znalezienia pracy.
o Ubiegała się o pracę bezpośrednio u pracodawcy.
o Pytała znajomych lub krewnych, czy znają jakieś oferty pracy.
o Zamieściła ogłoszenie o poszukiwaniu pracy.
o Brała udział w rozmowie kwalifikacyjnej, bądź wypełniała test kwalifikacyjny
w celu uzyskania informacji o możliwości bycia zatrudnioną.
o Poszukiwała możliwości otworzenia własnej działalności gospodarczej.
3. Okres bycia bezrobotnym jest określany jako: a) okres poszukiwania pracy, lub b) czas
pomiędzy badaniem a dniem ukończenia pracy ostatnio wykonywanej.
4. Długotrwałe bezrobocie oznacza bycie bezrobotnym przez co najmniej 12 miesięcy.
5. Wartość wskaźnika długotrwałego bezrobocia otrzymuje się dzieląc liczbę osób
długotrwale bezrobotnych przez liczbę osób aktywnych zawodowo.
WYKORZYSTANIE WSKAŹNIKA
Występowanie długotrwałego bezrobocia jest silnie związane z ryzykiem ubóstwa oraz
wykluczenia z rynku pracy.
110
3.7.
PERSONS LIVING IN JOBLESS HOUSEHOLDS – ODSETEK OSÓB ŻYJĄCYCH
W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH, W KTÓRYCH NIKT NIE PRACUJE
DEFINICJA
Odsetek osób w wieku 0-65 (0-60) lat żyjących w gospodarstwach domowych, w których
żaden z członków tego gospodarstwa w wieku 0-60 (0-65) nie pracuje121.
ALGORYTM
1. Gospodarstwa brane pod uwagę muszą spełniać następujące warunki: nie uwzględnia
się tu gospodarstw, składających się tylko i wyłącznie z osób:
•
W wieku poniżej 18 lat,
•
W wieku 18-24 uczących się i niepracujących,
•
W wieku powyżej 60(65) lat, w zależności od granicy wieku emerytalnego.
W gospodarstwie musi znajdować się co najmniej jedna osoba, która:
•
Jest w wieku 18-24 i nie uczy się i nie pracuje
•
Bądź należy do grupy wiekowej 24- 60(65) lat
2. Spośród
gospodarstw
spełniających
warunki
omówione
w
punkcie
1.
gospodarstwami, w których żadna osoba nie jest zatrudnioną lub samo zatrudnioną
są te, w których żaden z członków nie spełnia warunków bycia zatrudnionym
lub samo-zatrudnionym.
121 The ‘persons living in jobless households’ indicator shows the number of persons aged 0-65
who are living in eligible households where none of the members are working as a percentage
(proportion) of the total population aged 0-65 who are living in eligible households.
Note: this indicator is also calculated separately for the population aged 0-60 to take account of
the variation in retirement ages (legal or effective) across Member States. This indicator shows the
impact upon individual members of a household based upon the degree of contact with the world
of work of all the members of their household.
W Polsce dla kobiet przyjmuje się 0-60 lat, dla mężczyzn 0-65 lat.
111
3. Wartość wskaźnika uzyskuje się dzieląc liczbę osób mieszkających w gospodarstwach,
w których żadna osoba nie pracuje przez liczbę osób mieszkających gospodarstwach
branych pod uwagę.
3.8.
EARLY SCHOOL LEAVERS NOT IN EDUCATION OR TRAINING – MŁODZIEŻ
O NISKIM WYKSZTAŁCENIU NIE KONTYNUUJĄCA NAUKI
DEFINICJA
Odsetek osób w wieku 18-24 lat, które nie osiągnęły wyższego poziomu edukacji niż ISCED
poziom 2 ( w Polsce – gimnazjum) oraz nie uczą się dalej ani nie szkolą zawodowo122.
ALGORYTM
1. Niski poziom osiągnięć edukacyjnych oznacza, że osoba ukończyła co najwyżej szkołę
odpowiadająca poziomowi 2ISCED’97.
3.9.
LIFE EXPECTANCY AT BIRTH – OCZEKIWANA DŁUGOŚĆ ŻYCIA W
MOMENCIE NARODZIN
DEFINICJA
Oczekiwana długość życia w momencie narodzin jest to oszacowywana w latach przeciętna
długość życia, jaką osoba powinna przeżyć od momentu urodzenia123.
122 The ‘early school leavers not in education or training’ indicator is defined as the percentage
(proportion) of the total population of 18-24 year olds who have achieved ISCED level 2 or less and
are not attending education or training.
123 The ‘life expectancy at birth’ indicator is defined as the number of years a person may be
expected to live, starting at age 0, if subjected throughout their lives to the current mortality
conditions. This gives an indication both of the efficiency of the healthcare system and a predictor
of the future ability of the society to fight poverty and social exclusion.
112
3.10. SELF DEFINED HEALTH STATUS BY INCOME LEVEL – SUBIEKTYWNA
OCENA
WŁASNEGO
ZDROWIA
W
GRUPACH
WYRÓŻNIONYCH
ZE
WZGLĘDU NA WIELKOŚĆ DOCHODU
DEFINICJA
Współczynnik nierówności w ocenie stanu zdrowia w zależności od wielkości osiąganego
dochodu liczony jako stosunek odsetka osób w wieku, co najmniej 16 lat określających swe
zdrowie jako złe lub bardzo złe w grupie 20% o najwyższych wartościach ekwiwalentnego
dochodu do analogicznego odsetka w grupie 20% osób o najniższych wartościach
ekwiwalentnego dochodu124.
ALGORYTM
1. Określić grupę 20% osób o najniższych i najwyższych dochodach.
2. Każdej osobie z obu określonych grup kwintalowych przypisujemy określoną
kategorię, zgodnie z podziałem na ogół, mężczyźni, kobiety oraz wiek większy bądź
równy 16 lat, w przedziale 16-64 lat oraz równy lub starszy niż 65 lat.
3. Dla każdej z tak określonych grup określić odsetek osób, które swój stan zdrowia
określają jako zły lub bardzo zły na 5-stopniowej skali(od bardzo zły, zły , dość dobry,
dobry, bardzo dobry), dzieląc liczbę osób w danej grupie, które określiły swój stan
zdrowia jako zły lub bardzo zły przez liczebność takiej grupy.
124
An indicator of health inequality by income was tentatively adopted in Laeken, calculated as the
ratio of the proportions in the bottom and top income quintile groups of the population aged 16
and over who classify themselves as in a bad or very bad state of health (source: ECHP). However,
Eurostat is still undertaking research into the feasibility and suitability of this indicator,
in collaboration with the Indicators Sub-Group of the Social Protection Committee. In the absence
of an agreed methodology, this indicator is not currently being produced.
113
Pomocnicze wskaźniki wykluczenia społecznego
114
4. POMOCNICZE WSKAŹNIKI WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO
4.1.
DISPERSION
AROUND
THE
‘AT-RISK-OF-POVERTY
THRESHOLD’
–
DYSPERSJA WOKÓŁ GRANICY PROGU UBÓSTWA
DEFINICJA
Odsetek osób o wartości ekwiwalentnego dochodu poniżej 40%, 50%, 70%, wartości
narodowe mediany ekwiwalentnego dochodu125.
4.2.
AT-RISK-OF-POVERTY RATE ANCHORED AT MOMENT IN TIME – STOPA
UBÓSTWA PRZY UREALNIONYM PROGU UBÓSTWA SPRZED TRZECH LAT
DEFINICJA
Dla danego roku “t” (np. 2007) wartość wskaźnika „at-risk-of-poverty rate anchored at
a moment in time” jest obliczana jako udział osób, których wartość ekwiwalentnego
dochodu w danym roku jest poniżej progu ubóstwa obliczanego w standardowy sposób dla
poprzedniego roku „t3” (np. 2004), a następnie wartość ta jest rewaloryzowana
z uwzględnieniem inflacji. Np. dla okresu 2004-2007, zastosowana jest stopa inflacji 20032006, ponieważ w badanym roku wartość ekwiwalentnego dochodu odpowiada wartości
dochodu w roku poprzedzającym badanie126.
125 The share of persons with an income below 40%, 50% and 70% national median income,
European Community Household Panel (ECHP).
126 For a given year « t » (eg. 1999), the “at-risk-of-poverty rate anchored at a moment in time is
the share of the population whose equivalised total net income in that given year is below a riskof-poverty threshold calculated in the standard way for the earlier year « t-3 » (eg. 1996) and then
up-rated for inflation (eg., the period concerned is 1996-1999, but the inflation rate to be applied is
that for the period 1995-1998 because the income reference year in the ECHP is the year prior to
the survey), European Community Household Panel (ECHP).
4.3.
AT-RISK-OF-POVERT RATE BEFORE SOCIAL TRANSFERS – STOPA
UBÓSTWA BEZ UWZGLĘDNIENIA TRANSFERÓW SPOŁECZNYCH
DEFINICJA
Odsetek osób, których wartość ekwiwalentnego dochodu netto bez uwzględnienia
transferów społecznych jest poniżej progu ubóstwa, tj. 60% mediany.
Stosuje się dwie definicje dochodu bez uwzględnienia transferów społecznych, w zależności
czy emerytury są liczone jako transfery, czy też nie.
Wskaźnik ten powinien być używany tylko łącznie ze wskaźnikiem 1. Stopa zagrożenia
ubóstwem po uwzględnieniu transferów społecznych” w celu ewaluacji wpływu transferów
społecznych. Sam nie ma mocy wyjaśniającej127
Jest to wskaźnik odsetka osób zagrożonych ubóstwem, w którym jako dochód gospodarstwa
uwzględnia się tylko a) dochód bez transferów społecznych, b) podstawowy dochód wraz
z emeryturami i rentami rodzinnymi.
127 The ‘at-risk-of-poverty rate before social transfers’ shows the percentage of the population
having an equivalised net income before social transfers below the national ‘at-risk-of-poverty
threshold’.
Two definitions of the income before social transfers have to be applied, depending on whether
pensions are considered as transfers or not.
The ‘at-risk-of-poverty rate before social transfers’ should only be used in connection
with the ‘at- risk-of-poverty rate (after social transfers)’ in order to evaluate the impact of social
transfers. On its own it does not have any explanatory value, ECHP.
115
4.4.
INEQUALITY OF INCOME DISTRIBUTION – GINI COEFFICIENT –
NIERÓWNOŚCI W DYSTRYBUCJI DOCHODÓW WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO
DEFINICJA
Współczynnik Giniego jest indeksem porównującym rzeczywistą dystrybucję dochodów
z dystrybucją teoretycznie idealną. Krzywa Lorenza pokazuje skumulowany odsetek
całkowitego dochodu danego kraju , który przypada najbiedniejszym 5%,10%, 15% itd. ogółu
mieszkańców. W warunkach całkowitej równości 20% dochodów trafiałoby do 20%
najbiedniejszych mieszkańców, 40% do 40% najbiedniejszych itd. Krzywa Lorenza
okazywałaby się wtedy linią prostą. Natomiast gdyby dochody były bardzo skoncentrowane,
najbiedniejsze 80% ludności nie dostawałoby prawie niczego, wtedy krzywa Lorenza byłaby
silnie wygięta. Obszar między linią o nachyleniu 45 ° a krzywą Lorenza jest powszechnie
stosowaną miarą nierówności nazywaną współczynnikiem Ginniego128.
4.5.
AT-PERSISTENT-RISK-OF-POVERTY
UTRZYMUJĄCEGO
SIĘ
RATE
ZAGROŻENIA
(50%
MEDIAN)
UBÓSTWEM
–
STOPA
(PONIŻEJ
50%
MEDIANY)
DEFINICJA
Odsetek osób, których wartość ekwiwalentnego dochodu jest poniżej 50% wartości progu
ubóstwa w bieżącym roku oraz w co najmniej dwóch latach z trzech go poprzedzających129
128 J.E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa 2004, s. 143.
129 The share of persons with an equivalised total net income below the 50% risk-of-poverty
threshold in the current year and in at least two of the preceding three years. Gender breakdown
+ Total, ECHP.
116
4.6.
LONG-TERM UNEMPLOYMENT SHARE – UDZIAŁ OSÓB DŁUGOTRWALE
BEZROBOTNYCH
DEFINICJA
Udział osób długotrwale bezrobotnych wśród ogółu bezrobotnych, to odsetek osób
długotrwale bezrobotnych (co najmniej 12 miesięcy) w całkowitej liczbie bezrobotnych.
Jest liczony w podziale na płeć130.
4.7.
VERY
LONG-TERM
UNEMPLOYMENT
RATE
–
STOPA
BARDZO
DŁUGOTRWAŁEGO BEZROBOCIA
DEFINICJA
Stopa bardzo długotrwałego bezrobocia to odsetek osób bardzo długotrwale bezrobotnych
(co najmniej 24 miesiące) wśród wszystkich aktywnych gospodarczo131.
130 The long term unemployment share is the total number of long-term unemployed (at least 12
months) as a percentage of the total number of unemployed. (Gender breakdown + total).
131 The very long term unemployment rate is the total number of very long-term unemployed (at
least 24 months) as a percentage of the total active population
117
4.8.
PERSONS WITH LOW EDUCATIONAL ATTAINTMENT – ODSETEK OSÓB O
NISKIM WYKSZTAŁCENIU
DEFINICJA
Odsetek osób dorosłych w wieku 25-64 lata, w grupach wiekowych 25-34, 35-44, 45-54, 5564, które osiągnęły 0,1,2 poziom wykształcenia wg skali ISCED132.
Wskaźnik ten pokazuje efektywność systemów edukacyjnych oraz możliwości walki
z ubóstwem i wykluczeniem społecznym.
132 The ‘persons with low educational attainment’ indicator is defined as the percentage
(proportion) of the total population of 25-64 year olds who have achieved ISCED level 2 or less.
When broken down into 10-year age bands (25-34, 35-44, 45-54 and 55-64), this stock measure
shows the extent to which general educational attainment levels are changing over time. This gives
an insight into both of the efficiency of the education system and the future ability of the society
to fight poverty and social exclusion.
118
Zakończenie
ZAKOŃCZENIE
Propozycja wykorzystania następujących wskaźników wykluczenia społecznego w diagnozie
sytuacji osób w wieku 50+ zagrożonych wykluczeniem społecznym.
Nr
wskaźnika
Nazwa wskaźnika
1
Zagrożenie ubóstwem po uwzględnieniu
transferów społecznych
Dekompozycja
Dekompozycja
Ogółem
Kobiety
Mężczyźni
1a
Ze względu na wiek
50-64
65 - więcej
1b
6
Ze względu na rodzaj aktywności
gospodarczej
Odsetek osób długotrwale bezrobotnych
wśród wszystkich aktywnych zawodowo
Aktywni
gospodarczo
Pracujący
Nieaktywni
gospodarczo
Na emeryturze
Bezrobotni
Inni
Ogółem
Kobiety
Mężczyźni
7
Odsetek osób żyjących w
gospodarstwach, w których nikt nie
pracuje
10
Subiektywna ocena własnego zdrowia w
grupach wyróżnionych ze względu na
wiek
16-64
Ogółem
Mężczyźni
kobiety
65- więcej
Ogółem
Mężczyźni
Kobiet
16
Odsetek osób długotrwale bezrobotnych
w całkowitej liczbie bezrobotnych
Ogółem
Kobiety
Mężczyźni
119
Zakończenie
17
Odsetek osób bardzo długotrwale
bezrobotnych wśród wszystkich
aktywnych gospodarczo
Ogółem
Kobiety
Mężczyźni
18
Zmodyfikowany odsetek osób o niskim
wykształceniu
50-54
Ogółem
Kobiety
Mężczyźni
55-64
Ogółem
Kobiety
Mężczyźni
65- więcej
Ogółem
Kobiety
Mężczyźni
120
Bibliografia
BIBLIOGRAFIA
Atkinson, A.A., (1998), Social Exclusion, Poverty and Unemployment, in: A. B. Atkinson,
J. Hills, Exclusion, Employment and Opportunity, Case Paper 4, January 1998, Centre for
Analysis of Social Exclusion, London School of Economics.
Friske, K., (1998), Opieka i kontrola. Instytucje wobec problemów społecznych, Wydawnictwo
Śląsk.
Laeken Indicators – Detailed Calculation Methodology, Working Group „Statistics on Income,
Poverty & Social Exlusion” , 28-29 April 2003r., European Commission, Directorate E: Social
statostics, Unit E-2: Living condition.
Littlewood, S. Herkommer, (1999), Social Exclusion in Europe.
Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, dokument przygotowany przez Zespół
Zadaniowy do Spraw Reintegracji Społecznej, któremu przewodniczył Minister Gospodarki,
Pracy i Polityki Społecznej – Jerzy Hausner. Zespół został powołany 14.04.2003 r. przez
Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2003.
Poradnik dotyczący realizacji wsparcia dla osób wykluczonych społecznie oraz zagrożonych
wykluczeniem społecznym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Departament
Zarządzania EFS w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009.
Portfele wskaźników do monitorowania ubóstwa i wykluczenia społecznego w Wielkiej
Brytanii – dokument sporządzony przez dr hab. J. Górniaka prof. UJ, dr J. Perek-Białas,
dr B. Worek, mgr A. Małodzińską, mgr K. Keler, w ramach projektu „Małopolski system analiz
i programowania polityk rynku pracy” realizowanego w ramach działań 2.1 ZPORR.
Stiglitz, J.E. (2004), Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa.
Szarfenberg, R., (2006), Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki
Społecznej UW, Warszawa.
121

sciągnij PDF

Transkrypt

Podobne dokumenty

1 FELIETON 2- grudzień 2012 Czas wolny w życiu ludzi starszych W

centrum informacji turystycznej, cit

Ile wiosny jesienią?

Nazwa stanowiska: Specjalista ds. doradztwa i planowania kariery

Administracyjnoprawna ochrona zwierząt w Polsce

aktywność fizyczna subpopulacji w okresie inwolucji jako

SOS Rodzina – przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu

Zobacz więcej