rekultywacja biologiczna składowisk popiołowych z węgla brunatnego

rekultywacja biologiczna składowisk popiołowych z węgla brunatnego

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV NR 2 WARSZAWA 2004: 103-110
MIROSŁAWA GILEW SKA
REKULTYWACJA BIOLOGICZNA SKŁADOWISK
POPIOŁOWYCH Z WĘGLA BRUNATNEGO
BIOLOGICAL RECLAMATION OF POWER PLANT LIGNITE ASH
DUMP SITES
Katedra G leboznaw stw a i Rekultywacji, Zakład Rekultywacji Akadem ii Rolniczej
im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu
Abstract: Lignite contains 8-15% o f ash. It is treated as waste which is deposited on dump
sites. The large variability of ash properties is caused by the system o f its transport to the dump
site. The reaction o f the analysed ash rock is alkalic (pH in 1 M KCl 8.3-11.2) and it is caused by
significant content o f calcium and sodium. Content o f available phosphorus form is low and
potassium is average. Amount o f nitrogen present in the ashes is caused by the residuals o f
unbum t lignite. Since 1994 the recultivation of dump sites has been carried out according to the
most effective Bender's system - mineral fertilization especially with high doses o f nitrogen
and proper selection of plants - in this case calciphilous plants. During several years the ash
dump was sod and afforested. Moreover, the soil forming process o f ash dump started.
Słowa kluczowe: popioły elektrowniane, składowisko, rekultywacja, nawożenie mineralne, gatun­
ki kalcyfilne, proces glebotwórczy.
Key words: power plant ashes, dump site, reclamation, mineral fertilization, calcitely plants, soil
forming process.
WSTĘP
Elektrownie należące do Zespołu Elektrowni Pątnów, Adamów, Konin S.A. opalane są
węglem brunatnym wydobywanym obecnie w sześciu odkrywkach przez dwie kopalnie - Kopalnię
Węgla Brunatnego „Konin” i Kopalnię Węgla Brunatnego „Adamów”. Spalany węgiel
charakteryzuje się zróżnicowanymi parametrami jakościowymi. Jego wartość opałowa wynosi
od 7100 do 9100 KJ/kg, zawartość siarki oscyluje w granicach 0,1-1,1%, popiołu 8-15%.
Rocznie elektrownie spalająokoło 18 min Mg węgla brunatnego i wytwarzaj ą około l,8m lnM g
popiołu i żużla. Odpady z elektrowni transportowane są hydraulicznie i składowane obecnie w
wyrobiskach poeksploatacyjnych węgla brunatnego o głębokości od 30 do 40 m. Powierzchnia
czynnych składowisk wynosi około 500 ha, a pojemność ponad 120 min m3. W ciągu 25letniego deponowania odpadów zrównano z rzędnymi terenu powierzchnię około 200 hektarów.
104
M. Gilewska
Składowanie popiołu i żużla zakończono, a obszar o powierzchni 105 hektarów
poddano rekultywacji. R ekultywację przeprowadzono także na składowisku suchego
od p o p ielan ia, na którym w latach 1964-1974 składow ała popioły elektrow nia
„A dam ów”.
WŁAŚCIWOŚCI SKAŁY POPIOŁOWEJ
Składow iska odpadów z elektrowni są zaliczane do obiektów uciążliw ych dla
środowiska; są źródłem wielu konfliktów lokalnych, a ich rekultyw acja biologiczna
należy do trudnych przedsięwzięć. Skała popiołowa nie m a bowiem swego odpowiednika
w przyrodzie.
Popioły wytwarzane przez elektrownie ZE PAK S.A. zaliczane są do krzem ianowowapniow ych. Zaw ierają od 39 do 63% S i0 9 i 28-36%) CaO. W składzie popiołów
dom inują m inerały krzemu, wapnia oraz glinu i żelaza. Do najw ażniejszych należą:
kwarc, hem atyt, kalcyt, mullit, wapno palone, anhydryt [Matusiewicz, Janowicz 1983;
Łączny, Adam ski 2002].
W łaściw ości fizyczne i chem iczne skały popiołowej oraz kształt składow iska
determ inow ane są m etodą składowania popiołów. Popiół w stanie suchym jest sypki,
rozdrobniony i silnie pylący. Przy składowaniu popiołów m etodą na m okro (w formie
pulpy transportem hydraulicznym) powstają składowiska o płaskiej, wyrównanej i silnie
skonsolidow anej pow ierzchni. Segregacja w odna pow oduje duże zróżnicow anie
właściw ości fizycznych i chemicznych skały popiołowej. W pobliżu zrzutni grom adzą
się frakcje grubsze o składzie piasków i żwirów, w dalszej odległości zaś frakcje
drobniejsze. C echują się one niską zaw artością krzem ionki, a w iększą zaw artością
wapnia i siarki. Obecne w popiołach tlenki metali - wapnia, potasu, m agnezu i sodu
przechodzą w pulpie popiołowej w wodorotlenki. Produktem reakcji bezwodnika kwasu
węglowego z wodorotlenkiem wapnia jest węglan wapnia. Podczas wiązania C 0 2 masa
popiołowa twardnieje i następuje zmiana jej właściwości fizycznych i chemicznych. W
składowisku, w procesie ługowania i odsączania, zachodzą dalsze zmiany. W ymywane
zo stają w odorotlenki, siarczany oraz chlorki. O dbudow yw ane zo stają w iązania
chem iczne zw iększające spójność cząstek popiołowych. C harakterystyczną cechą tej
skały popiołowej jest w arstwowany układ. M iąższość poszczególnych w arstew ek jest
zróżnicowana i wynosi od kilku milimetrów do 1 cm. Rozdzielająje resztki niespalonego
węgla, które m ają silne właściwości pęczniejące, sprzyjające penetracji tlenu i wody, a
więc rozkruszaniu skały.
Pierwsze składowisko odpadów elektrowni „A dam ów ” o pow ierzchni 40 ha
zbudow ane zostało m etodą składowania popiołu na sucho. Popiół był transportow any
przenośnikiem taśm ow ym . System transportu w płynął na k ształt i architekturę
składowiska. M a ono kształt ściętego stożka o łagodnie nachylonych zboczach w
kierunku północnym i północno-w schodnim oraz strom ych od strony południowej i
południow o-zachodniej. Jest to podstawowy błąd w architekturze tego składowiska.
Ilość energii pochłanianej przez zbocza o wystawie południowej i południowo zachodniej
przy kącie padania prom ieni słonecznych 45°, wynosi około 585 W • m “2. Dla skarp o
nachyleniu w kierunku północnym i północno-w schodnim w artość ta je st blisko
R eku ltyw a cja biologiczna skła d o w isk popio ło w ych z w ęgla brunatnego 105
trzykrotnie mniejsza i wynosi około 200 W- m~2. Silniejszemu nasłonecznieniu towarzyszy
przesuszenie powierzchni i urucham ianie procesów erozyjnych, potęgowanych dużym
nachyleniem zboczy.
Popioły składowane na sucho odznaczają się lepszym w ym ieszaniem oraz w iększą
ilością niespalonego węgla, który nadaje popiołom ciemną barwę, pochłaniającą znaczne
ilości energii słonecznej. Tem peratura wierzchniej w arstwy składow iska w ynosiła w
słoneczne dni niejednokrotnie 60°C. Termikę gruntu dodatkowo podw yższają reakcje
egzoterm iczne zachodzące między obecnymi w popiołach tlenkam i metali i wodą.
Pow stające wodorotlenki pow odują postępującąalkalizację tw orzyw a popiołowego.
Skała popiołow a na obu składowiskach m a uziam ienie piasków gliniastych bądź
piasków gliniastych pylastych, sporadycznie glin piaszczystych. Duża zawartość frakcji
pylastych (22-39% ) czyni ją podatną na pylenie. Jej w adąjest także niewielka zawartość
iłu koloidalnego (frakcji < 0,002 mm). Jest to frakcja bardzo aktywna, w arunkującą
właściw ości sorpcyjne i wodne skały.
Gęstość w łaściw a fazy stałej tw orzyw a popiołowego mieści się w przedziale 1,82,57 M g • m-3, a objętościowa 0,7-1,06 Mg • m~3. Są to wartości niższe, w porównaniu
z glebam i m ineralnym i. Porowatość ogólna jest znaczna i wynosi od 47 do 68% ww.
Z n aczn a d y sp ersja cząstek popiołow ych pow oduje, że do m in u ją pory drobne,
utrudniające ruch w ody i powietrza. U dział makropor, w których w oda i pow ietrze
m ogą się swobodnie poruszać, wynosi od 1,45 do 4,50% ww [Gilewska, Przybyła
2001].
W ilgotność optym alna popiołów wynosi od 29 do 32% i jest znacznie w iększa od
wilgotności gleb m ineralnych. Znaczna ilość zm agazynowanej w popiołach wody to
w oda n ied o stęp n a dla roślin. D uży u dział m a tu bow iem w oda h igroskopow a
utrzym yw ana siłami od 31 do 10000 at. oraz woda hydratacyjna. Ponadto faza ciekła
nasycona jest jonam i wapniowymi, sodowymi, magnezowymi i siarczanowymi. Utrudnia
to pobieranie przez rośliny składników pokarm ow ych z roztw oru glebowego. Do wad
skały należy rów nież zaliczyć odczyn: pH w H 20 kształtuje się w granicach 8,8-12,3,
a w 1 M KC1, 8,5-12,2 (tab.l). Jest to odczyn silnie zasadowy, rzadko spotykany w
glebach upraw nych. W ysoka alkaliczność skały popiołow ej uw arunkow ana jest
obecnością m etali alkalicznych - wapnia, sodu, potasu, magnezu. W ystępują one
g łó w n ie w fo rm ach b ard zo tru d n o i tru d n o ro z p u szcz aln y ch . D o m in u jący m
pierw iastkiem jest tu wapń. Całkowita jego zawartość kształtuje się w granicach od
blisko 70 do ponad 120 g • kg-1 (tab. 2) i wielokrotnie przew yższa jego zawartość w
glebach m ineralnych. Form y rozpuszczalne w apnia stanow ią tylko niewielki procent
(0 ,8 -1 ,8 % ) ilo śc i ca łk o w ite j. S ą to je d n a k ilo ści z n a c z n ie p rz e w y ż sz a ją c e
zapotrzebow anie roślin. Znacząca jest również zawartość zw iązków sodu [Gilewska,
Spychalski 2002].
Zaw artość w ęglanów w apnia wynosi od 40 do 90 g • kg-1. Ponad dwukrotnie
w iększa jest zawartość węglanów aktywnych (tab. 1). Pow stają one w wyniku reakcji
węglanów wapnia z bezwodnikiem kwasu węglowego, w warunkach jego nadmiaru. W
miejsce trudno rozpuszczalnego osadu C aC 0 3 powstaje dobrze rozpuszczalny w wodzie
dwuwęglan C a(H C 0 3)2. Ilość węglanów aktywnych wskazuje na znaczą intensywność
tego procesu. W ęglany aktyw ne odgryw ają w ażną rolę w procesach w ietrzenia
TABELA l. Wybrane właściwości składowisk popiołów elektrownianych
TABLE 1. Some selected properties of power plant lignite ash dump sites
Nr
prób­
ki
Sam­
ple
No.
Metody
składo­
wania
Methods
of ashes
disposal
pH
H20
1
2
3
pulpa
pulp
4
5
6
suche
popioły
dry ashes
Węglany- Carbonates
g kg-'
С
1 MKC1
ogół. - total
aktywne - active
g -kg-1
10,2
10,4
12,3
10,0
10,4
12,2
43,2
75,5
76,2
85,0
175,0
193,0
2,43
2,49
1,84
8,8
8,1
8,4
8,8
8,0
8,3
37,4
61,5
97,3
28,0
37,0
82,0
97,0
102,0
119,0
N ogół.
N total
C/N
Przyswajalne - Available
mg - kg"1
P
К
0,25
0,31
0,18
97,2
80,3
10,22
4,5
3,3
7,5
131,9
135,3
176,8
1,3
2,0
1,4
74,6
51,0
85,0
6,2
5,2
4,4
225,0
126,2
168,5
TABELA 2. Zawartość pierwiastków chemicznych w składowiskach popiołów elektrownianych
TABLE 2. Contents of chemical elements in the power plant lignite ash dump sites
Nr
Pró­
bki
Sam­
ple
No
Metodyskładowania
Methods
of ash
disposal
Ca
1
2
3
pulpa
pulp
71,5
107,9
120,5
0,20
0,33
0,37
4
5
6
suche
popioły
dry ashes
90,9
80,4
65,8
11,6
1,9
9,6
Mg
Na
К
Fe
P
Zn
Cu
Pb
Mn
Cd
mg- k g '
g - kg 1
5,0
4,7
7,0
0,85
1,03
1,1
1,6
1,4
1,0
28,6
40,3
50,8
5,3
4,1
3,4
4,0
6,8
3,4
11,6
11,9
9,6
2,9
3,7
3,5
6,86
10,33
11,62
30,0
109,0
46,0
Przewodność
elektryczna
Electrical
conductivity
mS • cm 1• 20°C
23,47
33,19
40,92
14,02
22,82
17,15
845
1561
1532
10,0
32,0
7,0
30,0
42,0
36,0
758
935
553
0,680,57
0,50
1,20
0,95
0,17
2,0
3,0
1,35
1,92
1,76
1,.0
R eku ltyw acja biologiczna skła d o w isk p opiołow ych z w ęgla brunatnego 107
chemicznego skał. Karbonatyzacja uznawana jest zajeden z najważniejszych procesów
lito- i pedogenicznych. Obecność węglanów aktywnych sprzyja wym yw aniu kwarcu i
ro z p u s z c z a n iu k rz e m ia n ó w . D e silik a c ja sta n o w i w a żn e o g n iw o p ro c e s ó w
glebotwórczych
Specyfiką skały popiołowej jest ubogość w dostępne dla roślin związki azotu. Obecny
w popiołach azot (tab. 1) jest zawarty w resztkach niespalonego węgla. Szeroki stosunek
C/N wskazuje na bardzo trudny rozkład substancji organicznej popiołów. W prowadzona
na składowiska popiołów szata roślinna cierpi na totalny głód azotowy. Niska jest również
ilość fosforu przyswajalnego (3-7 mg P • kg-1). Zawartość fosforu rozpuszczalnego w
HF jest tu znaczna (tab.2). Pierwiastek ten występuje tu w połączeniach, których budowa,
jak podaje Łączny [ 1983], oscyluje pomiędzy hydroksyloapatytem a hydroksyapatytem.
Fosfor tych połączeń jest niedostępny dla roślin. Łączny [1983] nie wyklucza również
obecności fosforu w formie fosforanów glinu i żelaza praktycznie niedostępnego dla roślin.
Zasobność popiołów w potas przyswajalny dla roślin jest średnia - 131-225 mg К ■kg”
1 (tab.2). Cechą tworzywa popiołowego jest również nadmierna w stosunku do wymagań
pokarmowych roślin zawartość boru i glinu. Przewodność właściwa kształtuje się w
granicach od 0,9 do 1,9 mS ■ cm-1.
Przedstaw ione dane w skazują, że składowiska popiołów nie stanow ią dobrego
środowiska dla rozwoju roślin. Rozwój szaty roślinnej utrudnia niezrównoważony układ
pierw iastków , alkaliczny odczyn i niedobór wody. W iększość rozw iązań rekulty­
w acyjnych nie uwzględnia specyfiki tego substratu glebowego. Powoduje to, że są one
m ało skuteczne, a jednocześnie bardzo kosztowne.
REKULTYWACJA BIOLOGICZNA SKŁADOWISK POPIOŁOWYCH
Rekultyw acja składowisk suchego i m okrego odpopielania elektrowni ZE PAK
S.A. m a ju ż sw oją historię. Pod koniec lat siedemdziesiątych część składowiska suchego
odpopielania pokryta została w arstw ą torfu i obsiana nostrzykiem białym (M elilotus
albus). W latach osiemdziesiątych część wierzchowiny składowiska zadrzewiona robinią
akacjową (Robinia pseudoacacia), sporadycznie klonem jesionolistnym (Acer negundo)
i klonem zw yczajnym (A cerplatanoides). N a części skarp wprow adzono tam aryszek
drobnokw iatow y (Tamarix parviflora). Zastosowano także hydroobsiew polegający
na nanoszeniu kom pozycji różnych nasion i organicznych środków użyźniających.
K ilk ak ro tn ie po d ejm ow ane przed sięw zięcia rek u lty w acy jn e nie p rzy n o siły
oczekiw anych rezultatów. W yjątkowo nieskuteczny a jednocześnie bardzo drogi był
hydroobsiew. Po prawie 20 latach (1993) składowisko nadal stanowiło odrażający i
uciążliwy element środowiska. Wierzchowina pokryta była rachitycznym drzewostanem
robiniowym i kikutami obumarłych drzew i krzewów. Blisko 7-hektarowa powierzchnia
obejm ująca skarpy południow ą i południow o-zachodnią, była naga i dodatkow o
poprzecinana licznymi rynnami erozyjnymi.
Rekultywację „zalądowionej” części składowiska mokrego odpopielania elektrowni
„Pątnów ” i „K onin” rozpoczęto w 1987 roku. Opierała się ona także na m etodach
tradycyjnych, polegających na technicznym odtwarzaniu gleb. Powierzchnia składowiska
została pokryta około 35 cm w arstw ą spiaszczonej gliny zwałowej, na którą nałożono
kilkucentym etrow ą warstw ę torfu niskiego oraz obsiano m ieszanką traw. N a teren
108
M. Gilewska
porośnięty roślinnością zielną wprowadzono od 4000 do 5000 szt.- ha"1około 30 gatunków
przypadkow o dobranych drzew i krzewów. Efekt tych zabiegów okazał się mierny.
W ięk szo ść d rzew i k rzew ó w w ypadła. P o w ierz ch n ię sk ła d o w isk a p o k ry w a ł
obum ierający drzewostan złożony głównie z klonu zw yczajnego (Acerplatanoides) ,
klonu jesionolistnego (Acer negundo), robinii akacjowej (.Robinia pseudoacacia) oraz
tam aryszku drobnokwiatow ego (Tamarixpariflora).
Blisko 10-letnie próby zadarnienia i zadrzewienia składowisk suchego i m okrego
odpopielania ZE PAK S.A, a tym samym ograniczenia ich pylenia okazały się bardzo
kosztowne, lecz mało skuteczne. Zachodziła bardzo szybka m ineralizacja substancji
organicznej zawartej w torfie, a wprow adzana szata roślinna z braku składników
pokarm ow ych ginęła. Składowiska nadal pozostały niezrekultywowane, dodatkowo
pokryte kikutam i obum arłych drzew i krzewów. Przyczyny tych niepow odzeń należy
upatrywać w niewłaściwym doborze zabiegów rekultywacyjnych.
Likw idacją tego stanu i skutecznym rozwiązaniem problem u zajęła się w latach
1993-1997 konińska szkoła rekultywacji. Podstawowym zabiegiem rekultywacyjnym
według tej szkoły winna być naprawa wadliwego chemizmu skały popiołowej [Bender,
1995, Bender, Gilewska, 1997] poprzez nawożenie m ineralne stosowane w odpo­
wiednich ilościach i proporcjach. Rola naw ożenia m ineralnego, w tym przypadku
polega nie tylko na dostarczeniu roślinom niezbędnych ilości składników pokarmowych,
ale również na ukształtowaniu całościowych stosunków m iędzy kationam i i anionami.
Z uwzględnieniem właściwości siedliska i introdukowanej do niego roślinności. Ważnym
elem entem popraw y chem izm u skały popiołowej jest forma stosowanych naw ozów
mineralnych, w tym głównie nawozów azotowych. Ten sposób rekultywacji umożliwia
skuteczną napraw ę chem izm u utworu ju ż w okresie około 4 lat.
W rekultywacji składowisk popiołowych, obok naprawy chemizm u istotny jest
także dobór gatunków drzew i krzewów. Gatunkami warunkującym i rozwój i wzrost w
tych specyficznych w arunkach siedliskowych są gatunki kalcyfilne: jesion wyniosły
(Fraxinus excelsior), jesion pensylwański (Fraxinus p en syIvanica), klon zw yczajny
(A cerplatanoides), klon jesionolistny (.Acer negundo), oliwnik wąskolistny (Elaeagnus
angu stifo lia ), ro b in ia akacjow a (Robinia p seu d o a ca cia ), karagana syberyjska
(Caragana arbores cens), tam aryszck drobnokwiatow y (Tamarix parviflora).
B adania nad rekultyw acją składowisk suchego i m okrego odpopielania elektrowni
ZE PAK S.A. zostały podjęte w latach 1993-1997 przez Bendera i G ilew ską [1997].
Zgodnie z koncepcją Bendera [ 1995] podstawowym zabiegiem rekultywacyjnym była
napraw a chem izm u skały popiołowej. Pozytywne rezultaty tego zabiegu stwierdzono
ju ż w pierw szym roku. Nastąpiło samo zadarnienie dotychczas nagich powierzchni
obu składowisk. Roślinność zielna zabezpieczyła pow ierzchnię składow isk nie tylko
przed pyleniem , lecz także przed silnym nasłonecznieniem i ewaporacją. Stw orzyła
roślinności drzewiastej, wprowadzonej na składowiska w formie nasadzeń uzupeł­
niających, korzystniejsze w arunki rozwoju. W iele w prow adzonych w cześniej, a
„obum arłych” drzew i krzewów wypuściło młode pędy z odrostów korzeniowych.
Udatność nasadzeń na składowiskach popiołowych determ inow ana jest w ielom a
czynnikami. Do najważniejszych należy nie tylko dobór odpowiednich gatunków drzew
i krzewów, lecz jakość i wiek sadzonek, term in i technika sadzenia oraz więźba.
W prow adzone sadzonki drzew i krzewów były młode, 2-3-letnie. Posadzone zostały
R eku ltyw a cja biologiczna skła d o w isk pop io ło w ych z w ęgla brunatnego 109
w dołki wypełnione m ateriałem piaszczysto-gliniastym, ułatwiającym rozwój korzeni i
polepszającym właściwości wodne skały popiołowej. Liczba drzew i krzewów wynosiła
od 4000 do 5000 sztuk na hektar z zachowaniem odstępów w m iędzyrzędziach około
3 m. Taki rozstaw ułatwił wykonanie prac pielęgnacyjnych.
Do ważnych zabiegów należały prace pielęgnacyjne, ograniczające nadmierny rozwój
roślinności zielnej i ułatwiające m łodym sadzonkom dostęp do światła, wody oraz
składników pokarmowych. Polegały one na kilkakrotnym wałowaniu roślinności zielnej
w międzyrzędziach i ręcznym ugniataniem w rzędach. Ta metoda nie niszczy całkowicie
roślinności zielnej, lecz powoduje zakłócenia w poborze wody i składników pokar­
mowych. Ogranicza, a naw et nie dopuszcza do w ytworzenia źdźbeł kwiatowych przez
trawy. Jest znacznie skuteczniejsza od tradycyjnej metody zwalczania roślinności zielnej
przez jej wykaszanie. Pognieciona przez zwałowanie roślinność zielna skutecznie reguluje
term ikę składow isk i ułatwia zatrzym anie wody opadowej. Stanowi rów nież m agazyn
składników mineralnych niewykorzystanych w pełni przez drzewa i krzewy, a pobranych
przez roślinność trawiastą. M ineralizująca się m asa roślinna jest źródłem składników
pokarm ow ych dla drzew i krzewów.
W wyniku zastosowania wymienionych zabiegów rekultywacyjnych nastąpiło bardzo
szybkie i skuteczne zadam ienie i zadrzewienie składowisk zarówno suchego, ja k i
m okrego odpopielania.
W wierzchniej około 50 cm warstwie obu składowisk zainicjowane zostały procesy
glebotwórcze. W strefie zasięgu korzeni skała jest rozluźniona. Na korzeniach robinii
oraz karagany obecne są kolonie bakterii brodawkowych wzbogacających siedlisko w
deficytow y azot. Zrekultyw ow ane zgodnie z zasadam i naszej koncepcji składowisko
suchego odpopielania elektrowni „A dam ów ” określone zostało przez m edia ogrodem
botanicznym . Zieleń drzew i krzewów oraz spokój przyciąga zw ierzęta i ptaki, zające,
sarny, bażanty, kuropatw y itd.
Z re k u lty w o w an e sk ład o w isk a suchego i m okrego o d p o p ielan ia w w yniku
przem yślanych przedsięw zięć rekultyw acyjnych, nie są jeszcze spraw nym i eko­
systemami. Ekosystem y takie form ują się w warunkach klimatycznych Polski setki lat.
Z niem ałym trudem stw orzony przez człow ieka w w arunkach skały popiołow ej
ekosystem wym aga opieki. Konieczne jest przede wszystkim systematyczne nawożenie
azotem i fosforem drzew i krzewów wprow adzanych na takie siedliska.
WNIOSKI
1. A lkaliczny odczyn, nasycenie fazy ciekłej związkami wapnia, sodu, m agnezu oraz
niedobór azotu i fosforu utrudnia rozwój szaty roślinnej na składowiskach popiołów
elektrownianych.
2. Znaczna ilość w ęglanów aktywnych w skale popiołowej wskazuje na zachodzące w
niej procesy wietrzenia chemicznego. Karbonatyzacja uznawana jest za jeden z naj­
ważniejszych procesów lito- i pedogenetycznych.
3. Skuteczność rekultywacji biologicznej składowisk popiołowych uwarunkowana jest do­
borem gatunków roślin (gatunki kalcyfilne) i kształtowaniem właściwych stosunków
pomiędzy kationami i anionami przez nawożenie mineralne (naprawa chemizmu).
110
M. Gilewska
4. Rekultywacja składowisk popiołowych i innych poprzemysłowych nieużytków musi
być oparta na naukowych podstawach. Jedynie szczegółowe rozpoznanie w łaściw o­
ści rekultyw ow anych utworów daje szansę powodzenia przedsięwzięcia.
LITERATURA
BENDER J. 1995: Rekultywacja terenów pogómiczych w Polsce. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln.
418: 75-86.
BENDER J. GILEWSKA M. 1997: Podsumowanie końcowe z rekultywacji składowisk popioło­
wych prowadzonej w latach 1994-1997. Katedra Rekultywacji. Maszynopis.
GILEWSKA М., PRZYBYŁA Cz. 2001 : Wykorzystanie osadów ściekowych w rekultywacji skła­
dowisk popiołowych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 477: 217-222.
GILEWSKA М., SPYCHALSKI W. 2002: Właściwości gruntów składowiska popiołów elektrow­
nianych. Roczn. AR Poznań - CCCXLII, Melior. Inż.Środ. 23: 95-101.
ŁĄCZNY M.J. 1983: Równowagowe stężenie jonów fosforanowych w wodnych roztworach po­
piołów lotnych. Arch. Ochr. Srod. 3-4: 83-93.
ŁĄCZNY J., ADAMSKI M 2002: Model matematyczny oddziaływania składowisk odpadów elek­
trownianych na środowisko. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław,
Warszawa-Kraków.
MATUSIEWICZ I JANOWICZ 1983: Fizykochemiczna charakterystyka popiołów lotnych węgli
brunatnych elektrowni Konin z III stopnia elektrofiltrów i badania nad ich ługowaniem. Arch.
Ochr. Środ. 3-4: 59-81.
dr hab. prof, nadzw. M irosław a Gilewska
K atedra G leboznawstw a i Rekultywacji, A kadem ia Rolnicza im. A ugusta C ieszkowskiego
ul. P rzem ysłow a 120, 62-510 Konin