Po pierwsze: Słuchaj!

Po pierwsze: Słuchaj!
„W nawróceniu i spokoju jest wasze ocalenie, w ciszy i ufności leży wasza siła” - to zdanie z Księgi
Izajasza. Bardzo głęboko oddaje istotę doświadczenia zwanego medytacją... i każdego innego
ćwiczenia duchowego, które opisać możemy także słowem: modlitwa.
Na początku lat 80. porzuciłem wygodną i bezpieczną posadę na Uniwersytecie Jagiellońskim i
podjąłem pracę w Warszawie, w Instytucie Psychologii Zdrowia, założonym przez Jerzego
Mellibrudę, ówczesnego prezesa Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Instytut był
absolutnym novum w polskiej psychologii. To była instytucja, która z jednej strony zajmowała się
pomocą psychologiczną alkoholikom i ich rodzinom, z drugiej, profesjonalnie szkoliła ludzi do
takiej pomocy: psychiatrów, psychologów czy też instruktorów terapii.
Decyzja o zmianie pracy nie była dla mnie łatwa: jak wspomniałem, etat na uniwersytecie był
wygodny i bezpieczny. Tyle, że tamta praca nie miała najmniejszego sensu. Natomiast ta w
Insytucie miała głęboki sens: ponieważ kierowała wysiłek emocjonalny, intelektualny, fizyczny na
drugiego człowieka. I właśnie dlatego stała się dla mnie najważniejszą przygodą w życiu. Miałem z
tego mnóstwo korzyści, najadałem się po czubek głowy, wydawało mi się, że starczy mi tego do
końca życia. Czego się najadłem? Na przykład rzeczy, które odkrywałem w sobie. Odkrywałem
obszary uzależnień, które tkwią we mnie. Takich, które lekceważyłem albo o których istnieniu nie
miałem zielonego pojęcia. Jednym z poważniejszych było uzależnienie od papierosów. Paliłem
wtedy po trzy paczki dziennie, tylko pod prysznicem nie paliłem. Uważałem, że to jest fajne. Nie
zdawałem sobie sprawy, że to jest moje głębokie uzależnienie. Uświadomił mi to dopiero jeden z
terapeutów, Rosjanin. Jego pomoc w zerwaniu z nałogiem początkowo była bardzo efektywna,
jednak z czasem... straciłem poczucie sensu tej walki, pojawiła się silna chęć powrotu do nałogu.
Oznajmiłem terapeucie, że chyba jednak wrócę do palenia. On, bezradny wobec tej deklaracji,
popatrzył na mnie, podparł się i zaczął głośno myśleć: „Szto dziełać, szto dziełać?”... Nagle
nastąpiła u niego jakaś iluminacja. Spojrzał na mnie i z ulgą oznajmił: „Znaczy, u was takoj
karaktier!”.
To rzeczywiście była moja osobowość, mój charakter - uzależnienie. Bardzo często właśnie dzięki
komuś innemu przychodzi nam się mierzyć z takimi osobistymi sprawami. Uświadamiamy sobie
uzależnienie od alkoholu, własnych rodziców - i ojca, i mamy - których to zwykle nie dopuszczamy
do świadomości. Wtedy, rozmawiając z tym Rosjaninem, zobaczyłem, że biegnące we mnie granica
- granica między tym, który pomaga, a tym, który tej pomocy potrzebuje - jest przypadkowa. To
przypadek zrządził, że jestem z tej strony, a nie z drugiej. I że tak naprawdę w tej pracy co rusz
zdarzają się momenty, w których nie bardzo wiadomo, kto komu pomaga: czy ja pacjentom, czy oni
mnie. Bez tej wiedzy i ja, i niektóre inne osoby niosące pomoc, zachowywały się jak baron
Munchausen. Jak Państwo zapewne pamiętają opowiadał on, że kiedy wpadł z koniem w bagno, to
sam siebie i konia za własne włosy wyciągnął z tego bagna. Myśmy mieli przekonanie, że w naszej
mocy jest wyciągnięcie siebie z koniem z naszego bagna - za własne włosy! Państwo się
uśmiechają, bo wiedzą, że to jest absurd, ale tak naprawdę, to przekonanie jest bliskie nam
wszystkim. Uważamy, że w każdej sytuacji damy sobie radę, że to jest tylko kwestia odpowiedniej
metody. Może to będzie medytacja, może joga... ale się wyciągnę. Ale sam się nie wyciągnę! Ani
medytacja mi nie pomoże, ani joga.
Doświadczenie, które mi zostało z tamtych lat (a mam nadzieję, że zostanie do końca moich dni), to
doświadczenie więzi. Jedyne, co pomaga, to więź. Alkoholicy wiedzą o tym, często mówią, że
najlepszym lekarstwem dla człowieka jest tylko drugi człowiek. Mamy mocne wewnętrzne
przekonanie o potędze więzi. Możemy przypuszczać, że wszyscy, którzy próbują siebie wraz z
koniem wyciągnąć z bagna za włosy, nie mają żadnych więzi z nikim. Nie mają więzi z sobą: nie
potrafią oszacować, ile tak naprawdę jest w nich mocy i siły, jaka jest ich realna sytuacja. Nie mają
więzi z innymi ludźmi. Nie mają więzi z Bogiem. Pracując z alkoholikami próbowałem zaczynać
od budzenia więzi z Bogiem. Wydawało mi się, że jeśli tego nie ruszę, to nigdzie dalej nie
pójdziemy, to dalej będziemy tkwić w obszarach własnych iluzji, własnych uzależnień, własnego
egocentryzmu, własnego narcyzmu. Po tych obszarach będziemy się poruszać, stwarzać kolejne
iluzje, fikcyjne światy, zwodnicze złudzenia. Będziemy szukać jakichś doświadczeń, doznań, które
nie wiadomo dokąd nas zaprowadzą...
No dobrze, ale jak miałem budzić więź z Bogiem w czasach komunistycznych, w instytucji
utrzymywanej z państwowych pieniędzy? Przecież nie mogłem powiedzieć: „Słuchajcie, kochani,
chcę was nawrócić, to jest Ewangelia”... W psychologii jest jednak taka prosta metoda, zwana
modelowaniem. W sytuacji nieokreślonej, niepewnej, w której nie bardzo wiemy, czego się
spodziewać, szukamy jakiegoś znaku, jakichś symboli, jakichś informacji, które podpowiedzą, jak
się poruszać. I to właśnie wykorzystywałem, mówiłem np. „A wiecie co, ja to dzisiaj idę do
kościoła”. No i część z nich, która nie miała nic innego do roboty, szła ze mną do kościoła. Raz
zdarzyło się, że dłużej pracowaliśmy, to było w okresie Adwentu. Po kolacji powiedziałem, że idę
do kościoła. Prawie cała grupa poszła ze mną. Ustawiłem się w kolejce do konfesjonału, ale
wkrótce okazało się, że spowiedź jest prawie publiczna: głuchy jak pień ksiądz wręcz
przekrzykiwał się ze spowiadanymi starszymi paniami... Nie mogłem się jednak wycofać.
Wiedziałem, że jak się wycofam, to drugi raz ten numer nie przejdzie, nie pójdą już za mną do
kościoła sznureczkiem. No i co miałem robić... Dochodzę do konfesjonału, a wtedy ten ksiądz
podniósł głowę, przyjrzał mi się i powiada: „A ty, synu, nie stąd jesteś”. „No, nie stąd”,
odpowiedziałem. „A co tu robisz?” „Pracuję.” „A gdzie pracujesz? Na budowie?” „Nie, tu jestem
niedaleko, w ośrodku prowadzę terapię alkoholików.” Użyłem tego słowa, w ogóle nie wiedząc,
czy ksiądz ma pojęcie, o czym mówię. A on odparł cicho, niemal szeptem: „Wiesz, to piękna praca,
potrzebujesz dużo modlitwy. Żałuj za grzechy”. I dał mi rozgrzeszenie. Za mną cała grupa poszła
do spowiedzi. Do dzisiaj pamiętam niezwykle dramatyczne prace, które tam się rozpoczęły.
Odbudowana więź z Bogiem umożliwiła odbudowanie więzi z innymi ludźmi, a to otworzyło tych
ludzi na więź z samym sobą.
Mówię tyle o więzi, bo motto tego wystąpienia brzmi: „Po pierwsze: Słuchaj”.
To rzeczywiście jest tak, że wszystko zaczyna się od słuchania. Słuchanie jest najważniejsze.
Miłość zaczyna się od słuchania, spotkanie zaczyna się od słuchania, modlitwa zaczyna się od
słuchania, życie zaczyna się od słuchania. I Bóg mówi do nas: „Słuchaj, Izraelu, Wiekuisty jest
naszym Bogiem, Wiekuisty jest Jedyny, będziesz miłował swojego wiekuistego Boga całym sercem
swoim, cała duszą swoją i całą mocą swoją”. Jezus zapytany przez jednego z uczonych w piśmie
„Które jest pierwsze ze wszystkich przykazań”, odpowiada: „Pierwsze jest: słuchaj Izraelu, Pan
nasz jest jeden. Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą, całym
swoim umysłem, całą swoją mocą”. Nauczyciel od razu dodaje, że drugie jest „Będziesz miłował
bliźniego swego jak siebie samego”.
Zwróćcie na to uwagę - Bóg mówi najpierw „Słuchaj”, ale nie mówi „ ty słuchaj”, tylko mówi
„Izraelu słuchaj”. Zwraca się do zbiorowości, choć równocześnie do każdego z osobna. Bo nie ma
ciebie poza zbiorowością, bez niej nie istniejesz. Istniejesz o tyle, o ile należysz do jakiejś
zbiorowości, społeczności. Dopiero w niej się możesz zrealizować, tylko w niej możesz zaistnieć,
tylko w niej możesz się dowiedzieć, kim jesteś, jaki jesteś, jaki możesz być. Poza społecznością nie
istniejesz, nie ma cię! Jezus, poproszony o to, aby nauczył apostołów modlić się, odpowiada: „Mów
tak: Ojcze nasz...”. Nie każe mówić „Ojcze mój”, tylko „Ojcze nasz...”.
To jest chyba zasadnicza kwestią: jak bardzo nasze istnienie jest uzależnione od kontekstu
społecznego, jak bardzo nasze życie do tego kontekstu jest uwiązane. Nie wszyscy to doceniamy,
nie wszyscy przywiązujemy do tego odpowiednią wagę. Gdy np. mówimy o medytacji, pytamy: co
ja z tego będę miał? co z tego dla mnie wynika? Rzadko zadajemy sobie pytanie, co dla innych
ludzi wynika z tego, że ja medytuję? A to jest najważniejsze. Nie chodzi o to, jakie zmiany nastąpią
w moim mózgu, o ile obniży mi się cholesterol albo, jak żartuje ojciec Freeman, czy odrosną mi
włosy. Chodzi o to, co z mojego medytowania wynika dla innych ludzi.
Ojciec John Kennedy mawia, że oświecenie to nie jest sprawa umysłu, to jest sprawa rąk. Suzuki
Roshi mówił, że nie ma oświeconych ludzi, są oświecone czyny. Te słowa pokazują, że droga
duchowa ma o tyle sens, o ile otwiera nas na innych ludzi. Zarówno ojciec Kennedy, jak i ojciec
Main uważali, że medytacja tworzy wspólnotę. Jeśli nie tworzy wspólnoty, jest zupełnie bez sensu,
bezużyteczna i bezowocna. Musimy tworzyć wspólnotę! Ojciec Kennedy jest zdania, że prawdziwą
wspólnotę tworzy poczucie więzi z całą ludzkością. To bardzo piękne uczucie, piękny stan
emocjonalny, tylko... co z tego wynika? Trudniej jest odczuć więź ze swoimi bliźnimi, którzy są na
wyciągnięcie ręki: z żoną, ojcem, matką, dzieckiem. Ba, często jest tak, że bliźnim jest każdy, tylko
nie nasza rodzina. A tak naprawdę to dopiero w rodzinie sprawdza się to jak udaje nam się
odbudować więź.
W życiu duchowym, w medytacji, nie chodzi o nasze bezpieczeństwo, o nasze zdrowie. Nasze
zdrowie i nasze bezpieczeństwo nie ma tu żadnego znaczenia. Tak naprawdę w tym wszystkim
chodzi o obecność. Jest wielka różnica pomiędzy być a być obecnym - być nie zawsze oznacza być
obecnym. Trzeźwienie alkoholika - każdego uzależnionego - to tak naprawdę nauka bycia
obecnym, bycia uważnym. Do tego nie są potrzebne rzeczy wielkie, wystarczy na przykład zwykła
ludzka życzliwość, zainteresowanie, uprzejmość. Wystarczy, że jesteśmy dla siebie uprzejmi,
życzliwi, że rano uśmiechamy się do siebie. To jest obecność, dajemy sobie znak „Jestem i widzę
cię”. Poszukiwania Boga - który przecież i tak nas widzi, nawet jeśli o nim zapominamy, zacznijmy
od odnalezienia innych.
Mam w domu dwa koty. One mają cały repertuar różnych sztuk, żeby zwrócić na siebie uwagę:
drapią meble, przechadzają się po stole, kiedy jemy obiad. A to wszystko wynika z tego, że kot
potrzebuje być widzianym. Gdy mówię do kota „widzę cię, widzę”, to on się uspokaja. Po co mu to
potrzebne? Potrzebne mu to do poczucia więzi. Bo jeśli nie ma tego poczucia, to on... nie istnieje.
Chcę wam zaproponować trzy rzeczy:
Po pierwsze, codziennie rano poproście Boga o błogosławieństwo dla siebie. Jeśli poprosicie Boga
o nie, na pewno je otrzymacie. A po co to błogosławieństwo jest potrzebne? Po to, żeby szybko
nauczyć się przyjmować swoje życie takim, jakim ono jest. Przecież jeżeli Bóg błogosławi nasze
życie, to znaczy, że to co dzisiaj się wydarzyło... po prostu miało się wydarzyć.
Drugą rzeczą o jaką chcę was poprosić, to to byście patrzyli na innych z uwagą. Zacznijcie od
swoich bliskich. Po prostu patrzcie na nich w każdej sytuacji, kiedy to jest możliwe. I dajcie znak,
że na nich patrzycie, choćby uśmiechem.
Trzecia prośba jest o to, byście okazywali wdzięczność. Bo wdzięczność jest najwspanialszym
uczuciem, najczystszym, zupełnie bezinteresownym. Jest najczystszą postacią miłości.
I na końcu, jeśli znajdziecie czas, a warto znaleźć na to czas – może raz na pół roku, może raz na
miesiąc, może nawet codziennie (przy czym nie ma co sobie stawiać zadań nie do spełnienia, żeby
nie być jak baron Munchausen) zastanówcie się, w co wierzycie. I napiszcie to.
Jak papież Franciszek, który swoje credo napisał gdy był jeszcze młodym księdzem:
„Chcę zawsze wierzyć w Boga Ojca, który kocha mnie jak syna, i w Jezusa, Pana, który napełnił
mnie swym duchem w moim życiu, aby sprawić, żebym się uśmiechał, i w ten sposób doprowadzić
mnie do wiecznego królestwa życia. Wierzę w moją historię, ogarniętą kochającym spojrzeniem
Boga, który w toku dziejów, 21 września wyszedł mi na spotkanie i zaprosił, bym poszedł za nim.
Wierzę w moje cierpienie, bezowocne z powodu egoizmu, w którym się ukrywam. Wierze w nędzę
mojej duszy, która chce pochłaniać bez dawania. Wierzę, że inni ludzie są dobrzy i że mam ich
kochać bez lęku i nigdy nie zdradzać po to, by zapewnić sobie bezpieczeństwo. Wierzę w życie
duchowe. Wierzę, że chcę bardzo kochać. Wierzę w codzienne umieranie i jego wewnętrzny ogień,
przed którym uciekam, a które uśmiecha się do mnie i zaprasza, bym je przyjął. Wierzę w
cierpliwość Boga, życzliwą, dobrą. Wierzę, że mój tato jest w niebie razem z Panem. Wierzę, że
ksiądz Duarte też tam jest i wstawia się za moim kapłaństwem. Wierzę w Maryję, moją Matkę,
która mnie kocha i nigdy nie zostawi samego. I mam nadzieję, że będę codziennie przeżywał
zadziwienie obecną w moim życiu miłością i mocą, zdradą i grzechem, które towarzyszą mi stale,
aż do ostatecznego spotkania z tym cudownym obliczem, które nie wiem, jak wygląda, i którego
nieustannie unikam, ale które chcę poznać i kochać. Amen”.
Napiszcie swoje wyznanie wiary. Być może to ćwiczenie pisania da wam odpowiedź na pytanie,
które dręczyło kiedyś Grzegorz z Nazjanzu: " Jedyna rzecz, dla której warto poświęcać dużo czasu,
to próbować zrozumieć, w jaki sposób przychodzi Ten, który już jest Obecny?”.
„W nawróceniu i spokoju jest wasze ocalenie, w ciszy i ufności leży wasza siła”.
Dziękuję.
Bogdan Białek
Bogdan Białek, od 1997 roku założyciel i redaktor naczelny magazynu psychologicznego
"Charaktery"oraz pisma "Style i Charaktery -Medytacja". Koordynator Szkoły Medytacji WCCM w
Polsce i Europie Wschodniej, wiceprzewodniczący Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów, stały
współpracownik Tygodnika Powszechnego, psycholog.W latach 1984-89 pracownik Instytutu
Psychologii Zdrowia PTP realizujący programy pomocy psychologicznej alkoholikom i ich
rodzinom, nauczyciel instruktorów terapii alkoholików i psychoterapeutów, wcześniej pracownik
Uniwersytetu Jagiellońskiego. W latach 1989-95 redaktor Gazety Wyborczej.