Publikacja darmowa

„Rejent" * rok 7 * nr 3(71)
marzec 1997 r.
Roman A. Tokarczyk
Przewodnie normy amerykańskiego prawa
konsumentów
Uwarunkowania regulacji
Prawo konsumentów {consumer law) w Stanach Zjednoczonych rozwinęło się po II wojnie światowej. Konieczność ochrony prawnej konsumentów wynikła głównie z narastających trudności samodzielnego określania jakości nabywanych przez nich towarów, coraz to bardziej skomplikowanych pod niemal każdym względem. Na rozwój prawa konsumentów wpłynęła też nadzwyczajna obfitość zróżnicowanych pod względem
jakościowym towarów na konkurencyjnym rynku. Niemałą rolę odegrało
domaganie się konsumentów tworzących silne grupy nacisku zapewnienia
im ochrony prawnej z tytułu wysokich podatków, jakie płacą na rzecz
państwa. Na szczeblu federalnym zakres ochrony prawnej amerykańskich
konsumentów waha się w zależności od czynników praktycznych. Słabnie
w okresach sprawowania władzy przez republikanów, opowiadających się
za konserwatywną filozofią wolnego rynku, zalecającą, jak wiadomo,
unikanie interwencji państwa. Zakres ten poszerza się w okresach władzy
demokratów. W jednym i drugim przypadku trwałe miejsce zyskała sobie
w amerykańskim systemie prawnym silna instytucja Federalnej Komisji
Handlu (Federal Trade Commission) jako strażnika praw konsumenta. Na
szczeblu stanowym ochrona ta jest nader rozwinięta w oparciu o Akt
Federalnej Komisji Handlu (Federal Trade Commission Act). Prawnicy
amerykańscy posługująsię podobną definicją konsumenta jako osoby raczej
27
Roman A. Tokarczyk
fizycznej niż prawnej, która zaciąga zobowiązania dla celów osobistych,
rodzinnych lub domowych.
Federalna ochrona konsumentów
Utworzona w 1914 roku Federalna Komisja Handlu (Federal Trade
Commissioń) jest niezależną agencją regulacyjną powołaną do zabezpieczania wolnej i uczciwej konkurencji w celu ochrony konsumentów. Komisja zabezpiecza wolną konkurencję poprzez wymuszanie stosowania
prawa antymonopolowego. Wysoce konkurencyjny wolny rynek jest w
stanie wytwarzać lepsze towary po niższych cenach. Ochrona konsumentów koncentruje się przeto wokół eliminowania nieuczciwych praktyk
handlowych przy pomocy norm regulujących praktyki handlowe (trade
practice regulation). Regulacja owa przebiega w różny sposób: udzielania
doradztwa (advisory opinions), publikowania informatorów (industry
guides), egzekwowania odpowiedzialności osób i firm (wespół, zwanych
respondent) przed Biurem Ochrony Konsumenta (Bureau of Consumer
Protectioń) za uprawianie „nieuczciwych lub oszukańczych działań lub
praktyk" (unfair or deceptive acts or practices). Główną karą wymierzaną
przez Biuro jest grzywna (civic fines) do wysokości $ 10000 za jedno
naruszenie przepisów Aktu Federalnej Komisji Handlu {FTCAct) i opartych na nim bardziej szczegółowych norm prawnych. Do innych środków
Komisji należą: korygowanie fałszywej reklamy (corrective advertising),
anulowanie umowy, zwrot ceny lub towaru, publiczne ogłoszenie naruszenia norm regulujących praktyki handlowe.
Większość naruszeń FTCAct polega na posługiwaniu się nieodpowiednim, z prawnego punktu widzenia, językiem przy promowaniu towarów.
Do typowych naruszeń prawa należy manipulowanie wysokością cen
towarów (price misrepresentations) i posługiwanie się nimi w charakterze
szczególnej przynęty do zakupu (bait-and-switch promotioń). Bezkresne
niemal pola dla naruszeń praw konsumenta stwarzają oszukańcze, fałszywe i mylące reklamy jakości dóbr i usług, nierzadko wspierane powoływaniem się na autorytet nauki i medycyny. Oto np. Parker Pen Company
pozbawiona została prawa do posługiwania się dwuznaczną reklamą
produkowanych przez nią wiecznych piór. Reklama owa brzmiała: „gwarancja na całe życie" (guaranteed for life), co konsumentom kojarzyło się
28
Przewodnie normy amerykańskiego prawa konsumentów
z życiem człowieka, zaś producentom z,byciem" pióra. W dekadzie 19701980 FTC wydała w trosce o ochronę praw konsumentów wiele szczegółowych norm dotyczących izolacji termicznych, okularów, szkół zawodowych, znakowania towarów, przemysłu pogrzebowego, franchisingu,
możliwości uprawiania businessu, używanych samochodów i wykorzystywania dzieci do reklamy. Obecnie obowiązuje zasada, że nie można
reklamować żadnych treści bez udowodnienia ich prawdziwości (ad substantation program). Jeśli zatem np. producent reklamuje „tabletki odchudzające bez uszczerbku dla zdrowia", powinien to udowodnić. Dla stwierdzenia naruszenia praw konsumenta sądowa praktyka amerykańska oparta
na FTCAct wymaga łącznie: a) intencji zmylenia konsumenta, b) zmylony
konsument musi działać racjonalnie i c) działanie musi godzić w materialne interesy konsumenta.
Ważną, odrębną grupę federalnych aktów prawnych chroniących
konsumentów stanowią regulacje kredytów. W ostatnich dziesięcioleciach
kredytowe finansowanie umów konsumentów wzrosło w Stanach Zjednoczonych do wręcz astronomicznych rozmiarów: od $ 2,5 miliarda
konsumenckich kredytów po II wojnie światowej do ponad $ 350 miliardów obecnie. W portfelach Amerykanów zamiast gotówki zagościły rozliczne karty kredytowe jako szczególny znak naszych czasów. W 1975
roku Kongres uchwalił Eąual Credit Opportunity Act (ECOA), mający na
celu zapobieganie dyskryminacji przy udzielaniu kredytów, opartej na płci,
statusie małżeńskim, rasie, kolorze skóry, wieku, religii, pochodzeniu
narodowościowym lub innych kryteriach. Oczywiście, interesy instytucji
udzielających kredytów zostały dobrze zabezpieczone. Z uwagi na potrzebę ochrony prywatności kredytobiorców Kongres uchwalił w 1988 roku
Fair Credit Reporting Act (FCRA) mający zastosowanie przy powiększaniu kredytu, sprzedaży ubezpieczeń, zatrudnianiu i zwalnianiu pracowników. FCRA przyznaje kredytobiorcy prawo do poznania nazwy agencji
sporządzającej sprawozdania o udzielonych kredytach, otrzymania tych
informacji, dokonywania w nich sprostowań. Z kolei kredytodawca ma
prawo do szczególnego wywiadu środowiskowego (investigative consumer reports) w celu uzyskania opinii o osobie występującej o kredyt.
FCRA wymaga przy tym od obu stron zachowywania reguł „rozsądnych
procedur". Władzom federalnym przysługuje prawo nakładania odpowiednich obciążeń majątkowych i wymierzania kar zarówno na kredytodaw-
29
Roman A. Tokarczyk
cę, jak i kredytobiorcę w przypadkach naruszenia norm tego aktu prawnegoZ kolei Truth-in Lending Act wymaga od starających się o kredyt
konsumpcyjny ujawnienia kredytodawcy w pełni wszystkich ich wcześniejszych zobowiązań kredytowych. Kredytodawcy zaś zobowiązani są
do określenia wysokości opłat (finance charge) i rocznego oprocentowania (annual percentage rate - A PR), aby kredytobiorca miał możliwość
wyboru najkorzystniejszego kredytu. Przewidziane są zarówno cywilnoprawne, jak i karnoprawne skutki za naruszanie norm tego aktu prawnego.
Do szczególnych trudności konsumenta należało otrzymywanie rękojmi i gwarancji towarów ujętych w profesjonalnym, hermetycznym języku
prawniczym, niezrozumiałym dla tzw. przeciętnego człowieka. By temu
zaradzić, Kongres uchwalił Magnuson-Moss Warranty Act w sposób jasny
wyrażający rękojmię i gwarancje konsumenta (express consumer warranties). Jeśli cena towaru jest wyższa niż $ 10, gwarancja musi zawierać na
nalepce informację, czy jest to gwarancja pełna (fuli), czy też ograniczona
(limited). Gwarancja pełna wyraża obowiązek sprzedawcy dokonania
reperacji lub wymiany wadliwego towaru bez żadnych opłat. W przypadku gwarancji ograniczonej zakres ograniczeń gwarancji musi być wyrażony pisemnie. Akt ten wywołał dość nieoczekiwane skutki: producenci
zaczęli unikać udzielania rękojmi, zaś sprzedawcy gwarancji.
Stanowa ochrona konsumentów
W ostatnich trzech dziesięcioleciach wszystkie stany ustanowiły prawa mające chronić konsumentów amerykańskich przed oszustwami (fraud),
jako „plagą rynku amerykańskiego". Wszystkie te stanowe akty prawne
określane są wspólną nazwą Unfair and Deceptive Acts and Practices
(UDAP) i oparte są na federalnym FTCAct. Z reguły stanowy prokurator
generalny sprawuje nadzór nad stosowaniem UDAP w określonym stanie,
zaś w skali całego kraju działania prokuratorów stanowych koordynuje
Krajowe Stowarzyszenie Prokuratorów Generalnych {National Association of Attorneys General). Wśród pokaźnych rezultatów owej działalności wspomnieć należy np. o 16 milionach dolarów wyegzekwowanych od
Chrysler Corporation i 4 milionach od Minolta Corporation za dowiedzione im oszustwa na szkodę konsumentów.
30
Przewodnie normy amerykańskiego prawa konsumentów
Wśród środków prawnych przewidzianych przez UDAP najważniejszą rolę spełniają środki o charakterze publicznym i środki o charakterze
prywatnym. Do tych pierwszych należą: zalecenia zakazujące agresywnych praktyk, restytuowanie szkód konsumentów poniesionych z powodu
oszustw handlowych, kary cywilnoprawne płacone na rzecz państwa, utrata
licencji lub inna forma podporządkowania businessu władzom stanowym,
pozew sądowy dla nieuczciwych producentów i handlowców, kary kryminalne aż do kary więzienia włącznie, obciążenie kosztami postępowania sądowego. Do tych drugich są zaliczane: wyrównywanie strat konsumenta, wymierzanie kary w postaci wielokrotności szkody, kary kryminalne,
obciążanie kosztami i opłatami sądowymi, obwieszczanie informacji o
sprawcy szkody, zalecenia mające zapobiegać takim praktykom, udogodnienia dla konsumentów przy rozliczeniach ze sprzedawcą.
Ostatnio normy UDAP są wzmacniane bardziej szczegółowymi regulacjami stanowymi dotyczącymi poszczególnych branż businessu. Oto w
wielu stanach uregulowano sprawy związane z reperacją samochodów,
ponieważ stwierdzono, że konsument tracił bezpodstawnie 53% z każdego dolara wydanego na ten cel. Promulgowano liczne przepisy dotyczące
zasad wynajmowania lokali. Ograniczono możliwość sprzedawcy otrzymania zapłaty do chwili pełnego wykonania zobowiązania (Escrow accounts). W przeciwnym przypadku kupujący może żądać od banku, który
udzielił mu kredytu, zwrotu zapłaty. Przewidziane są rekompensaty dla
poszkodowanych konsumentów (bonding) np. przez nieuczciwe biura
podróży (industry pools), rejestracje firm dla ich lokalizacji, specjalne
wymagania przy staraniach o licencję (licensing). Od handlowców wymaga się dostarczania konsumentowi pisemnej informacji o towarze przed
sfinalizowaniem transakcji kupna-sprzedaży (mandatory disclosure). Zaleca
się spisywanie umów w prostym, zrozumiałym języku (Plain English).
Przy niektórych umowach dopuszcza się możliwość zerwania ich przez
konsumenta (cooling-off-periods), określa czasokres jego zobowiązania
wobec sprzedawcy (limited duration), czy też ogranicza wymagania przedpłat (limited prepayments). Niezadowolonym konsumentom otwiera się
coraz szersze możliwości dochodzenia ich roszczeń przed organami arbitrażowymi.
W amerykańskim systemie prawnym obserwuje się ciągły wzrost
ochrony praw konsumentów, jako w pewnym sensie konsekwencji roz-
31
Roman A. Tokarczyk
woju konsumeryzmu. Konsumenci bronią swoich praw nie tylko przy
pomocy środków prawnych, ale i politycznych - ruchów i organizacji
konsumentów.
Poszerza sią zakres dostępności konsumentów do tańszej pomocy
prawnej prowadzonej przez wyspecjalizowane kliniki prawa (legał clinics). Umocnieniu praw sprzyja szybkie powiększanie się liczby prawników (trzykrotnie więcej na jednego mieszkańca Stanów Zjednoczonych
niż w Anglii i dwudziestokrotnie więcej niż w Japonii). Wzrasta gwałtowanie liczba tzw. prawniczych gorących linii (legał „ hot" lines) służących
telefoniczną poradą konsumentom.
Odpowiedzialność za produkty i usługi
Problematyka odpowiedzialności za produkty i usługi posiada duże
znaczenie dla menedżerów, handlowców, projektantów wzorów, ubezpieczających, inżynierów, prawników, księgowych, lekarzy i wielu innych
specjalności zawodowych. Odpowiedzialność ta rozciąga się na wszystkie
dobra w handlu, gdy sprzedawca naruszy ciążące na nim obowiązki prawne dotyczące zachowania jakości produktów, przyrzeczeń lub przedstawicielstwa. Odpowiedzialność za produkty jest ściśle powiązana z odpowiedzialnością za usługi. W przypadku obu tych rodzajów odpowiedzialności aspekt niedbalstwa, który ogranicza odpowiedzialność sprzedawcy i
usługodawcy do kręgu osób z nimi zawodowo powiązanych, nazywa się
doktryną bezpośredniego stosunku (privity doctrine). Doktryna ta chroni
producenta i detalistę, ponieważ przenosi odpowiedzialność na konsumenta, szczególnie gdy dotyczy to produktów z natury niebezpiecznych
(broni, lekarstw etc.). W głośnej sprawie McPherson v. Buick ( 1916 r.)
sędzia Benjamin Cardozo orzekł jednak, że powód, który nabył wadliwy
samochód, może pozywać producenta, mimo nie pozostawania z nim w
bezpośrednim stosunku. Owo osłabienie tej doktryny stworzyło grunt dla
rozwoju ścisłej odpowiedzialności, opartej na domniemanej gwarancji,
szczególnie w odniesieniu do żywności, napojów i lekarstw. Obecnie
najszersze zastosowanie w sprawach szkód wynikłych z produktów znajduje deliktowa koncepcja ścisłej odpowiedzialności (strict tort liability).
W amerykańskiej jurysprudencji konkurują ze sobą trzy główne teorie
odpowiedzialności oparte na naruszeniu obowiązku prawnego (legał duty),
32
Przewodnie normy amerykańskiego prawa konsumentów
polegającego na: a) zachowaniu sprzedawcy lub producenta, b) jakości
produktu, c) przyrzeczeniu lub przedstawicielstwie sprzedawcy W pierwszym przypadku, jeśli zachowanie sprzedawcy nie odpowiada (zwykłej i
rozumnej) staranności (ordinary and reasonable care), która doprowadziła do powstania szkody, popełnia on delikt zwany niedbalstwem. W drugim przypadku odpowiedzialność sprzedawcy, który wprowadził wadliwy
towar do sprzedaży, oparta jest na deliktowej koncepcji ścisłej odpowiedzialności albo domniemywanej gwarancji handlowej (implied warranty
of merchantibility), ostatnio rozszerzanej przez sądy domniemaną gwarancją mieszkaniową (implied warranty habitability), dotyczącą sprzedaży
wadliwych domów. Wreszcie w przypadku trzecim, sprzedawca ma bezwzględny obowiązek pełnej realizacji wszystkiego co przyrzekł albo do
czego uzyskał przedstawicielstwo. Jeśli tego nie uczynił, może być pociągnięty do odpowiedzialności z tytułu gwarancji wyraźnej (express warranty), fałszerstwa (misrepresentation) albo gwarancji domniemanej z
odpowiedzialności (produktu) dla określonego celu (impied warranty of
fitness for a particular purpose).
Oczywiście sprawa odpowiedzialności za produkty jest odmienna w
przypadku powoda od przypadku pozwanego. Sprawa z punktu widzenia
powoda musi zawierać cztery elementy: stwierdzenie wady produktu,
istnienie wady, gdy produkt znajdował się w ręku pozwanego, spowodowanie szkody (krzywdy) przez wadę, wykazanie, że wada czyni produkt
nadmiernie niebezpiecznym (unreasonably dangerous). Sprawa z punktu
widzenia pozwanego musi się rozpocząć od określenia właściwego podmiotu odpowiedzialności, co nie jest łatwe z powodu nadzwyczajnej kompleksowości współczesnego rynku produkcyjnego, dystrybucyjnego i handlowego. Gdy już to się stanie, pozwany może się bronić poprzez wykazywanie przyczynienia się powoda do powstania niedbalstwa (contributory negligence), istnienia ryzyka, stanu zużycia produktu nie objętego już
okresem gwarancyjnym (state of the art), niewłaściwego używania produktu (misuse). Występowanie pracodawcy w charakterze pozwanego
zamiast jego pracownika zwane jest podstawieniem (subrogation). W
przypadkach trudności określenia podmiotu odpowiedzialności, pozwany
może, poprzez kolejne ogniwa procesu handlowego i dystrybucyjnego,
żądać od samego producenta zwrotu odszkodowania (indemnification).
33
Roman A. Tokarczyk
W ostatnich dziesięcioleciach sądy amerykańskie mają do czynienia
z prawdziwą eksplozją liczby spraw z zakresu odpowiedzialności za towary. The Federal Interagency Task Force and Product Liability odnotowuje rocznie około 33 miliony osób, które poniosły szkody i 28 tysięcy
zabitych z powodu wad produktów. Z uwagi na duże znaczenie problematyki odpowiedzialności za produkty, rozważane są różne propozycje
reform prawa amerykańskiego, które miałyby zmierzać do: zredukowania
wielu teorii odpowiedzialności z tego tytułu do jednej, przypominającej
teorię ścisłej odpowiedzialności, obciążania detalistów i hurtowników
odpowiedzialnością z tytułu niedbalstwa, wyeliminowania ścisłej odpowiedzialności za wadliwe projektowanie wzorów produktów, ustanowienia zasad porównywania stopnia winy w przypadkach niedbalstwa, ograniczania zakresu odpowiedzialności za produkty podawane w restauracjach
i barach do osoby sprzedawcy, określenia okresu, np. 25 lat, w którym
nabywcy przysługiwałoby powództwo przeciwko sprzedawcom niektórych
towarów, wyeliminowania lub przynajmniej ograniczenia kar kryminalnych z procesów o odpowiedzialność za produkty, obniżenia wysokości
odszkodowań w niektórych typach spraw i innych propozycji. Jednocześnie zwolennicy reform w tym względzie podkreślają znaczenie działań
prewencyjnych w zakresie odpowiedzialności za produkty.
Przechodząc do zagadnień odpowiedzialności za usługi (service liability), należy wskazać na ogromny ostatnio wzrost tego typu spraw, rozpatrywanych przez różne organy amerykańskiego wymiaru sprawiedliwości. Większość wadliwych usług jest kwalifikowana jako zaniedbanie w
zakresie zwykłej lub uzasadnionej staranności. Prawnicy, księgowi, lekarze, dentyści, administratorzy szpitali, pośrednicy, inżynierowie i profesjonaliści niektórych innych specjalności, jeśli naruszają obowiązek zawodowej staranności (reasonable professional), odpowiadają z tytułu nadużycia zaufania (malpractice), czyli zawodowego zaniedbania. Na ogół
stwierdzają to odpowiednie stowarzyszenia zawodowe, jak np. w przypadku prawników American Bar Association, ale w ostatecznym rozrachunku wiążąca decyzja należy do sędziów. Wielokrotnie sędziowie
obciążali odpowiedzialnością profesjonalistów, nawet po stwierdzeniu jej
braku przez stowarzyszenia zawodowe. Do największych nadużyć zaufania dochodzi ostatnio, chyba nie tylko w Stanach Zjednoczonych, w
przypadkach uprawiania zawodu księgowego. Oto według danych staty-
34
Przewodnie normy amerykańskiego prawa konsumentów
stycznych z lat 1980-1985 w ośmiu „największych" pod tym względem
firmach amerykańskich księgowi dokonali nadużyć od $ 137089359 (.Arthur
Anderson Firm) do $ 2490000 (Arthur Young Firm). Księgowi, którym
wykazano nadużycie zaufania, odpowiadają wobec ich klientów za naruszenie umowy i delikty (niedbalstwo i fałszerstwo). W niektórych sprawach księgowi odpowiadają jednak nie tylko wobec ich klientów, lecz
również wobec tzw. trzeciej strony Praktyka obciążania odpowiedzialnością księgowych jest znacznie zróżnicowana w poszczególnych stanach.
Wybrana literatura
Alperin H.J., Consumer Law: Sales Practices and Credit Regulation,
St. Paul, Minn. 1986.
Areeda P., E. Kaplow, Antitrust Analysis, 1988.
Consumer Law, Vancouver 1978.
Consumer Law: Student Text, St. Paul, Minn. 1982.
Consumer Law, New York 1992.
Epstein D.G. and S.H. Nickles, Consumer Law in a Nutshell, St. Paul,
Minn. 1981.
Force R., Consumer Law, Cincinnati, Co. 1988.
Furlong M.S., Consumer Law: Competencies in Law and Citizenship,
St. Paul, Minn. 1982.
Hurst J.W., Law and Markets in United States, 1982.
Internal Revenue Code and Income Tax Regulations, 1989.
Keeton W., Page, M.S. Shapo, Products and the Consumer: Defective
and Dangerous Products, Mineola, N.Y. 1970.
Keeton W., M.S. Shapo, Products and the Consumer: Deceptive
Practices, Mineola, N.Y. 1972.
Langbein J.A., B.A. Wołk, Pension and Employee Benefit Law, Mineola N.Y. 1990.
Leder M.J., Consumer Law, Estover 1980.
Miller F.H., Consumer Law: Problems and Materials, Austin, Tex.
1986.
Miles J.J., Health Care and Antitrust Law: Policy and Practice, New
York 1992.
35
Roman A. Tokarczyk
Oughton D.W., Consumer Law: Text, Cases and Materials, London
1991.
Selected Commercial Statutes, West Publishing, Co. 1992.
Shryock R.H., Medical Licensing in America, 1650-1965, 1967.
Spanogle J.A., Consumer Law: Cases and Materials, St. Paul, Minn.
1991.
36