Colloquium Biometricum 39, 187-194

Colloquium Biometricum 39
2009, 187–194
O OGRODACH IZABELI CZARTORYSKIEJ
Wiktor Oktaba
Katedra Zastosowań Matematyki i Informatyki
Uniwersytet Przyrodniczy
20-950 Lublin, ul. Akademicka 13
e-mail: [email protected]
Streszczenie
KsięŜna Izabela była ekologiem i estetą. Dokonano przeglądu „białego kruka”, jakim jest
ksiąŜka Izabeli Czartoryskiej wydrukowana przed dwustu laty w dwóch wydaniach we Wrocławiu. KsiąŜka obejmuje sposoby związane z zakładaniem duŜych i małych ogrodów na wsi i w
mieście. Nadto zawiera 46-stronicowy katalog drzew, krzewów, roślin i kwiatów. Po dwóch wiekach myśli autorki są wciąŜ aktualne szczególnie gdy się zauwaŜy, Ŝe w Polsce mamy obecnie 23
parki narodowe.
Słowa kluczowe: ogród ozdobny, klomby z topoli i krzewów, roślina, kwiat, odmiana, jodła,
drzewo egzotyczne i owocowe, grupa drzew, katalog, eksperyment, Ŝywopłot, sady, planty wijące
Klasyfikacja AMS 2000: 01A99, 05B99, G2F99
1. Cel napisania ksiąŜki
W przedmowie Izabela Czartoryska (w druku nie podano imienia i nazwiska autorki, zamieszczono jedynie jej inicjały I.C.) wyjaśnia, Ŝe celem jej
ksiąŜki jest podanie metod prowadzących do upiększania to jest ozdoby i
piękności gospodarstw wiejskich i folwarków. Wielką rolę odgrywają ogrody
małe i duŜe, które upiększają nasze domy, a w tym mieszkania. PrzybliŜają nas
do natury i przywiązują do wsi i miast.
188
WIKTOR OKTABA
2. Zakładanie ogrodów
NaleŜy gustownie dobrać miejsca na budynki i ogród, kwiaty i rośliny.
Drzewa sadzić w grupach i pojedynczo by nie nuŜyły przybysza. Trzeba to
czynić by wydobyć piękno natury, w tym atrakcyjne widoki, obserwowanie z
zaplanowanych ścieŜek. Nie powtarzać kompozycji i nie tworzyć sztucznych
rozwiązań, strumyków, wielu altanek itp.
3. O drzewach
Drzewo stanowi najwspanialszą ozdobę. Kwiaty i rośliny drzewom
ustępują. Widzą to poeci i malarze. Odmiany drzew tworzą wielkie i naturalne
bogactwo. Stare grusze, piękne brzozy, wspaniałe dęby budzą zachwyt. Nie
przycinać drzew. Dać swobodę i wolność przyrodzie, która jest dostojna w swej
krasie, dodaje powagi architekturze gotyckiej i kaŜdej innej. Czartoryska
wyróŜnia jodły i brzozy, a szczególnie topole nadwiślańskie. Rosną one szybko
i stroją drogi. Zwraca uwagę na klony, jawory, osikę, jesion. Proponuje import
drzew zagranicznych. Zleca tworzenie klombów (grup drzew) krajowych i egzotycznych.
4. O klombach
Ogrody naleŜy ozdobić drzewami. Laski i gaiki naleŜy utrzymywać tak jak
przyroda tego Ŝąda. Szczególną rolę w ogrodach spełniają lipy i graby. Wiosną i
jesienią są piękne, gdy występują w klombach i gajach. Pielęgnować drzewa
stare, nie sadzić przy nich drzew młodych, wolne miejsca przeznaczyć na trawę.
Tworzyć klomby z drzew i dbać o nie, podsypywać ziemią. Klomby mają być
duŜe i nie biedne i niepozorne. Ogród ma obejmować ewentualnie rzeczki naturalne i ścieŜki. W klombach dobierać odmiany drzew szybko rosnących i rozrastających: topole zielone i białe krajowe, miejsca uzupełnić kwiatami i roślinami. Klomby naleŜy tworzyć tylko w duŜych ogrodach, a w małych poprzestać
na sadzeniu kwiatów i roślin.
O OGRODACH IZABELI CZARTORYSKIEJ
189
5. UłoŜenie drzew w klombach
Klomby naleŜy zakładać na małych wzniesieniach. Autorka poleca sadzenie polskich topoli jasnozielonych w towarzystwie ciemnych świerków, topoli z
białym srebrzystym liściem przy ciemnych jodłach, jodłach giętkich. Nadto
zaleca sadzenie na klombach drzew z szerokim liściem, np. jesiony (czerwone
jesienią i pomarańczowe). W pobliŜu moŜna sadzić jarzębinę (biały kwiat
latem, czerwone jagody jesienią). Koło jarzębiny sadzimy złotą wierzbę
błyszczącą, dalej modrzew, krzaki bzu z białym kwiatem, bez błękitny, krzaki
berberysu (kwiaty Ŝółte i błękitne), dalię, dziką róŜę z białym kwiatem, krzaki
malin pnących, róŜe Ŝółte, białe, czerwone. Obok róŜ agrest kolący i malwy.
Dalej piwonie o róŜnych kolorach, tulipany, przylaszczki, fiołki z rezedą, barwinek polny.
6. Klomb drugi krajowy
Autorka rozróŜnia dwa typy klombów krajowych. Pierwszy był przedstawiony w poprzednim paragrafie. A oto drugi o innym kształcie. Zawiera on
następujące drzewa i kwiaty: osikę, dąb, jawor, kilka świerków. PoniŜej
czeremcha, młody buk, jałowiec ciemny lub cis, głogi, zimulzy, brzost, bez
koralowy, azalia, dereń, migdały, wilcze łyko, lilie, astry, goździki, lawenda,
hizop, szałwia, nasturcja.
7. Klomb z zagranicznych drzew, mieszany z krajowymi
Piękny klomb powstaje gdy obejmuje następujące drzewa, rośliny, krzewy
krajowe i zagraniczne: jodła z białą akacją, brzoza, platan z białą morwą, akacja
róŜowa i kalina dubeltowa. Przy kalinie bez purpurowy i cytis alpejski, nadto
jabłoń, bez turecki oraz bez koralowy i szereg innych pięknych kolorowych
roślin, drzew i krzewów.
190
WIKTOR OKTABA
8. Drugi klomb z zagranicznych drzew mieszany z krajowymi
Autorka zaleca wariant klombów drzew zagranicznych łączonych z krajowymi: uwzględnia jodły, świerki, białe akacje (lub topole), klony z nakrapianymi liśćmi i inne zagraniczne. Nadto sugeruje orzechy amerykańskie, własne i
amerykańskie topole, jesiony. Klomb taki wymaga duŜej przestrzeni. Mają tu
jeszcze wystąpić jabłonie, czereśnie, bzy i kaliny, drzewka rozmarynowe z
czerwonymi jagodami. Pod krzewami sadzić syryngi, klekoczki, ptaleje i inne.
RóŜe z pachnącymi liśćmi, Ŝółte róŜe, malwy, tulipany, irysy, narcyzy, goździki, polne kwiaty. Otrzymamy duŜy klomb. W środku klombu są zatem
drzewa. NaleŜy sadzić je w grupach.
9. Innym kształtem ułoŜony klomb mieszany
Autorka proponuje w ogrodzie klomb mieszany obejmujący modrzewie,
obok wiązów graby i buki. Dookoła modrzewi czeremcha, kruszyna, sumaki.
Nadto zaleca bez koralowy, jabłonki dubeltowe, jarzębiny oraz wiele róŜnych
kwiatów krajowych i zagranicznych.
10. Klomb inny
W środku klombu proponuje sadzić lipy (ciemne sosny, choiny), kasztan,
grusze. Sosny ciemne moŜna obsadzać drzewami owocowymi, co czynimy ze
względu na kwiaty, a nie owoce.
11. Klomb z topoli
Autorka myśli tu o klombie z 30 topoli włoskich na wzgórku. Obok tych
drzew zaleca sadzenie wierzb płaczących. W pobliŜu moŜna umieścić jakiś
pomnik.
O OGRODACH IZABELI CZARTORYSKIEJ
191
12. Klomby z krzewów
W pobliŜu klombów z topoli umieszcza się klomby z bujnych krzewów,
jak, np.: bzy zwykłe, koralowe, błękitne, białe, purpurowe, perskie, z pietruszkowym liściem.
Do tych klombów dołącza się klomby z kalii dzikich i dubeltowych, akacji
róŜowych i róŜ.
13. Klomb z duŜych drzew
DuŜe drzewa w klombie niekiedy są tak piękne, Ŝe nie wymagają ozdoby.
Wystarczy zwykła murawa.
14. Klomby koło muru czyli domów
Przy murze i parkanach naleŜy umieścić drzewa największe spośród planowanych. NaleŜy sadzić krzewy leśne: leszczyny, łozy, głogi i inne, by zasłonić teren jak naleŜy. Oprócz kwiatów blisko krzewów moŜna umieszczać
klomby tworzące szeroki szlak kwiecisty, w tym drobne lilie, tulipany, narcyzy i
inne róŜnorakie gatunki.
Zaleca, by w małych ogródkach tworzyć klomby z niskich krzewów, przy
czym kaŜdy gatunek krzewów powinien mieć inne kwiaty. Klomb z bzów
naleŜy ozdobić białą lewkonią, klomb z kalii otoczyć tulipanami i narcyzami,
inne klomby ozdobić lewkonią strzępiastą, kolorową.
15. Planty wijące się
Klomby na brzegach moŜna ozdabiać następującymi wijącymi się roślinami
tworzącymi girlandy ozdobne: śnieŜne klematydy, purpurowe kaprifolie. Niech
wijące się rośliny łączą róŜe, bzy kolorowe, fiołkowe klematydy, kaliny białe,
kapryfolie pąsowe, irysy, floksy, lilie.
192
WIKTOR OKTABA
16. Prowadzenie dróŜek
Po załoŜeniu klombów przechodzimy do wyznaczenia dróŜek i ścieŜek.
DróŜki mają być atrakcyjne, nieco kręte, tak ulokowane, by uzyskać piękne
widoki i nie nuŜyć spacerowicza.
Wysoka grobla moŜe być wysadzona włoskimi topolami. Łozy i ciernice
wirgińskie pokrywają spadek ku wodzie. NaleŜy je przycinać, by wysoko nie
wybujały. We wsiach przy ścieŜkach i dróŜkach gospodarze winni sadzić włoskie topole. DróŜki moŜna obsadzać drzewami owocowymi: jabłoniami, wiśniami i śliwami (dają cień). Zaleca się obsadzać stawy, groble, sadzawki łoziną,
gdzie niegdzie topolami.
Proponuje się by w laskach zakładać ogrody, usuwając niewiele drzew tylko tam, gdzie zachodzi tego potrzeba. Dom naleŜy obsadzać drzewami i (lub)
roślinami wijącymi.
17. O ogrodzeniach
Autorka proponuje, by parkany obsadzać obustronnie cierniem wirgińskim.
Tym sposobem uzyskujemy płoty zielone i atrakcyjne dla pszczół.
Warto zauwaŜyć, Ŝe róŜe burgundzkie szybko rosną i są łatwe w utrzymaniu. Pięknie zdobią ogrodzenia. Ligustr dobrze okrywa płoty, ładnie kwitnie.
Topole włoskie moŜna sadzić przy kaŜdym słupie parkanu. Między słupami
umieszczamy krzewy róŜ. Ciernie wijące się łączą krzewy girlandami.
18. O Ŝywych płotach
Groch syberyjski rośnie łatwo. Na Ŝywopłot nadają się równieŜ berberys,
agrest, porzeczki, ligustr, jałowiec, dzika róŜa i kolczasta gemsta. Wszystkie te
rośliny moŜna mieszać, a płot szybko wyrośnie. Płoty takie naleŜy sadzić w
trzech rzędach. W przeciwnym razie nie będzie efektu. Od góry trzeba je ścinać
równo. Akacja to groch syberyjski, prędko rośnie, nie wymarza.
Ozdabia się ogród zgodnie z przyrodą, nie naleŜy silić się na oryginalność.
O OGRODACH IZABELI CZARTORYSKIEJ
193
19. O monumentach
NaleŜy kierować się gustem, jeśli chodzi o pomniki na posesji. Proponuje
się sadzić topole włoskie i brzozy. Dęby stare, jawory stare i klony ozdabiają
pomniki i pamiątki. Mają je osłaniać rozłoŜyste drzewa.
20. O sadach
KaŜda część ogrodu moŜe łączyć poŜytek z pięknością.
21. O kwiatach
Kwiaty moŜna sadzić w grupach lub gronami między niskimi krzewami,
stojącymi na krańcach klombów z darniną. Oto niektóre z nich: narcyze,
tulipany, bzy, lewkonie, fiołki paspirea, azalie, groszki, kwiaty polne,
dziewanny, paprocie, wrzosy, trawki, bławatki, goździki polne, kąkole.
Czartoryska podaje katalog drzew, krzewów, roślin i kwiatów.
22. Katalog
Katalog zawiera tablicę z następującymi sześcioma kolumnami: nazwy łacińskie, polskie i zagraniczne, znajdujące się w Polsce, trwałe, potrzebujące
obwijania.
WaŜne jest połoŜenie drzew i krzewów w klombie. Eksponować miejsca
dla kwiatów wysokich i plantów wyraźnie niskich takich jak róŜe karłowate,
dzikie migdały. Są wyraźnie zaznaczone następujące kwiaty polskie: lewkonie,
Ŝółte fiołki, drobne irysy, polemonia i szereg innych. Autorka podaje nazwy
łacińskie drzew w Polsce nieznanych.
Nieco miejsca zabiera omówienie drzew wysokich i rozłoŜystych. Klony
dobrze rosną przy sosnach i jodłach. WaŜne są cechy typowe dla następujących
drzew: jaworów, jesionów, kasztanów i wielu innych. Omawia krzewy wysokie:
róŜowe akacje, bzy, spirei, polskie migdały, azalie, dziką kalinę, wilcze łyko i
inne. Zwraca szczególną uwagę na drzewa z opadającymi gałęziami: wierzbę
płaczącą, brzozę, jesion, ciernie wirgińskie.
194
WIKTOR OKTABA
Literatura cytowana
Czartoryska, I. (1805): Myśli róŜne o sposobie zakładania ogrodów, Wrocław, wyd. II, 1808.
Oktaba, W. (2008): Izabela Czartoryska prekursorką polskiego doświadczalnictwa, 38 Coll.
Biom., 247-249.
ON GARDENS BY ISABEL CZARTORYSKA
The book on gardens has been printed in Wrocław two hundred years ago. It is revised since
Isabel Czartoryska may be treated as the ecologist, aesthete and prominent specialist in horticultural problems. Her results presented in the cited book are actual also just now.
Key words and phrases: planting gardens, flowers, trees, varieties, exotic tree, group of trees,
cathalog, experiment
Classification AMS 2000: 01A99, 05B99, G2F99