docMechanizm czystego rozwoju jako narzędzie finansowania
download 
Reklamacja Transkrypt
Mechanizm czystego rozwoju jako narzędzie finansowania
STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIA 2014, vol. 2, no. 8 (269) Klaudia Kaczmarek Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Ekonomii, Katedra Teorii Pieniądza i Polityki Pieniężnej [email protected] MECHANIZM CZYSTEGO ROZWOJU JAKO NARZĘDZIE FINANSOWANIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W KRAJACH NAJSŁABIEJ ROZWINIĘTYCH Streszczenie: Kraje najsłabiej rozwinięte są szczególnie wrażliwe na ewentualne skutki globalnego ocieplenia, mimo że przyczyniają się do niego w niewielkim stopniu. Celem artykułu jest zbadanie i ocena wkładu mechanizmu czystego rozwoju w zrównoważony rozwój krajów najsłabiej rozwiniętych. Mechanizm czystego rozwoju ma ułatwiać krajom rozwiniętym realizację ich zobowiązań w ramach Protokołu z Kioto, a krajom rozwijającym się – umożliwić zaangażowanie w walkę z globalnym ociepleniem oraz wesprzeć ich zrównoważony rozwój. W opracowaniu zaprezentowano ideę mechanizmu czystego rozwoju w kontekście finansowania zrównoważonego rozwoju w krajach najsłabiej rozwiniętych. Następnie przeprowadzono analizę liczby i rodzajów projektów zarejestrowanych w ramach mechanizmu czystego rozwoju w krajach najsłabiej rozwiniętych oraz deklarowanych w ich dokumentacji korzyści. Po analizach źródeł wtórnych dokonano krytycznej oceny ich wyników. Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, mechanizm czystego rozwoju, kraje najsłabiej rozwinięte. Klasyfikacja JEL: Q01, Q56. THE CLEAN DEVELOPMENT MECHANISM AS AN INSTRUMENT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT FINANCING IN THE LEAST DEVELOPED COUNTRIES Abstract: The least developed countries are particularly vulnerable to the potential effects of global warming, in spite of their low contribution to it. The purpose of the article is to examine and evaluate the contribution of a Clean Development Mechanism SOEP 2014-8 - rewizja.indd 5 2014-11-23 15:37:14 6 Klaudia Kaczmarek to sustainable development in the least developed countries. The Clean Development Mechanism was created to facilitate developed countries in meeting their commitments under the Kyoto Protocol, as well as for developing countries to engage in the fight against global warming and to support their sustainable development. This essay presents the idea of the Clean Development Mechanism in the context of sustainable development financing in the least developed countries. Then, an analysis of the number and types of projects registered under the Clean Development Mechanism in the least developed countries is performed, along with an investigation into the sustainable development benefits stated in the projects’ documentation. Following an analysis of secondary sources, their results were critical evaluated. Keywords: sustainable development, Clean Development Mechanism, least developed countries. As the world’s most vulnerable, we have the moral right to claim that all the countries must take immediate and urgent climate action. Prakash Mathem Wstęp Zgodnie z najpowszechniej cytowaną definicją zrównoważonego rozwoju (sustainable development, inaczej rozwój trwały), jest to rozwój, który zapewnia „zaspokojenie potrzeb dnia dzisiejszego i jednocześnie nie ogranicza przyszłym pokoleniom możliwości zaspokojenia ich potrzeb” [UNWCED 1987]. Koncepcja zrównoważonego rozwoju wciąż ewoluuje, niemniej panuje powszechnie przekonanie, że integruje ona trzy obszary: ekonomiczny, społeczny i środowiskowy [Barbier 1989, s. 441; Adams 2006, s. 2]. Zrównoważony rozwój postuluje zatem ukierunkowanie uwagi na środowisko i społeczeństwo. Oczekiwanie, że ludzka świadomość i altruizm okażą się wystarczającym motorem kreowania odpowiednich postaw, pozwalających na realizację koncepcji, wydaje się złudne [Rogall 2010, s. 258–261]. Wdrażanie koncepcji zrównoważonego rozwoju wymaga zatem tworzenia i wprowadzania rozwiązań nadających zachowaniom człowieka pożądany kierunek. Do największych wyzwań stojących obecnie przed społecznością światową w kontekście zrównoważonego rozwoju należą: ograniczenie globalnego ocieplenia i wyeliminowanie skrajnego ubóstwa [Rogall 2010, s. 47], którego SOEP 2014-8 - rewizja.indd 6 2014-11-23 15:37:14 Mechanizm czystego rozwoju jako narzędzie finansowania... 7 w XXI wieku nadal doświadcza znaczna część mieszkańców globu. Problemy te są szczególnie widoczne w krajach najsłabiej rozwiniętych, cechujących się najniższym poziomem rozwoju, a przez to szczególnie wrażliwych na skutki globalnego ocieplenia. Celem niniejszego artykułu jest ocena wkładu jednego z mechanizmów elastycznych Protokołu z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu z 1997 roku (dalej: Protokół z Kioto) – mechanizmu czystego rozwoju – w zrównoważony rozwój krajów najsłabiej rozwiniętych. W pierwszej części opracowania zaprezentowano mechanizm czystego rozwoju jako narzędzie finansowania zrównoważonego rozwoju, a następnie zdefiniowano kategorię państw najsłabiej rozwiniętych i uwypuklono ich sytuację w kontekście problemu globalnego ocieplenia. Główna część opracowania obejmuje analizę liczby i rodzajów projektów mechanizmu czystego rozwoju realizowanych w krajach najsłabiej rozwiniętych oraz korzyści generowanych przez te projekty z punktu widzenia koncepcji zrównoważonego rozwoju. W końcowej części zamieszczono wnioski z analiz. W opracowaniu posłużono się analizą opisową (przyczynowo-skutkową oraz porównawczą). 1. Mechanizm czystego rozwoju jako narzędzie finansowania zrównoważonego rozwoju Rozwiązania ukierunkowujące działania jednostek na cele zrównoważonego rozwoju mogą być oparte na przymusie bezpośrednim (zakazach, nakazach itp.) lub przymusie pośrednim (czyli wynikającym z rachunku ekonomicznego) [Pearce 2007, s. 447–448]. Instrumenty oparte na przymusie bezpośrednim charakteryzują się przewidywalnością i szybkością uzyskania pożądanych efektów, ale nie są wolne od wad. D. Pearce [2007, s. 447–448] podnosi pod ich adresem następujące zarzuty: kreowanie rent ekonomicznych (czego skutkiem jest zjawisko tzw. pogoni za rentą), sprzyjanie korupcji i nieefektywności oraz częsty brak „dodatkowości”1 (w szczególności w przypadku regulacji na poziomie międzynarodowym). Przeciwwagę dla instrumentów kontroli bezpośredniej stanowią instrumenty ekonomiczno-rynkowe, kreujące zmienne w działalności 1 Dodatkowość (additionality) oznacza, że dzięki wdrożeniu określonego rozwiązania osiągnięto rzeczywiste efekty, dodatkowe w stosunku do sytuacji, w której rozwiązanie nie zostałoby wprowadzone. SOEP 2014-8 - rewizja.indd 7 2014-11-23 15:37:14 8 Klaudia Kaczmarek podmiotów, których uwzględnienie w rachunku ekonomicznym wywołuje pożądane postawy i zachowania. Mechanizm czystego rozwoju stanowi część architektury globalnego systemu ograniczania antropogenicznej emisji gazów cieplarnianych. Podstawy tego systemu sprecyzowano w Protokole z Kioto. System ten w założeniu miał promować efektywną ekonomicznie walkę z globalnym ociepleniem, a więc wykorzystywać instrumenty ekonomiczno-rynkowe [Graczyk 2013, s. 159‒165]. Zgodnie z Protokołem z Kioto, jego strony (państwa – sygnatariusze protokołu) zobowiązały się, w celu wspierania zrównoważonego rozwoju, do podjęcia szeregu działań na rzecz zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych. Protokół z Kioto wprowadził trzy mechanizmy elastyczne, które miały w założeniu ułatwić stronom wywiązanie się z ich zobowiązań. Są to: mechanizm wspólnych wdrożeń (joint implementation), mechanizm czystego rozwoju (clean development mechanism, CDM) oraz handel emisjami (emissions trading) [Protokół z Kioto 1997, art. 6, 12, 17]. Artykuł 12 Protokołu z Kioto [ust. 1‒3] uszczegóławia intencje wprowadzenia CDM. Mechanizm ten ma ułatwiać stronom wymienionym w załączniku I (sygnatariusze Protokołu z Kioto z przyjętym ilościowym zobowiązaniem do redukcji emisji gazów cieplarnianych) wywiązanie się z ich zobowiązań do redukcji emisji, a także angażować strony Protokołu z Kioto niewymienione w załączniku I (sygnatariusze Protokołu z Kioto bez ilościowego zobowiązania do redukcji emisji gazów cieplarnianych – kraje rozwijające się) w realizację celów Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (stabilizacja koncentracji gazów cieplarnianych w atmosferze) oraz wspierać osiąganie zrównoważonego rozwoju. Mechanizm czystego rozwoju obejmuje przedsięwzięcia, których celem jest uniknięcie lub redukcja emisji gazów cieplarnianych bądź pochłanianie CO2 w efekcie zalesienia lub ponownego zalesienia, realizowane na terytorium stron Protokołu z Kioto, bez przyjętych zobowiązań redukcyjnych, przez państwa z przyjętym celami2 [Graczyk 2013, s. 163‒164]. Poprzez sfinansowanie odpowiednich inwestycji w krajach – stronach niewymienionych w załączniku I, CDM umożliwia stronom wymienionym w załączniku I pozyskanie tzw. jednostek poświadczonej redukcji emisji (certified emission reduction, CER) i ich wykorzystanie do wypełnienia części swoich zobowiązań. Każda jednostka poświadczonej redukcji emisji uprawnia do wyemitowania jednej tony CO2. 2 Z punktu widzenia przeciwdziałania globalnemu ociepleniu nie ma znaczenia, w którym miejscu globu zostanie zmniejszona emisja gazów cieplarnianych. SOEP 2014-8 - rewizja.indd 8 2014-11-23 15:37:14 Mechanizm czystego rozwoju jako narzędzie finansowania... 9 Podstawową korzyścią dla krajów z przyjętym zobowiązaniem redukcyjnym jest możliwość efektywnego kosztowo wywiązania się ze swoich zobowiązań. Jest to możliwe, gdyż ze względu na mało zaawansowane technologie stosowane w krajach rozwijających się, istnieje w nich spory potencjał zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych po relatywnie niskim koszcie. Zatem podmioty objęte zobowiązaniami redukcyjnymi zdecydują się na to rozwiązanie, jeżeli koszt ich inwestycji będzie mniejszy niż redukcja we własnych instalacjach lub zakup pozwoleń na rynku. Z kolei kraje bez przyjętego zobowiązania redukcyjnego włączają się w walkę z globalnym ociepleniem i dla wielu projektów zyskują przyjazne środowisku nowoczesne technologie. Jednakże ograniczenie emisji gazów cieplarnianych nie wyczerpuje katalogu korzyści generowanych przez projekty CDM z punktu widzenia realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju. Omawiany mechanizm CDM ma wspierać zrównoważony rozwój krajów rozwijających się. Ocena wkładu każdego potencjalnego projektu leży w gestii wyznaczonego organu krajowego (designed national authority, DNA). W liście zatwierdzającym projekt instytucja ta stwierdza, że projekt przyczynia się do zrównoważonego rozwoju kraju – gospodarza projektu, a także, że kraj ten ratyfikował Protokół z Kioto i uczestniczy w mechanizmie dobrowolnie [UNFCCC 2014a]. Jak podkreślają G.A. Kirkman i jego współpracownicy [2012, s. 13], z powodu braku konsensusu co do definicji zrównoważonego rozwoju cele zrównoważonego rozwoju w zależności od kraju, jak też podejścia DNA z różnych państw do oceny, czy projekt wspiera zrównoważony rozwój, mogą się nieco różnić3. 2. Kraje najsłabiej rozwinięte a problem globalnego ocieplenia Kategoria krajów najsłabiej rozwiniętych (least developed countries) została oficjalnie utworzona w 1971 roku przez Zgromadzenie Ogólne ONZ jako określenie krajów rozwijających się cechujących się niskim poziomem dochodu i strukturalnymi barierami wzrostu oraz wymagających specjalnych narzędzi do przezwyciężenia tych ograniczeń [CDP i UN DESA 2008, s. iii]. Identyfikacja krajów najsłabiej rozwiniętych odbywa się na podstawie trzech kryteriów, które mają odzwierciedlać ograniczenia strukturalne: dochodu narodowego 3 SOEP 2014-8 - rewizja.indd 9 Wspomniani badacze dokonali przeglądu prac na ten temat. 2014-11-23 15:37:14 10 Klaudia Kaczmarek brutto (gross national income, GNI) per capita, wskaźnika HAI (human asset index) i wskaźnika EVI (economic vulnerability index) [CDP i UN DESA 2008, s. 37‒55]. Wartości progowe wskaźników są okresowo rewidowane. W 2014 roku w skład grupy krajów najsłabiej rozwiniętych wchodziło 48 państw: Afganistan, Angola, Bangladesz, Benin, Bhutan, Birma, Burkina Faso, Burundi, Kambodża, Republika Środkowej Afryki, Czad, Komory, Demokratyczna Republika Konga, Dżibuti, Erytrea, Etiopia, Gambia, Gwinea, Gwinea Równikowa, Haiti, Jemen, Kiribati, Laos, Lesotho, Liberia, Madagaskar, Malawi, Mali, Mauretania, Mozambik, Nepal, Niger, Rwanda, Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Senegal, Sierra Leone, Wyspy Solomona, Somalia, Sudan Południowy, Sudan, Tanzania, Timor Wschodni, Togo, Tuvalu, Uganda, Vanuatu i Zambia [OHRLLS 2014]. Kraje najsłabiej rozwinięte charakteryzują się względnie niskim poziomem antropogenicznych emisji CO2. Przykładowo poziom emisji powodowanej spalaniem paliw kopalnych i produkcją cementu w 2010 roku w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosił w krajach najsłabiej rozwiniętych od 0 do 1,6 tony, w Polsce – 8,3 tony, a w Stanach Zjednoczonych – 17,6 tony [World Bank 2014]. Zatem z historycznego punktu widzenia państwa najsłabiej rozwinięte w najmniejszym stopniu przyczyniły się do globalnego ocieplenia. Jednakże są najbardziej wrażliwe na jego ewentualne następstwa, ze względu na zacofanie technologiczne, niski poziom rozwoju rolnictwa, brak możliwości sfinansowania działań łagodzących i liczne problemy społeczne. Sytuacja krajów najsłabiej rozwiniętych i uzależnienie możliwości radzenia sobie przez nie ze skutkami zmian klimatu od pomocy państw znajdujących się na wyższym poziomie rozwoju zostały wzięte pod uwagę przy tworzeniu zapisów Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu z 1992 roku. W art. 4 ust. 9 konwencji stwierdzono, że strony porozumienia będą uwzględniać w swoich działaniach w zakresie transferu i finansowania technologii specyficzne potrzeby i wyjątkową sytuację krajów najsłabiej rozwiniętych. Powyższa deklaracja sugeruje, że kraje najsłabiej rozwinięte powinny w sposób szczególny czerpać korzyści z projektów CDM. 3. Mechanizm czystego rozwoju w krajach najsłabiej rozwiniętych W 2014 roku w państwach zaliczanych do kategorii krajów najsłabiej rozwiniętych realizowane były 74 spośród 7496 zarejestrowanych projektów CDM ogółem (stan na 1 maja) [UNEP Risø Centre 2014], co stanowiło niespełna SOEP 2014-8 - rewizja.indd 10 2014-11-23 15:37:14 Mechanizm czystego rozwoju jako narzędzie finansowania... 11 1% wszystkich projektów. Piętnaście projektów zostało zarejestrowanych po zakończeniu pierwszego okresu zobowiązań Protokołu z Kioto, a najstarsze projekty zostały zarejestrowane jeszcze w 2005 roku. Liczbę projektów rejestrowanych w poszczególnych latach przedstawiono na rysunku 1. 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Rysunek 1. Projekty CDM rejestrowane w krajach najsłabiej rozwiniętych w latach 2005–2014 Źródło: Na podstawie danych z bazy UNEP Risø CDM Pipeline, stan na 1 maja 2014 roku Ogólnie warunkami koniecznymi realizacji projektów CDM na terytorium państwa rozwijającego się jest ratyfikowanie przez to państwo Protokołu z Kioto oraz ustanowienie DNA [UNFCCC 2014a]. Wszystkie państwa będące w grupie państw najsłabiej rozwiniętych są sygnatariuszami Protokołu z Kioto, ale nie wszystkie ustanowiły DNA (Afganistan, Kiribati, Wyspy Solomona, Sudan Południowy, Tanzania, Timor Wschodni, Tuvalu) [UNFCCC 2014b]. Pozostałe 41 państw mogłoby być gospodarzami projektów CDM, ale faktycznie zostało nimi zaledwie 21 państw (rysunek 2). Badacze dociekający przyczyny takiego stanu rzeczy wśród głównych przeszkód realizacji projektów CDM w krajach najsłabiej rozwiniętych wymieniają: polityczną i ekonomiczną niestabilność, braki w administracji, małą dostępność wykwalifikowanej siły roboczej i wyposażenia technicznego, słaby dostęp do informacji [De Lopez i in. 2009, s. 436‒452], skomplikowanie całego procesu akceptacji i rejestracji CDM oraz jego wysokie koszty, a także relatywnie mało liczne (ze względu na stopień rozwoju tych krajów) możliwości ograniczenia emisji4 [Käkönen 2013, s. 47]. 4 Aczkolwiek istnieją również badania dowodzące, że mimo potencjału redukcyjnego, państwa mają trudności z przyciągnięciem inwestorów CDM [Kirkman i in. 2012, s. 65]. SOEP 2014-8 - rewizja.indd 11 2014-11-23 15:37:14 [12] 1 Birma 3 1 Etiopia Bhutan Bangladesz 1 4 1 1 6 Lesotho Kongo 1 1 1 2 1 1 1 1 2 2 1 2 1 1 1 1 5 1 1 1 1 6 1 1 Źródło: Na podstawie danych z bazy UNEP Risø CDM Pipeline, stan na 1 maja 2014 roku Rysunek 2. Liczba projektów CDM zarejestrowanych w krajach najsłabiej rozwiniętych z uwzględnieniem rodzaju projektu *EE – efektywność energetyczna biomasa 2 Laos odzysk metanu ze składowisk odpadów energia z odpadów – przemysł odnawialna energia – woda odnawilana energia – wiatr odnawilana energia – Słońce Liberia 1 Madagaskar 1 Mozambik ponowne zalesienie Kambodża 1 Mali 1 Nepal 2 Niger 4 Rwanda 1 Senegal 4 Sierra Leone redukcja metanu z odpadów poprawa EE* – przemysł poprawa EE* – gospodarstwa domowe Sudan 1 Tanzania 1 Uganda zalesienie Zambia SOEP 2014-8 - rewizja.indd 12 2014-11-23 15:37:14 Mechanizm czystego rozwoju jako narzędzie finansowania... 13 Realizacja projektów CDM wymaga początkowych nakładów inwestycyjnych [Fenhann i Hinostroza 2011, s. 83‒86]. Trudności z pozyskaniem finansowania na rodzimym rynku finansowym, w szczególności na wczesnym etapie realizacji projektu, i związane z tym wysokie jednostkowe koszty transakcyjne stanowią kolejne bariery realizacji CDM w wielu słabo rozwiniętych państwach [Kirkman i in. 2012, s. 9]. Brak CDM jest szczególnie dotkliwy dla państw najsłabiej rozwiniętych. Nie tylko nie uzyskują one dostępu do finansowania, jakie oferuje mechanizm, ale także nie czerpią potencjalnych korzyści generowanych przez projekty (w tym transferu technologii i rozwoju wykwalifikowanej kadry, por. tabela 1, p. 4), a ich systemy finansowe nie zyskują istotnego bodźca do kreowania nowych form finansowania i specjalizacji. Wśród państw, którym udało się przezwyciężyć wymienione wyżej trudności i przyciągnąć inwestorów, do największych „zwycięzców”, mierzonych liczbą zarejestrowanych projektów, należą: Uganda (14 projektów), Kambodża (10), Laos (8) i Nepal (6) – por. rysunek 2. Z kolei przyjmując za kryterium podziału rodzaj projektu5, do najpopularniejszych należy zaliczyć projekty hydrotechniczne (25 projektów), dotyczące produkcji biogazu z odpadów lub kompostowania odpadów (10 projektów) oraz ponownego zalesienia (9 projektów). 4. Wkład CDM w zrównoważony rozwój krajów najsłabiej rozwiniętych Celem badania jest ocena, w jaki sposób projekty realizowane w ramach CDM przyczyniają się do zrównoważonego rozwoju krajów najsłabiej rozwiniętych6. Badaniem objęto wszystkie zarejestrowane projekty CDM, realizowane w krajach najsłabiej rozwiniętych, zgodnie ze stanem przedstawionym w bazie CDM Pipeline, opracowanej przez UNEP Risø Centre na 1 maja 2014 roku. W badaniu wykorzystano metodę wprowadzoną przez K.H. Olsen i J. Fenhanna, polegającą na analizie dokumentacji projektowej (dostępna na stronie UNFCCC [2014c]) pod kątem wskazanych w niej wkładów projektów w zrównoważony rozwój krajów gospodarzy. Korzyści z projektów CDM zostały uporządkowane zgodnie z systematyką przedstawioną w tabeli 1. 5 Przyjęto typologię stosowaną przez UNEP Risø Centre. Więcej informacji na ten temat: UNEP Risø CDM Pipeline [2014]. 6 Alternatywą dla tego typu badania, jest badanie stopnia przyczyniania się do zrównoważonego rozwoju [Kirkman i in. 2012, s. 13]. SOEP 2014-8 - rewizja.indd 13 2014-11-23 15:37:14 14 Klaudia Kaczmarek Podstawowym wkładem projektów CDM w zrównoważony rozwój jest łagodzenie globalnego ocieplenia. Korzyść ta jest immanentna dla tego typu projektów i dotyczy wszystkich przypadków (dlatego zostanie pominięta w dalszej analizie). Ma wymiar globalny, zatem dotyczy zarówno państw gospodarzy (w przedmiotowym badaniu krajów najsłabiej rozwiniętych) innych państw. Tabela 1. Wkład projektów CDM w zrównoważony rozwój (poza ograniczeniem globalnego ocieplenia)* Obszar Oznaczenie E_1 Ekonomia E_2 E_3 E_4 E_5 Środowisko O_1 O_2 O_3 SOEP 2014-8 - rewizja.indd 14 Cel zrównoważonego rozwoju Wyznaczniki realizacji dla CDM stabilność gospodarki: umożliwienie samodzielnej egzystencji i zaspokojenia potrzeb przy akceptowalnej jakości pracy pobudzanie lokalnej gospodarki poprzez m.in. tworzenie miejsc pracy lub zapewnienie preferencyjnych warunków dla lokalnych przedsiębiorców, a tym samym redukcja ubóstwa współpraca na rzecz rozwoju rozwój i transfer technologii do lokalnej gospodarki stymulowanie dalszego rozwoju poprawa infrastruktury i tworzenie nowych gałęzi równowaga bilansu płatniczego, zmniejszenie importu paliw kopalnych stabilność cen, minimalizacja i energii wytwarzanej na ich bazie importu surowców zapewnienie zrównoważonej wzrost podaży energii lub efektywenergii (postulaty: niezawodno- ności jej wykorzystania, zwiększenie ści, wykorzystania energii odna- bezpieczeństwa energetycznego powialnej, wzrostu efektywności przez dywersyfikację źródeł energii i zmniejszenie zależności od paliw energetycznej) kopalnych, wzrost udziału energii ze źródeł odnawialnych ograniczenie lub redukcja za- ograniczenie lub redukcja szkodliwych nieczyszczeń innych niż gazy substancji (w powietrzu, wodzie lub cieplarniane glebie), promieniowania, hałasu itp. zrównoważone wykorzystanie wzrost efektywności wykorzystania zasobów, recykling, wykorzystanie zasobów odpadów zachowanie zasobów środowiska zmniejszenie zużycia paliw kopalnych i innych zasobów nieodnawialnych, zachowanie różnorodności gatunkowej i krajobrazowej, respektowanie możliwości odnowy zasobów odnawialnych 2014-11-23 15:37:14 Mechanizm czystego rozwoju jako narzędzie finansowania... 15 cd. tabeli 1 Obszar Oznaczenie Społeczeństwo S_1 S_2 S_3 S_4 S_5 Cel zrównoważonego rozwoju Wyznaczniki realizacji dla CDM ochrona zdrowia, bezpieczeń- zmniejszenie ekspozycji na czynniki stwa i jakości życia człowieka oddziałujące niekorzystnie na zdrowie i bezpieczeństwo lokalnej społeczności, wprowadzenie zmian zmniejszających śmiertelność w określonych grupach i poprawiających jakość życia, redukcja ubóstwa w sposób inny niż zatrudnienie równość członków społeczności aktywizacja zawodowa kobiet, poprawa sytuacji kobiet, dzieci i najsłabszych członków społeczności lokalnej demokracja uczestnicząca i pra- zaangażowanie lokalnej społeczności w proces podejmowania decyzji worządność i uwzględnienie jej praw bezpieczeństwo społeczne, opa- ograniczenie migracji ze wsi do miast nowanie problemów demograficznych umożliwienie lub poprawa dostępu do równość szans edukacji (np. na skutek wprowadzenia elektryczności lub zwiększenia ilości czasu do dyspozycji), budowa szkół, szkolenia dla niewykwalifikowanych robotników *Systematyki dokonano z uwzględnieniem wiedzy autorki na temat specyfiki projektów CDM i wkładu projektów w zrównoważony rozwój wskazywanych w dokumentacji projektowej oraz doświadczeń badaczy wcześniej zajmujących się tym obszarem. W stosunku do klasyfikacji zaproponowanych przez innych badaczy, ta uwzględnia większą różnorodność korzyści ekonomicznych i społecznych. Źródło: Na podstawie: [Alexeew i in. 2010, s. 237‒240; Kirkman i in. 2012, s. 15; Olsen 2007, s. 6‒7; Olsen i Fenhann 2006, s. 6, 16, 21‒22; Rogall 2010, s. 47]. Uogólniając, w dokumentacji projektów realizowanych w państwach najsłabiej rozwiniętych najczęściej wymieniane są korzyści ekonomiczne i środowiskowe. W szczególności do najczęściej akcentowanych wkładów projektów w zrównoważony rozwój kraju gospodarza należą: tworzenie nowych miejsce pracy (zapewniających lokalnej społeczności dodatkowe dochody, co jest istotne z punktu widzenia problemu ubóstwa dotyczącego tych krajów), realizowanie postulatu zapewnienia zrównoważonej energii (najczęściej wymienia się wzrost udziału energii odnawialnej w źródłach energii kraju gospodarza, wzrost podaży energii i jej stabilność) oraz sprzyjanie zachowaniu zasobów środowiska (najczęściej wymienia się zmniejszenie zużycia paliw kopalnych). Rozwój i transfer technologii do lokalnej gospodarki, zostały wymienione SOEP 2014-8 - rewizja.indd 15 2014-11-23 15:37:14 16 Klaudia Kaczmarek w przypadku tylko 1/3 projektów. Biorąc pod uwagę charakterystykę projektów CDM, wynik ten może się wydawać zaskakujący, ale jego wyjaśnienia można upatrywać w realizacji projektów zalesienia i ponownego zalesienia (które nie angażują nowoczesnych technologii) oraz w przypuszczeniu, że nie wszystkie projekty wprowadzają zupełnie nowe w danym kraju technologie lub że technologie te są już częściowo wdrożone. Relatywnie rzadko w dokumentacjach projektowych pojawiają się korzyści społeczne, w szczególności oddziaływanie prorównościowe i ograniczenie problemu migracji ludności z obszarów wiejskich. Do wyjątków wśród korzyści społecznych należy ochrona zdrowia, bezpieczeństwa i jakości życia społeczności lokalnej, którą zgłasza niemal połowa projektów (46%, zazwyczaj uczestnicy projektów akcentują zmniejszenie ekspozycji na czynniki niekorzystnie oddziałujące na zdrowie i bezpieczeństwo lokalnej społeczności). Pozostałe kategorie ekonomiczne, środowiskowe i społeczne pojawiają się z podobną częstotliwością (od 15 do 27 razy) – por. rysunek 3. S_5 S_4 S_3 S_2 S_1 O_3 O_2 O_1 E_5 E_4 E_3 E_2 E_1 23 3 20 5 34 52 15 27 45 16 17 25 55 0 10 20 30 40 50 60 Rysunek 3. Częstotliwość wystąpienia danego wyznacznika wkładu projektu CDM w zrównoważony rozwój kraju gospodarza Źródło: Na podstawie danych z bazy UNEP Risø CDM Pipeline, stan na 1 maja 2014 roku i dokumentacji UNFCCC [2014c] Szczegółowa analiza udziału poszczególnych kategorii wkładów projektów CDM w zrównoważony rozwój krajów gospodarzy (na podstawie liczby wskazań danej kategorii w stosunku do liczby wszystkich wskazań dla projektów realizowanych w danym kraju) pozwala wysnuć wniosek, że rozkład korzyści nie jest równomierny w ujęciu przestrzennym (rysunek 4). Dla większości SOEP 2014-8 - rewizja.indd 16 2014-11-23 15:37:14 Mechanizm czystego rozwoju jako narzędzie finansowania... 17 krajów akcentuje się przede wszystkim korzyści ekonomiczne, ale zdarzają się wyjątki. W przypadku afrykańskich państw: Lesotho, Liberii i Zambii (we wszystkich nieliczne projekty od 1 do 2) korzyści ekonomiczne w ogóle nie zostały wymienione. Wspieranie stabilności lokalnych gospodarek, przede wszystkim na drodze tworzenia miejsc pracy bądź preferencyjnych warunków dla przedsiębiorców, jest dość często wymieniane w dokumentacjach projektów realizowanych na obszarze Afryki Subsaharyjskiej. Rozwój i transfer technologii do lokalnej gospodarki nie zostały wymienione w przypadku projektów realizowanych w dziewięciu państwach ani razu, natomiast względnie najczęściej wymieniane są w przypadku projektów realizowanych w Sudanie i Bangladeszu. Poprawa infrastruktury i tworzenie nowych gałęzi mają szczególnie wysoki udział wskazań w przypadku Sudanu, Mali i Kongo. Z kolei zmniejszenie importu paliw kopalnych jest rzadko wskazywane w dokumentacjach projektowych we wszystkich przypadkach. Ostatni z wyznaczników ekonomicznych jest dość często wymieniany, w szczególności w przypadku projektów realizowanych w Tanzanii, Sudanie, Laosie i Kambodży. Wśród korzyści środowiskowych względnie rzadziej we wszystkich państwach pojawia się wyznacznik określony jako wykorzystanie odpadów i zwiększenie efektywności zasobów (tylko jeden projekt spośród 74 dotyczy bezpośrednio uzyskania energii z odpadów w przemyśle). W przypadkach Lesotho i Birmy pozostałe dwa wyznaczniki mają relatywnie wysoki udział, w pozostałych państwach są one raczej umiarkowanie często wskazywane. Udział poszczególnych korzyści społecznych znacząco różni się w omawianej grupie. W Rwandzie, Lesotho, Mali i Zambii relatywnie często w dokumentacji pojawiają się stwierdzenia odnoszące się do ochrony zdrowia, bezpieczeństwa i jakości życia człowieka. Z kolei rzadko są wymieniane korzyści z tytułu polepszenia sytuacji słabszych członków społeczności lub ograniczenia problemu migracji ze wsi do miast – znajdują się tylko w dokumentacjach projektów, których gospodarzami są Zambia, Bhutan (oba wyznaczniki) oraz Nepal i Niger (po jednym wyznaczniku). Zaangażowanie lokalnej społeczności ma znaczący udział tylko w przypadku Liberii, z kolei korzyści z promowania edukacji zostały uwzględnione w większości krajów, ale stanowią niewielką część ogólnie postulowanych wkładów w zrównoważony rozwój. Interesujących wyników dostarcza analiza względnej częstotliwości wymieniania w dokumentacji projektowej CDM wkładów w zrównoważony rozwój w przekroju typologii projektów (rysunek 5). Jedynie w przypadku projektów dotyczących energii odnawialnej z promieniowania słonecznego wśród korzyści nie są wymieniane zwiększanie SOEP 2014-8 - rewizja.indd 17 2014-11-23 15:37:14 [18] SOEP 2014-8 - rewizja.indd 18 2014-11-23 15:37:14 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% S_5 S_4 S_3 S_2 S_1 O_3 O_2 O_1 E_5 E_4 E_3 E_2 E_1 Źródło: Jak do rysunku 3 Rysunek 4. Względna częstotliwość wystąpienia danego wyznacznika wkładu projektu CDM w zrównoważony rozwój kraju gospodarza w podziale na kraje Zambia Uganda Tanzania Sudan Sierra Leone Senegal Rwanda Niger Nepal Birma Mozambik Mali Madagaskar Liberia Lesotho Laos Etiopia Kongo Kambodża Bhutan Bangladesz [19] SOEP 2014-8 - rewizja.indd 19 2014-11-23 15:37:14 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% S_5 S_4 S_3 S_2 S_1 O_3 O_2 O_1 E_5 E_4 E_3 E_2 E_1 Źródło: Jak do rysunku 3 Rysunek 5. Względna częstotliwość wystąpienia danego wyznacznika wkładu projektu CDM w zrównoważony rozwój kraju gospodarza w podziale na rodzaje projektów zalesienie biomasa poprawa EE – gospodarstwa domowe poprawa EE – przemysł energia z odpadów – przemysł energia odnawialna – woda odzysk metanu ze składowisk odpadów redukcja metanu z odpadów ponowne zalesienie energia odnawialna – Słońce energia odnawialna – wiatr 20 Klaudia Kaczmarek zatrudnienia ani tworzenie preferencyjnych warunków dla lokalnych przedsiębiorców (projekty te w niewielkim stopniu angażują niewykwalifikowaną siłę roboczą). Wyznacznik ten ma jednak największy udział w przypadku projektów dotyczących zalesienia i ponownego zalesienia. Z kolei drugi wyznacznik ekonomiczny – rozwój i transfer technologii do lokalnej gospodarki – jest charakterystyczny dla projektów z rodzajów: energia odnawialna z promieniowania słonecznego, odzysk metanu ze składowisk odpadów, poprawa efektywności energetycznej w przemyśle oraz gospodarka biomasą, a poprawa infrastruktury – dla projektów dotyczących energii odnawialnej, zalesienia i odzysku metanu ze składowisk odpadów. Zmniejszenie importu paliw kopalnych względnie częściej jest wymieniane w wypadku projektów, których celem jest wykorzystanie odpadów w zakładach przemysłowych, by pozyskać energię. Często jest wymieniany wzrost podaży energii, efektywności energetycznej lub wzrost udziału „czystej” energii, poza projektami pochłaniania CO2 i energii odnawialnej pozyskanej z promieniowania słonecznego. Zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska jest względnie częściej wymieniane w przypadku projektów związanych z odpadami, podobnie jak zrównoważone wykorzystanie zasobów. Zachowanie zasobów środowiska zostało wymienione w co najmniej jednej dokumentacji projektowej dla każdego typu, ale jego udział jest szczególnie wysoki w przypadku projektów zalesienia. Pierwsza korzyść społeczna – poprawa życia lokalnej społeczności oraz ochrona jej zdrowia i bezpieczeństwa – jest popularna wśród projektów dotyczących zwiększenia efektywności energetycznej w gospodarstwach domowych i produkcji energii słonecznej. Rzadko wymieniane korzyści z tytułu polepszenia sytuacji słabszych członków społeczności lub ograniczenia problemu migracji ze wsi do miast znajdują się w dokumentacjach projektów odpowiednio: hydrotechnicznych, redukcji metanu z odpadów i poprawy efektywności energetycznej gospodarstw domowych oraz ponownego zalesienia. Zaangażowanie lokalnej społeczności jest domeną projektów zalesienia, ponownego zalesienia i poprawy efektywności energetycznej gospodarstw domowych, a promowanie edukacji ma relatywnie wysoki udział wśród korzyści wymienianych dla projektów dotyczących wytwarzania energii z promieniowania słonecznego i w mniejszym stopniu – gospodarki odpadami i biomasą. SOEP 2014-8 - rewizja.indd 20 2014-11-23 15:37:15 Mechanizm czystego rozwoju jako narzędzie finansowania... 21 Podsumowanie Przeprowadzone analizy umożliwiły ocenę wkładu projektów CDM w zrównoważony rozwój krajów najsłabiej rozwiniętych. Biorąc pod uwagę ideę CDM i deklaracje społeczności międzynarodowej, wydaje się, że narzędzie to powinno być wykorzystywane w krajach najsłabiej rozwiniętych, co najmniej w takim samym stopniu jak w innych krajach rozwijających się. Tymczasem kraje najsłabiej rozwinięte korzystają z CDM w bardzo niewielkim stopniu. Udział projektów realizowanych w tych krajach w ogólnej liczbie projektów jest raczej skromny. Problematyka pokonania barier tego stanu rzeczy i wnikliwa analiza przypadków krajów, którym się to udało, stanowią obszar badań, który powinien skupić większą uwagę zarówno ekonomistów, jak i przedstawicieli innych nauk. Wkład projektów CDM w zrównoważony rozwój krajów najsłabiej rozwiniętych różni się w poszczególnych państwach i prawdopodobnie ma związek z rodzajami realizowanych projektów. Potwierdzenie tego związku wymaga jednak dokładniejszych badań. Ogólnie w dokumentacjach projektów realizowanych w krajach najsłabiej rozwiniętych korzyści ekonomiczne i środowiskowe są częściej wymieniane niż korzyści społeczne. Bibliografia Adams, W.M., 2006, The Future of Sustainbility: Re-thinking Environment and Development in the Twenty-first Century, The World Conservation Union. Alexeew, J., Bergset, L., Meyer, K., Petersen, J., Schneider, L., Unger, Ch., 2010, An Analysis of the Relationship between the Additionality of CDM Projects and Their Contribution to Sustainable Development, International Environmental Agreements, vol. 10, no. 3. Barbier, E.B., 1989, The Contribution of Environmental and Resource Economics to an Economics of Sustainable Development, Development and Change, vol. 20, iss. 3. s. 429‒459. CDP i UN DESA, 2008, Handbook on the Least Developed Country Category: Inclusion, Graduation and Special Support Measures, Committee for Development Policy, United Nations Department of Economic and Social Affairs, New York. De Lopez, T.T., Tin, P., Iyadomi, K., Santos, S., McIntosh, B., 2009, Clean Development Mechanism and Least Developed Countries. Changing the Rules for Greater Participation, Journal of Environment & Development, vol. 18, no. 4, s. 436‒452. SOEP 2014-8 - rewizja.indd 21 2014-11-23 15:37:15 22 Klaudia Kaczmarek Fenhann, J., Hinostroza, M., 2011, CDM. Information and Guidebook, 3rd ed., UNEP Risø Centre, Roskilde, http://cd4cdm.org/Publications/cdm_guideline_3rd_ edition.pdf [dostęp: 23.08.2013]. Graczyk, A., 2013, Instrumenty rynkowe polityki ekologicznej. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. Käkönen, M., 2013, CDM and its Challenges to Deliver to the Poor: The Case of Cambodia, w: Käkönen, M., Karhunmaa, K., Bruun, O., Kaisti, H., Tuominen, V., Thuon, T., Luukkanen, J., Climate Mitigation in the Least Carbon Emitting Countries. Dilemmas of Co-benefits in Cambodia and Laos, Finland Futures Research Centre, Turku. Kirkman, G.A., Seres, S., Haites, E., Spalding-Fecher, R., 2012, Benefits of the Clean Development Mechanism 2012, United Nations Convention on Climate Change, Bonn. OHRLLS, 2014, List of Least Developed Countries, http://www.un.org/ohrlls/[dostęp: 15.05.2014]. Olsen, K.H., 2007, The Clean Development Mechanism’s Contribution to Sustainable Development. A Review of the Literature, Climatic Change, vol. 84, no. 1, http:// www.cd4cdm.org/Publications/CDM&SustainDevelop_literature.pdf [dostęp: 25.05.2014]. Olsen, K.H., Fenhann, J., 2006, Sustainable Development Benefits of Clean Development Projects, CD4CDM Workin Paper Series, no. 2, UNEP Risø Centre. Pearce, D., 2007, Financing for Sustainable Development, w: Atkinson, G., Dietz, S., Neumayer, E., Handbook of Sustainable Development, Edward Elgar, Cheltenham, UK, Northampton, MA, USA. Protokół z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, sporządzony w Kioto dnia 11 grudnia 1997 r., Dz.U. 2005, nr 203, poz. 1684. Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, sporządzona w Nowym Jorku dnia 9 maja 1992 r., Dz.U. 1996, nr 53, poz. 238. Rogall, H., 2010, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-ka, Poznań. UNFCCC, 2014a, Designed National Authorities, http://cdm.unfccc.int/DNA/DNA/ index.html [dostęp: 16.05.2014]. UNFCCC, 2014b, Full list of DNAs, https://cdm.unfccc.int/DNA/bak/index.html [dostęp: 16.05.2014]. UNFCCC, 2014c, Project Search, https://cdm.unfccc.int/Projects/projsearch.html [dostęp: 25‒29.05.2014]. UNWCED, 1987, Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, United Nations World Commission on Environment and Development, http://www.un-documents.net/our-common-future.pdf [dostęp: 13.04.2014]. SOEP 2014-8 - rewizja.indd 22 2014-11-23 15:37:15 Mechanizm czystego rozwoju jako narzędzie finansowania... 23 World Bank, 2014, CO2 emissions (metric tons per capita), http://data.worldbank. org/indicator/EN.ATM.CO2E.PC? order=wbapi_data_value_2010+wbapi_data_ value+wbapi_data_value-last&sort=asc. Bazy danych UNEP Risø CDM Pipeline, stan na 1 maja 2014 roku, http://www.cdmpipeline.org/ [dostęp: 25.05.2014]. SOEP 2014-8 - rewizja.indd 23 2014-11-23 15:37:15
