Pochodne nazw własnych w słownikach ogólnych

KRYSTYNA KOWALIK
Pochodne nazw wáasnych w sáownikach ogólnych
wspóáczesnej polszczyzny*
„Nazwa wáasna jest rzeczownikiem, który posiada referencjĊ jednostkową, tzn. zdolnoĞü wyznaczania, wskazywania indywidualnego, niepowtarzalnego obiektu w celu
wyróĪnienia go od innych, w realnej lub wyobraĪonej rzeczywistoĞci pozajĊzykowej,
wspóáczesnej lub minionej” (Kaleta 1998: 34). Pochodnymi nazw wáasnych mogą byü
zarówno inne nazwy wáasne (nomina priopria, onimy), jak i nazwy pospolite (nomina appellativa, apelatywa), czyli wyrazy stanowiące okreĞlone klasy (GrodziĔski 1973: 12–14).
Proces tworzenia tych ostatnich nazywa siĊ derywacją odnazewniczą, deonimizacją, deproprializacją, eponimizacją, leksykalizacją nazw wáasnych (Rutkowski 2007: 29) (nb.
w odniesieniu do apelatywizacji i deonimizacji M. Rutkowski proponuje rozáącznoĞü
zakresową terminów. „Deonimizacja mogáaby oznaczaü szersze zjawisko o s á a b i e n i a
i / l u b z e r w a n i a z w i ą z k u d e n o t a c y j n e g o, uchylenia/zniesienia sztywnej
desygnacji, zaĞ apelatywizacja — u s t a n o w i e n i e n o w e j j e d n o s t k i l e k s y k a l n e j na bazie jednostki onimicznej i wáączenie jej na staáe w obrĊb apelatywów”,
jw.). Odnazewnicze apelatywa w polszczyĨnie są bądĨ to wyrazami zapoĪyczonymi
(Miodek, Orzechowski, Piotrowski 1967), niejednokrotnie internacjonalizmami (amper
< Ampère, om < Ohm, wat < Watt), bądĨ powstaáymi na gruncie rodzimym derywatami
semantycznymi (jasiek ‘maáa poduszka; odmiana fasoli’, zoĞka ‘gra’, warszawa ‘samochód osobowy marki Warszawa’) lub sáowotwórczymi (arafatka ‘rodzaj biaáo-czarnej
chusty’ < Arafat, degolówka ‘czapka z daszkiem i sztywnym okrągáym denkiem’ < de
Gaulle, napoleon(-ka) ‘ciastko z kremem budyniowym lub pianką z biaáek’ < Napoleon, pikas(-y) ‘abstrakcyjny rysunek, malowidáo, czĊsto o geometrycznym motywie’
< Picasso, wersalka ‘rozkáadany fotel’ < Wersal, fr. Versailles (Bochnakowa 1994:
186). Powstaáe w ostatnich latach prace (por. wybór literatury z tego zakresu zamieszczony na koĔcu artykuáu) potwierdzają nie tylko wzrastającą aktywnoĞü onimów we
wzbogacaniu sáownictwa wspóáczesnej polszczyzny, ale takĪe znaczne zróĪnicowanie
* Praca naukowa finansowana ze Ğrodków na naukĊ w latach 2007–2012 jako projekt rozwojowy (R 17 004 03).
192
Krystyna Kowalik
klas semantycznych motywowanych nazwami wáasnymi (Dáugosz-Kurczabowa 1990,
KopaliĔski 1996, Kallas 2003, Machnicka 2005, Pajewska 2005, Kallas 2006) i produktywnoĞü w tym zakresie licznych Ğrodków sáowotwórczych (OstromĊcka-Frączak
2001, Piela 2001, Wtorkowska 2001, DereĔ 2005).
Jak zauwaĪa W. LubaĞ, „Od dawna toczy siĊ w onomastyce (i nie tylko) dyskusja
o odrĊbnoĞci leksykalnej (semantycznej) i gramatycznej nazewnictwa wáasnego i apelatywnego” (LubaĞ 2006: 261). Opinia, Īe „grupy te róĪnią siĊ zdecydowanie pod wzglĊdem funkcjonalnym” i Īe „Nie ma tu [...] miĊdzy grupami [...] systemowej przepaĞci
kategorialnej” (LubaĞ 2006: 267), istotna z ogólnoteoretycznego wzglĊdu, pociąga za
sobą okreĞlone praktyczne konsekwencje m.in. dla leksykografii; chodzi mianowicie
o to, w jakim leksykonie (leksykonach) je zebraü i opisaü. Pytanie to jest o tyle zasadne,
Īe „W polskich sáownikach ogólnych tradycyjnie nie umieszcza siĊ nazw wáasnych (np.
imion, nazw geograficznych) i wyrazów od nich pochodnych, pojawiają siĊ one tylko
wówczas, gdy są homonimiczne z wyrazami pospolitymi [...] albo tworzą poáączenia
frazeologiczne lub terminologiczne” (ĩmigrodzki 2003: 55), mimo iĪ „Nazwy wáasne
są w systemie jĊzykowym czĊĞcią skáadową leksyki” (Rymut 1988: 224).
Kwestia miejsca i zakresu nazw wáasnych w sáownikach ogólnych polszczyzny
nie jest nowa. Byáa roztrząsana z górą dwadzieĞcia lat temu w związku z planowanymi wtedy pracami nad Wielkim sáownikiem wspóáczesnego jĊzyka polskiego (Rymut
1988: 224–230, CieĞlikowa 1993: 21–31) i wydaje siĊ, Īe mimo upáywu czasu tak pewne
konstatacje, jak i okreĞlone postulaty warte są przypomnienia i ponownego rozwaĪenia. PowaĪne problemy wynikają z tego, Īe „zbiory apelatywów i nazw proprialnych
nie są liczebnie równowaĪne”. Nawet fragmentaryczne badania „pozwalają stwierdziü,
Īe nazw osobowych i geograficznych, odnoszących siĊ do osób i miejsc znajdujących
siĊ w granicach obecnej Polski, jest znacznie wiĊcej niĪ wyrazów pospolitych, notowanych przez najobszerniejsze sáowniki jĊzyka polskiego” (Rymut 1988: 225–226).
àącznie stanowią ogromną liczbĊ jednostek leksykalnych. Ten fakt, a takĪe znaczenie
encyklopedyczne nazw wáasnych, inne ich tekstowe usytuowanie przy dominacji w tekstach wyrazów pospolitych sprawia, Īe proponuje siĊ wáączenie do sáownika tylko tych
ostatnich jednostek. Dla opracowania nazw wáasnych postuluje siĊ odrĊbne leksykony
(onomastykony), pomyĞlane jako uzupeánienie tego pierwszego (Rymut 1988, CieĞlikowa 1993: 29).
Z definicji, Īe „Nazwy (imiona) wáasne (nomina propria) przysáugują jednostkom,
gdy nazwy (imiona) pospolite [...] przysáugują klasom jednostek [...] wyraz pospolity coĞ znaczy (ma znaczenie), a n. w. — nazywa” (UrbaĔczyk 1978, 1991), moĪna by
wnioskowaü, iĪ mamy do czynienia ze zbiorami o wyrazistych, ostrych granicach. Tymczasem „istnieje caáa kategoria wyrazów lokujących siĊ na pograniczu” (Rymut 1988:
224). Z uwagi na tĊ strefĊ pograniczną postuluje siĊ wáączenie do sáownika „na równi
z wyrazami sensu stricto pospolitymi” (jw.) takich kategorii, jak:
1) wyrazy pospolite pochodne od nazw wáasnych (wersalka, piásudczyk, waáĊsówka,
gierkowska sobota),
2) wyrazy pospolite, które równoczeĞnie mogą peániü funkcje nazw wáasnych (terminy topograficzne typu bugaj, grąd),
Pochodne nazw wáasnych w sáownikach ogólnych wspóáczesnej polszczyzny
3)
193
nazwy wáasne, które równoczeĞnie mogą funkcjonowaü w jĊzyku jako wyrazy pospolite (Wenus ‘piĊkna kobieta’, Wersal ‘wyszukana grzecznoĞü, kurtuazja’),
4) nazwy wáasne wystĊpujące jako czĊĞci skáadowe wyraĪeĔ frazeologicznych (jabáko
Adama, ĞciĊgno Achillesa),
5) nazwy wáasne wielodesygnatowe (nazwy seryjnych produktów przemysáowych:
syrena, soplica, nazwy mieszkaĔców paĔstw i regionów: Czech).
Kryterium decydującym o wáączeniu nazwy wáasnej do leksykonu byáaby semantyka. „Powinny w sáowniku znaleĨü siĊ nazwy, których znaczenie konotatywne da siĊ
przetworzyü w informacjĊ semantyczną” (CieĞlikowa 1993: 29).
Wobec doĞü ogólnikowo okreĞlonych kategorii pochodnych nazw wáasnych jako
potencjalnych haseá sáownika ogólnego polszczyzny trzeba przede wszystkim zadaü
sobie pytanie, o jakie formalne klasy leksemów chodzi. Jak byáo wyĪej wspomniane,
w sáownikach wymienia siĊ gáównie dwie grupy regularnie tworzonych derywatów,
mianowicie rzeczowniki bĊdące nazwami mieszkaĔców, motywowane przez nazwy
miejscowoĞci, krain, paĔstw, kontynentów i obiektów kosmicznych oraz odtoponimiczne przymiotniki. Z opracowaĔ poĞwiĊconych tej tematyce (zob. Bibliografia) wynika,
Īe tak okreĞlonym derywatom daleko do wyczerpania problemu. Okazuje siĊ bowiem,
Īe nazwy wáasne cechuje spora aktywnoĞü sáowotwórcza. Aczkolwiek nazwy te bezpoĞrednio mogą motywowaü gáównie rzeczowniki i przymiotniki, to jednak ich gniazda
sáowotwórcze nie ograniczają siĊ do tych klas derywatów. Te ostatnie przecieĪ otwierają
nowe moĪliwoĞci derywacyjne, a wiĊc pochodne nazw wáasnych są przez nie motywowane nie tylko bezpoĞrednio, ale i poĞrednio (Kallas 2003). Poza tym toponimy to ok.
jedna trzecia onimów bazowych, trzeba siĊ zatem liczyü z faktem, Īe w jĊzyku wystĊpują derywaty od innych typów nazw wáasnych, jak mitonimy, ergonimy, a zwáaszcza
od antroponimów (Kallas 2006), odznaczające siĊ — byü moĪe — mniejszą regularnoĞcią i seryjnoĞcią.
BezpoĞrednio nazwy wáasne mogą motywowaü nastĊpujące klasy leksemów (Michalewski 1972, RóĪycka 2006, ZarĊbski 2003, DereĔ 2005: 22–28):
rzeczowniki: makiawelizm, baákanizacja, werteriada, warszawka, sienkiewiczolog,
sáawojka, donkiszoteria, olszewik; hektopaskal, antyeuropa, reeuropeizacja; gorbaczomania, warszawocentryzm, polonofobia; ZCHN, KUL; ĝwierkobyl, Billary,
Chinapeszt;
przymiotniki: spartaĔski, rosyjski, dantejski, freudowski, ezopowy, janosikowaty, putramentalny, háaskoidalny, gomuákowsko-gierkowski, nacjonalistyczno-moczarowski;
czasowniki: glempiü, sfinlandyzowaü, zbrukselizowaü, amerykanizowaü siĊ;
przysáówki: salomonowo, po polsku, po balzakowsku;
imiesáowy: kadenizujący, podamerykanizowany, przeszajnowany.
Nietrudno zauwaĪyü, Īe pochodne nazw wáasnych to jednostki o róĪnorodnej
strukturze formalnej, są bowiem wĞród nich, poza derywatami i záoĪeniami, zestawienia, wyraĪenia przyimkowe i skrótowce, co z leksykograficznego punktu widzenia teĪ
nie jest bez znaczenia.
Pochodne nazw wáasnych stanowią niezwykle zróĪnicowaną grupĊ takĪe pod wzglĊdem semantycznym. WĞród rzeczowników poza wspomnianymi wyĪej tworzonymi se-
194
Krystyna Kowalik
ryjnie nazwami mieszkaĔców są takĪe inne klasy derywatów (KopaliĔski 1996, Kallas
2003, Pajewska 2005, Kallas 2006), np.:
nazwy osób: goliat, áazarz, eskulap, beniaminek, alfons, chuligan, stachanowiec;
nazwy mieszkanek: Buágarka, Chinka, Polka, Rosjanka, Sáowenka;
nazwy ekspresywne mĊskie i ĪeĔskie: Angol, Francuzik, Niemra;
nazwy dyscyplin naukowych: arabistyka, bohemistyka, polonistyka, turkologia, egiptologia, niemcoznawstwo;
nazwy specjalistów w zakresie dyscyplin naukowych: arabista, bohemista, polonista;
egiptolog, turkolog;
nazwy specjalistek w zakresie dyscyplin naukowych: arabistka, bohemistka, polonistka,
egiptoloĪka, turkoloĪka;
nazwy jĊzyków: angielszczyzna, czeszczyzna, polszczyzna;
nazwy lekcji: francuz, polak;
nazwy zapoĪyczeĔ: anglicyzm, polonizm;
nazwy ksiąĪek, dokumentów: polonica, varsaviana;
nazwy cech abstrakcyjnych: amerykanizm, niemieckoĞü, polonofilstwo, rusofobia, anglomania;
nazwy czynnoĞci: polonizacja, rusyfikacja;
nazwy zakonów mĊskich: albertyni, augustianie, bazylianie, benedyktyni, bernardyni;
nazwy zakonów ĪeĔskich: klaryski, urszulanki;
nazwy zwierząt, ras: arab, teksle ‘rasa owiec’, boloĔczyk, spaniele;
nazwy roĞlin: alstromeria, begonia, brukselka, budleja, euforbia, forsycja, gloksynia,
kobea; marcinki, michaáki, weigela, weronika (Magda-Czekaj 2003);
nazwy produktów spoĪywczych, potraw: beszamel, brie, camambert, ementaler, gouda,
graham, malaga, tabasco, sherry;
nazwy tkanin, garderoby: astrachan, ulster, walansjenka, tweed, tybet; panama, bikini,
bermudy, baskijka, piuska, degolówka, batorówka (teĪ szabla);
nazwy Ğwiąt, zabaw: andrzejki, walentynki, saturnalie, sylwester;
nazwy taĔców: boston, charleston, habanera, siciliana, sztajer;
nazwy chorób: franca, tularemia, brucelozy;
nazwy leków, mineraáów, substancji chemicznych: boksyt, fleczer, turkus, wanad, werniks, weronal, wulfenit;
nazwy jednostek miar: amper, dĪul, wat, wolt;
nazwy nagród: Edgar, Nobel, Oscar;
nazwy pojazdów: ford, nyska, warszawa;
nazwy przyrządów: gilotyna, jacuzzi;
nazwy broni: brauning, colt, kaáasznikow, sten, winchester, damascenka;
nazwa stylu: biedermeier, goldwynizm, gongoryzm, sheraton;
nazwy kierunków: parnasizm, stoicyzm;
nazwy rodzajów pisma: brajl, cyrylica, szwabacha;
nazwy dyscyplin sportowych: alpinizm, maraton, taternictwo.
Jak widaü, poza derywatami morfologicznymi są teĪ neosemantyzmy, bĊdące efektem procesów apelatywizacji niewspomaganych dodatkowo wykáadnikami sáowotwór-
Pochodne nazw wáasnych w sáownikach ogólnych wspóáczesnej polszczyzny
195
czymi — typu: adonis, alfons, amper, angstrem, aurora (Michalewski 1972). Liczną
grupĊ stanowią równieĪ przymiotniki, nie tylko derywaty ogólnorelacyjne, ale derywaty
o znaczeniu lokatywnym, temporalnym i posesywnym, pochodne od wyraĪeĔ przyimkowych z imiennym komponentem realizowanym przez nazwĊ wáasną, typu nadwiĞlaĔski,
postpeerelowski, przywatykaĔski (Wtorkowska 2001).
Zakres wáączanego do sáowników wspóáczesnej polszczyzny materiaáu obejmującego pochodne nazwy wáasnej warto zilustrowaü konkretnym przykáadem, który równoczeĞnie umoĪliwi zaobserwowanie pewnych modyfikacji w strategii opisu leksykograficznego, zwáaszcza istotnych na etapie formuáowania zasad hasáowania. Punktem
wyjĞcia bĊdzie tu materiaá zgromadzony w sáowniku gniazd sáowotwórczych (2001),
przykáadem zaĞ gniazdo z centrum Ameryka. Obejmuje ono 16 derywatów (nb. wybór
tego sáownika jako punktu odniesienia nie jest przypadkowy, sáownik gniazdowy bowiem
opiera siĊ na materiaáach zawartych w sáownikach ogólnych polszczyzny i w zasadzie
uwzglĊdnia tylko te pochodne, które w nich wáaĞnie są potwierdzone):
<AMERYKA> red.
ameryk-(ø) chem.
[Ameryk-anin] red.
Amerykan<>-ka 1.
ameryk-aĔski
amerykan<>-(ø) 1., 2., 3. sport.
[amerykaĔ<>-istyka]
[amerykanist<>-(a)]
amerykaĔ<>-izm 1., 2., [Sz 3.]
amerykan<>-ka 2.*, 3.* ksiĊg., 4.* poligr., 5. roln., 6.* sport.
[amerykaĔsk-oĞü]
amerykaĔ<>-izowaü (siĊ)
amerykaniz-acja
[z-amerykanizowaü (siĊ)]
[latyn-o-amerykaĔski] supl.
[paleo/amerykaĔski] antr.
pan/amerykaĔski
Pomijając na razie sposoby definiowania znaczeĔ poszczególnych leksemów w podstawowych dla polszczyzny sáownikach, warto zwróciü uwagĊ na dobór haseá i ich
wzajemne relacje.
SJPDor (1958): Nie podaje hasáa bazowego i nazwy mieszkaĔca. Nazwa mieszkanki Ameryki Pád. lub Pán. oraz obywatelki Stanów Zjednoczonych Ameryki Pán. stanowi
podhasáo w artykule z wokabuáą amerykanka, gdzie przytoczono szeĞü innych znaczeĔ
tego wyrazu. Brak rzeczownika abstrakcyjnego z sufiksem -oĞü. Rozbudowane hasáo przymiotnikowe — poza przysáówkiem liczne poáączenia wyrazowe, m.in. bar a., pojedynek
a., záoto a., sosna a., plan a., retusz a., ksiĊgowoĞü a. ‘oszustwo’. Czasownik zwrotny
stanowi podhasáo hasáa amerykanizowaü (nb. odnotowany w Suplemencie przymiotnik
prefiksalny proamerykaĔski nie zostaá uwzglĊdniony w sáowniku gniazdowym).
SJPSz (1978): TakĪe tu brak hasáa bazowego i nazwy mieszkaĔca. Podobnie jak
w SJPDor, o uwzglĊdnieniu ĪeĔskiej nazwy osobowej zadecydowaáy nieproprialne zna-
196
Krystyna Kowalik
czenia leksemu amerykanka. Analogiczne zasady przyjĊto tu przy hasáowaniu czasowników. NowoĞcią jest rzeczownik odsáowny amerykanizowanie (siĊ).
PSWP (1994): 18 odrĊbnych haseá i 1 odsyáaczowe. Odnotowuje nazwĊ bazową.
OdrĊbne hasáa stanowią Amerykanka ‘mieszkanka..., obywatelka...’ oraz amerykanka
jako wyraz pospolity z siedmioma znaczeniami, rzeczowniki odsáowne amerykanizowanie i amerykanizowanie siĊ, hasáo przymiotnikowe analogiczne do SJPDor.
SWJPDun (1998): 7 artykuáów hasáowych, nazwa bazowa wystĊpuje tu tylko jako
hasáo odsyáaczowe („zob. odkrywaü — odkryü (na nowo) AmerykĊ”), brak nazwy mieszkaĔca, pod derywatem ĪeĔskim z sufiksem -ka brak znaczenia ‘mieszkanka’, derywaty
z sufiksem -izm (‘I — ‘wyraz ...’, II — ‘zespóá cech ...’) traktowane są jako homonimiczne, czasowniki zwrotne stanowią odrĊbne hasáa, czasowniki bezprefiksalne i prefiksalne
(amerykanizowaü — zamerykanizowaü, amerykanizowaü siĊ — zamerykanizowaü
siĊ) jako czáony pary aspektowej áącznie stanowią wokabuáĊ jednego artykuáu hasáowego.
ISJP (2000): brak tu nazwy bazowej, jako odrĊbne podane są nazwy mieszkaĔca
(teĪ potoczne Amerykaniec) i mieszkanki, takĪe amerykanizacja i amerykanizm,
przymiotnik i podhasáo przysáówek (po amerykaĔsku), czasownik zwrotny stanowi
podhasáo niezwrotnego. Odnotowane są ponadto przymiotniki záoĪone poáudniowoamerykaĔski i póánocnoamerykaĔski.
SOPMiod (2002): Pod hasáem Ameryka w czĊĞci poĞwiĊconej rodzinie wyrazów
podano, Īe „Od nazwy Ameryka pochodzą Amerykanin, Amerykanka, Amerykanie, [...]
amerykanka. Inne wywodzące siĊ od wyrazu Ameryka formy to przymiotnik amerykaĔski i rzeczownik amerykanizacja”.
USJP (2004): Odnotowuje bazową nazwĊ wáasną. OdrĊbne hasáa stanowią tu
Amerykanin, Amerykanka, dalej nazwa dyscypliny naukowej (amerykanistyka)
i specjalista w jej zakresie (amerykanista), ponadto amerykanizacja, amerykanizm,
a takĪe czasowniki: amerykanizowaü i zwrotny — amerykanizowaü siĊ, przymiotnik
amerykaĔski i jako podhasáa pochodne: amerykaĔski w uĪyciu rzeczownikowym pot.
‘jĊzyk’ i przysáówek po amerykaĔsku, odrĊbne zaĞ amerykaĔskoĞü ksiąĪk., amerykaĔszczyzna (takĪe latynoamerykaĔski, poáudniowoamerykaĔski, póánocnoamerykaĔski i proamerykaĔski).
SPSBral (2005): 12 odrĊbnych haseá, brak nazwy bazowej. W haĞle amerykanistyka odnotowano przymiotnik amerykanistyczny oraz rzeczowniki amerykanista,
amerykanistka bez informacji o znaczeniu. W haĞle amerykanizacja podano czasowniki amerykanizowaü, amerykanizowaü siĊ. Dwa hasáa amerykaĔski (przymiotnik
i rzeczownik w zn. ‘jĊzyk’ (oddzielnie teĪ panamerykanizm, panamerykanista, panamerykaĔski, proamerykaĔski, zamerykanizowaü, zamerykanizowaü siĊ). Nowe
hasáa American dream oraz amerykaĔszczyzna.
W przedstawionych strategiach najistotniejsze jest to, Īe tylko niektóre sáowniki podają bazową nazwĊ wáasną (PSWP, SOPMiod, USJP) i pochodną od niej nazwĊ mieszkaĔca (PSWP, SOPMiod, ISJP, USJP), derywat ĪeĔski od nazwy mieszkaĔca — poza jednym
wyjątkiem (SWJPDun) — traktowany jest jako hasáo polisemiczne, czasownik zwrotny
czĊĞciej traktowany jako podhasáo, prefiksalne derywaty czasownikowe podawane są
jako czáony pary aspektowej (SWJPDun) lub oddzielne hasáa (USJP, SPSBral).
197
Pochodne nazw wáasnych w sáownikach ogólnych wspóáczesnej polszczyzny
SJPDor
SJPSz
PSWP
SWJPDun
ISJP
USJP
American dream
ameryk
+
+
+
Ameryka
amerykan
+
+
+
+
+
+
(+)
+
+
+
+
+
Amerykanin
+
+
+
+
+
+
Amerykaniec
amerykanista
SPSBral
+
+
+
amerykanistka
(+)
(+)
amerykanistyczny
+
(+)
amerykanistyka
+
+
+
+
+
amerykanizacja
+
+
+
+
+
+
+
amerykanizm I
+
+
+
+
+
+
+
amerykanizm II
amerykanizowaü
+
+
+
+
+
+
+
(+)
amerykanizowaü siĊ
(+)
(+)
+
+
(+)
+
(+)
amerykanizowanie
+
+
+
(+)
+
+
+
+
(+)
(+)
+
+
+
+
+
(+)
(+)
+
+
+
amerykanizowanie siĊ
Amerykanka
(+)
(+)
+
amerykanka
+
+
+
amerykany
amerykaĔski
(+)
+
+
amerykaĔski
amerykaĔskoĞü
+
+
+
amerykaĔszczyzna
latynoamerykaĔski
+
+
+
po amerykaĔsku
proamerykaĔski
+
(+)
+
+
+
(+)
+
poáudniowoamerykaĔski
póánocnoamerykaĔski
+
(+)
+
+
+
+
+
zamerykanizowaü
(+)
(+)
+
+
zamerykanizowaü siĊ
(+)
(+)
+
+
W nawiasie zaznaczono wytáuszczone w sáownikach podhasáa, znakiem + zaznaczono hasáa z Suplementu SJPDor.
198
Krystyna Kowalik
Osobnym problemem są definicje. OczywiĞcie, są one zróĪnicowane, zaleĪą od
przyjĊtych strategii objaĞniania znaczeĔ w poszczególnych sáownikach i indywidualnych
zasad ich realizacji. Niemniej dadzą siĊ tu ustaliü pewne typy, które w róĪnym stopniu
zdają sprawĊ z tego, Īe mamy do czynienia z pochodnymi od nazw wáasnych. W wypadku analizowanych wyĪej haseá moĪna stwierdziü co najmniej cztery róĪne sposoby
objaĞniania ich znaczenia: a) bez odwoáywania siĊ do bazowej nazwy wáasnej, b) z definicją zawierającą bazową nazwĊ, c) z definicją zawierającą derywat od nazwy bazowej bezpoĞrednio motywujący wyraz hasáowy, d) z definicją podającą zarówno nazwĊ
bazową, jak i pochodne od niej.
Ad a) definicjami bez wskazywania na nazwĊ wáasną opatrzone są hasáa: ameryk
‘pierwiastek chemiczny’, amerykan 1. ‘in. amerykanka w zn. 4; odkryty, zwykle dwukoáowy powóz ...’, 2. ‘rodzaj gry w bilard’, 3. gw. ‘páug’, 4. blp ‘gatunek ziemniaków’,
5. sport. ‘jacht ...’ (SJPDor).
Ad b) definicjami zawierającymi nazwĊ wáasną opatrzone są hasáa: amerykanistyka ‘nauka o Ameryce, o jakiejkolwiek dziedzinie Īycia Ameryki’ (SJPDor).
Ad c) definicjami zawierającymi derywaty od nazwy bazowej opatrzono hasáa:
amerykanista ‘specjalista w którymkolwiek z dziaáów amerykanistyki’, amerykanizowaü siĊ ‘ulegaü amerykanizacji’, amerykanizm ‘1. zespóá cech charakterystyczny
dla cywilizacji póánocnoamerykaĔskiej’, 2. ‘osobliwoĞü charakterystyczna dla jĊzyka
angielskiego w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pán.’, 3. ‘forma, wyraz, wyraĪenie,
zwrot, konstrukcja skáadniowa uĪyte w jakimĞ jĊzyku pod wpáywem jĊzyka amerykaĔsko-angielskiego’, Amerykaniec ‘niektórzy mówią AmerykaĔce o Amerykanach’
(ISJP), amerykaĔskoĞü ksiąĪk. ‘zespóá cech wáaĞciwy Īyciu i kulturze Amerykanów
ze Stanów Zjednoczonych’ (USJP).
Ad d) definicjami zawierającymi tak nazwĊ bazową, jak i odpowiednie derywaty
od niej opatrzono hasáa: amerykanizacja ‘wprowadzanie stosunków wáaĞciwych Ameryce; stosowanie wzorów amerykaĔskich’ (SJPDor), ‘wzorowanie siĊ na amerykaĔskim
stylu Īycia; wpáywanie na kogoĞ, by przejąá cechy charakterystyczne dla Amerykanina’
(SWJPDun), amerykanizowaü ‘przeszczepiaü swoiste cechy amerykaĔskie, obyczaje,
mowĊ, stosunki i wzory; poddawaü wpáywowi amerykanizmu’, amerykaĔski ‘mający związek z Ameryką, wáaĞciwy Ameryce lub Amerykanom, pochodzący z Ameryki,
wyprodukowany w Ameryce itp.’.
W wypadku haseá polisemicznych kaĪde ze znaczeĔ moĪe byü opatrzone definicją innego typu, por. amerykanka: 1. Amerykanka ‘mieszkanka Ameryki Pád. i Pán.’,
2. Amerykanka ‘obywatelka Stanów Zjednoczonych Ameryki Pán.’, 3. ‘fotel-áóĪko’,
4. ‘in. amerykan’, 5. ksiĊg. a) ‘ in. ksiĊgowoĞü amerykaĔska...’, b) ‘ksiĊga uĪywana
w ksiĊgowoĞci amerykaĔskiej’ (SJPDor), amerykaĔszczyzna pot. a) amerykaĔska odmiana jĊzyka angielskiego’, b) ‘to, co jest charakterystyczne dla Stanów Zjednoczonych
lub stamtąd pochodzi’ (USJP). Ustalenie reguá zastosowania powyĪszych typów objaĞnieĔ wymagaáyby zarówno dokáadnych analiz materiaáu z poszczególnych sáowników,
jak i dodatkowych badaĔ porównawczych.
Z powyĪszych danych wynika takĪe obserwacja, Īe w objaĞnieniach znaczeĔ wyrazów pochodnych od nazw wáasnych w wiĊkszoĞci sáowników doĞü swobodnie pod-
Pochodne nazw wáasnych w sáownikach ogólnych wspóáczesnej polszczyzny
199
chodzi siĊ do problemu motywacji bezpoĞredniej i poĞredniej derywatów. Informacje
o sáowotwórczych relacjach konsekwentnie zawierają artykuáy hasáowe w PSWP:
ameryk z áaciĔskiego americium — od Ameryka — nazwy kontynentu
Ameryka pochodny od Amerigo Vespucci — imienia podróĪnika wáoskiego
amerykan pochodny od Ameryka
Amerykaniec pochodny od Ameryka
Amerykanin pochodny od Ameryka — nazwy kontynentu i paĔstwa
amerykanista pochodny od amerykanistyka
amerykanistyczny pochodny od amerykanistyka albo amerykanista
amerykanistyka pochodny od amerykaĔski
amerykanizacja pochodny od amerykanizowaü
amerykanizm pochodny od amerykaĔski
amerykanizowaü pochodny od amerykaĔski
amerykanizowaü siĊ pochodny od amerykanizowaü
amerykanizowanie pochodny od amerykanizowaü
amerykanizowanie siĊ pochodny od amerykanizowaü siĊ
Amerykanka pochodny od Amerykanin
amerykanka pochodny od amerykaĔski
amerykaĔski pochodny od Ameryka
amerykaĔskoĞü pochodny od amerykaĔski
Polska praktyka leksykograficzna drugiej poáowy XX wieku zdaje siĊ potwierdzaü,
Īe obecnoĞü w sáownikach ogólnych nazw wáasnych i pochodnych od nich wyrazów
uzaleĪniona byáa od znaczenia tychĪe. Apelatywne znaczenie kwalifikowaáo je jako
potencjalne hasáa sáownikowe. RównoczeĞnie obecnoĞü pewnych haseá, a brak innych
sugeruje, Īe o ich uwzglĊdnianiu mogáa decydowaü seryjnoĞü odpowiednich typów derywatów oraz ich frekwencja w tekstach. Od arbitralnych rozstrzygniĊü leksykografów
natomiast zaleĪaáo to, czy nazwy wáasne niemające znaczeĔ apelatywnych trafiaáy do
sáowników jako wyrazy bazowe odpowiednich formacji sáowotwórczych. Kluczową
rolĊ odgrywaáy takĪe wzglĊdy pozamerytoryczne, jak np. wielkoĞü sáownika (por. niezgodny z praktyką leksykograficzną ostatnich lat postulat: „Nie mogą, z e w z g l Ċ d ó w o b j Ċ t o Ğ c i o w y c h [rozstrzelenie moje K.K.] znaleĨü siĊ w sáowniku nazwy
pochodne od nazw wáasnych, tworzące regularne serie (przymiotniki, nazwy narodowoĞci, nazwy mieszkaĔców)”, CieĞlikowa 1993: 29). NiezaleĪnie jednak od tego obserwuje siĊ wzrost liczby derywatów od nazw wáasnych zamieszczanych w wydawanych
ostatnio sáownikach. MoĪna to wiązaü z rozbudową zasobu Ğrodków derywacyjnych
i rozszerzaniem siĊ ich moĪliwoĞci walencyjnych, a takĪe ze wzrostem aktywnoĞci sáowotwórczej wspomnianych nazw, co w sumie przyczynia siĊ do zwiĊkszenia inwentarza pochodnych od nich. Te tendencje dokumentują opracowania monograficzne, jakie
w ostatnich latach ukazaáy siĊ na rynku ksiĊgarskim. Opierając siĊ na tych ustaleniach,
moĪna siĊ pokusiü o pewne sugestie pod adresem opracowywanego aktualnie sáownika
wspóáczesnej polszczyzny. PoniewaĪ nowe noĞniki informacji nie stwarzają barier co
do objĊtoĞci tego opracowania, moĪna pomyĞleü o maksymalnie peánym zbiorze takich
leksemów. Wskazane by to byáo takĪe z uwagi na znaczną liczbĊ derywatów i ich typów
od niektórych podstaw oraz sporą wariancjĊ form. Takie plany usprawiedliwia obecny
200
Krystyna Kowalik
w tytule sáownika przymiotnik wielki. DostĊpne monografie z pewnoĞcią uáatwiáyby
zestawienie wstĊpnej listy haseá. Rozbudowany korpus pozwoli na tekstowe potwierdzenie obecnoĞci odpowiednich wyrazów i egzemplifikacjĊ ich uĪycia. Do rozwaĪenia
naturalnie pozostaje kwestia harmonogramu prac.
Bibliografia
B o c h n a k o w a A., 1994, Rzeczowniki pospolite utworzone od obcych nazw, Onomastica XXXIX,
s. 185–189.
Ȼ ɪ ɨ ɞ ɡ ɢ ɚ ɤ Ƀ., 1974, ɋɥɨɜɨɨɛɪɚɡɨɜɚɬɟɥɶɧɚɹ ɫɪɭɤɬɭɪɚ ɷɬɧɨɧɢɦɨɜ ɜ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɦ ɪɭɫɫɤɨɦ ɹɡɵɤɟ
ɜ ɫɨɩɨɫɬɚɜɥɟɧɢɢ ɫ ɩɨɥɶɫɤɢɦ ɹɡɵɤɨɦ, Rozprawy Komisji JĊzykowej WTN XIX, s. 137–153.
C h l e b d a W., 2000, Ile jest Máawy w Máawie? Pochodne nazw wáasnych w jĊzykowym obrazie
Ğwiata Polaków, [w:] JĊzyk a kultura, t. 13: JĊzykowy obraz Ğwiata i kultura, red. A. Dąbrowska,
J. Anusiewicz, Wrocáaw, s. 247–259.
C h l u d z i Ĕ s k i A., 2006, Najnowsza warstwa eponimów odantroponimicznych zawarta w Nowym
sáowniku gwary uczniowskiej, [w:] Onimizacja i apelatywizacja, red. Z. Abramowicz, E. Bogdanowicz, Biaáystok, s. 39–46.
C i e Ğ l i k o w a A., 1993, Leksykografia nazw wáasnych a leksykografia nazw pospolitych, [w:]
Wokóá sáownika wspóáczesnego jĊzyka polskiego, t. III: Zakres selekcji i informacji, red.
W. LubaĞ, F. Sowa, Kraków, s. 23–31.
— 2006, Onimizacja, apelatywizacja a derywacja, [w:] Onimizacja i apelatywizacja, red. Z. Abramowicz, E. Bogdanowicz, Biaáystok, s. 47–56.
D e r e Ĕ B., 2005, Pochodne nazw wáasnych w sáowniku i tekĞcie, Opole.
D á u g o s z - K u r c z a b o w a K., 1990, Apelatywizacja biblijnych nazw wáasnych w jĊzyku polskim, Wrocáaw.
D v o n þ L., 1966, Odvodzovanie obyvateĐských mien od cudzích zemepisných názvov v slovenþine,
Jazykovedný þasopis XVII, s. 170–177.
G r o d z i Ĕ s k i E., 1973, Zarys ogólnej teorii imion wáasnych, Warszawa.
H e i n z A., 1963, Zagadnienie derywacji przymiotników od imion wáasnych, Onomastica VIII,
s. 19–59.
K a l e t a Z., 1998, Teoria nazw wáasnych, [w:] Polskie nazwy wáasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa–Kraków, s. 15–36.
K a l l a s K., 2003, Struktura gniazd sáowotwórczych konstytuowanych przez rzeczowniki nazywające paĔstwa (kraje), [w:] Sáowotwórstwo gniazdowe, Historia, metoda, zastosowanie, Kraków,
s. 64–85.
— 2006, Struktura gramatyczna gniazd sáowotwórczych konstytuowanych przez antroponimy,
LingVaria I, s. 57–71.
K a r p l u k M., 1986, Staropolskie nazwy krajów egzotycznych (Afryka, Ameryka, Azja — przegląd
derywatów), Onomastica XXX, s. 147–158.
K o m á r e k K., 2001, Apelatywizacja i proprializacja w antroponimii biblijnej, [w:] PoznaĔskie
Spotkania JĊzykoznawcze, t. VI, red. Z. KrąĪyĔska, Z. Zagórski, PoznaĔ, s. 91–98.
K o p e r d a n Š., 1958, K tvoreniu substantív a adjektív z miestopisných názvov, Jazykovedné štúdie
III: Spisovný jazyk, s. 83–106.
K o s y l Cz., 1974, O przechodzeniu nazw wáasnych do kategorii nazw pospolitych (na materiale
gwary studenckiej), Onomastica XIX, s. 85–104.
K o w a l i k - K a l e t a Z., 1982, Miejsce kategorii nazw mieszkaĔców (Polanin, Francuz, warszawiak) oraz etników (WiĞlanie, Litwini) w systemie jĊzykowym, Onomastica XXVII, s. 39–53.
K r e j a B., 1978, Problematyka sáowotwórcza derywatów od nazw geograficznych we wspóáczesnym jĊzyku polskim, GdaĔskie Studia JĊzykoznawcze II, s. 5–18.
Pochodne nazw wáasnych w sáownikach ogólnych wspóáczesnej polszczyzny
201
L u b a Ğ W., 2006, O kategoriach onimiczno-apelatywnych w polszczyĨnie, [w:] Manuscula linguistica in honorem Alexandrae CieĞlikowa oblata, Kraków, s. 261–274.
M a c h n i c k a V., 2005, Dlaczego i w jaki sposób nazwy wáasne stają siĊ nazwami pospolitymi?
— próba przeĞledzenia zasadniczych procesów na wybranych przykáadach, [w:] Nazewnictwo
na pograniczach, red. J. Ignatowicz-SkowroĔska, Szczecin, s. 45–56.
M a g d a - C z e k a j M., 2003, Imiona a nazwy roĞlin. Onimizacja i apelatywizacja, Onomastica
XLVIII, s. 209–223.
M a l e c M., 1998, Etnonimy. Nazwy narodowoĞci, nazwy mieszkaĔców, [w:] Polskie nazwy wáasne.
Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa–Kraków, s. 181–188.
M a l i c k a O., 1986, Apelatywizacja nazw wáasnych jako proces derywacji semantycznej, Zeszyty
Naukowe WSP w Opolu. Seria A. Filologia Rosyjska XXV, s. 95–99.
M i c h a l e w s k i K., 1972, Udziaá imion wáasnych we wzbogacaniu apelatywnych zasobów sáownikowych, Rozprawy Komisji JĊzykowej àódzkiego Towarzystwa Naukowego XVIII, s. 101–131.
M i o d e k J., O r z e c h o w s k i K., P i o t r o w s k i J., 1967, Nomina propria w funkcji wyrazów
pospolitych, JĊzykoznawca 16–17, s. 65–73.
M r ó z e k R., 2006, Apelatywna sfera jĊzykowa a sfera onimiczna — przed- i poglobalizacyjny
problem onomastyki, [w:] Onimizacja i apelatywizacja, red. Z. Abramowicz, E. Bogdanowicz,
Biaáystok, s. 153–163.
O s t r o m Ċ c k a - F r ą c z a k B., 2001, Nazwy wáasne jako podstawy derywacji, [w:] Wspóáczesna
leksyka, red. K. Michalewski, cz. II, àódĨ, s. 67–75.
P a j e w s k a E., 2005, Rzeczowniki pospolite od nazw wáasnych w ujĊciu leksykograficznym (na
podstawie Uniwersalnego sáownika jĊzyka polskiego pod redakcją S. Dubisza), [w:] Nazewnictwo na pograniczach, red. J. Ignatowicz-SkowroĔska, Szczecin, s. 65–77.
P a á u s z y Ĕ s k a E., 2003, Nazwy wáasne w funkcji nieonomastycznej, [w:] Metodologia badaĔ
onomastycznych, red. M. Biolik, Olsztyn, s. 115–120.
P i e l a A., 2001, Osobowe nomina propria jako podstawy sáowotwórstwa derywatów, Poradnik
JĊzykowy, z. 8, s. 28–40.
R ó Ī y c k a I., 2006, Czasowniki z obcą nazwą wáasną w podstawie, [w:] Onimizacja i apelatywizacja, red. Z. Abramowicz, E. Bogdanowicz, Biaáystok, s. 173–183.
R u d n i c k a E., 2006, Eponimizmy versus eponimy. Eponimizmy jako efekt mechanizmu apelatywizacji eponimów, [w:] Onimizacja i apelatywizacja, red. Z. Abramowicz, E. Bogdanowicz,
Biaáystok, s. 185–199.
R u t k o w s k i M., 2007, Nazwy wáasne w strukturze metafory i metonimii, Olsztyn.
R y m u t K., 1988, Nazwy wáasne w sáowniku wspóáczesnego jĊzyka polskiego, [w:] Wokóá sáownika wspóáczesnego jĊzyka polskiego. Materiaáy konferencji w Paszkówce 26–28 XI 1986 r., red.
W. LubaĞ, Studia Leksykograficzne I, Wrocáaw, s. 117–123, przedruk w: tegoĪ, Szkice onomastyczne i historycznojĊzykowe, Kraków 2003, s. 224–230.
S a t k i e w i c z H., 1992, Europa, europejski, Europejczyk, Poradnik JĊzykowy, z. 7, s. 547–548.
S c h a b o w s k a M., 1972, Apelatywizacja rzeczowników wáasnych na przykáadzie wyrazów zapoĪyczonych do jĊzyka polskiego, [w:] Symbolae polonicae in honorem Stanislai Jodáowski,
Wrocáaw, s. 155–164.
S m o c z y Ĕ s k i P., 1962, Nomina appellativa i propria we wzajemnym oddziaáywaniu sáowotwórczym, Biuletyn PTJ XXI, s. 61–82.
S m ó á k o w a T., 2002, Nazwy wáasne jako podstawa nazw pospolitych, [w:] JĊzyk w przestrzeni
spoáecznej, red. K. Rymut, U. ĩydek-Bednarczuk, Opole, s. 339–350.
S u l i s z M., 1969, Budowa sáowotwórcza nazw etnicznych w jĊzyku polskim (Formacje z przyrostkiem -’anin, -ak // -’ak, -czyk, -ik // -yk, -in // -yn), Rozprawy Komisji JĊzykowej Wrocáawskiego
Towarzystwa Naukowego 7, s. 287–341.
T a s z y c k i W., 1976, Rzeczowniki typu lisowczyk, towiaĔczyk, piásudczyk, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace JĊzykoznawcze III, s. 81–85.
202
Krystyna Kowalik
T y r p a A., 2006, Apelatywizacja etnonimów, [w:] Onimizacja i apelatywizacja, red. Z. Abramowicz,
E. Bogdanowicz, Biaáystok, s. 261–269.
U r b a Ĕ c z y k S. red., 1978, Encyklopedia wiedzy o jĊzyku polskim, Wrocáaw.
— red., 1991, Encyklopedia jĊzyka polskiego, Wrocáaw.
W t o r k o w s k a M., 2001, Przymiotniki derywowane od wyraĪeĔ przyimkowych we wspóáczesnym
jĊzyku polskim, [w:] Wspóáczesna leksyka, red. K. Michalewski, cz. II, àódĨ, s. 182–190.
Z a r Ċ b s k i R., 2003, Etnonimy i nazwy odetniczne w polskich przekáadach Nowego Testamentu,
Onomastica XLVIII, s. 45–78.
ĩ m i g r o d z k i P., 2003, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice.
Sáowniki
K o p a l i Ĕ s k i W., 1996, Sáownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych, Warszawa.
à a z i Ĕ s k i M., 2007, Sáownik nazw miejscowoĞci i mieszkaĔców z odmianą i poradami jĊzykowymi, Warszawa.
Sáownik gniazd sáowotwórczych wspóáczesnego jĊzyka ogólnopolskiego, 2001, red. H. Jadacka, t. 1:
T. Vogelgesang, Gniazda odprzymiotnikowe, Kraków; t. 2: H. Jadacka i in., Gniazda odrzeczownikowe, Kraków.
Sáownik gniazd sáowotwórczych wspóáczesnego jĊzyka ogólnopolskiego, 2004, t. 3: M. SkarĪyĔski i in.,
Gniazda odczasownikowe, cz. 1–2, Kraków; t. 4: M. SkarĪyĔski, Gniazda motywowane przez
liczebniki, przysáówki, zaimki, przyimki, modulanty, onomatopeje, wykrzykniki, Kraków.
MSJP — Maáy sáownik jĊzyka polskiego, red. M. Skorupka, H. Auderska, Z. àempicka, Warszawa
1968.
SOPMiod — J. Miodek, Sáownik ojczyzny polszczyzny, oprac. M. ZaĞko-ZieliĔska, T. Piekot,
Wrocáaw 2002.
SPSBral — Sáownik 100 tysiĊcy potrzebnych sáów, red. J. Bralczyk, Warszawa 2005.