M. Bodziany, Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość
Transkrypt
M. Bodziany, Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość
ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3079 SOCJOLOGIA XLIV WROCŁAW 2008 MAREK BODZIANY Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych, Wrocław GRUPY DYSPOZYCYJNE A WIELOKULTUROWOŚĆ. SOCJOLOGICZNY ASPEKT DYFUZJI KULTUR W DOBIE ZMIAN SPOŁECZNYCH Polskie społeczeństwo od początku lat 90. XX w. podlega głębokim, wielokierunkowym przeobrażeniom, które rozpatrywane w kategoriach zjawisk społecznych nie są czymś wyjątkowym, ponieważ stanowią immanentną sferę rozwoju cywilizacji1. Jednym z obszarów tych przeobrażeń są zmiany w definiowaniu roli jednostki społecznej w nowych uwarunkowaniach współczesnego świata, w tym również w postrzeganiu wartości życia ludzkiego, w skłonnościach do pokojowego rozstrzygania konfliktów pomiędzy narodami, a także procesów integracyjnych, których efektem jest tworzenie struktur wielonarodowych, sojuszy i unii gospodarczych. Omawiane zmiany dotyczą zjawisk społecznych zachodzących w ramach makrostruktur2, czyli wielkich struktur społecznych, w najogólniejszym ujęciu definiowanych jako część społeczeństwa globalnego, tworzona m.in. przez klasy, warstwy, grupy zawodowe, grupy wyznaniowe, naród, państwo oraz wzajemne relacje zachodzące między nimi. Zakrojone na nieznaną dotąd skalę procesy integracyjne, zachodzące w Europie i na świecie, są efektem zmiany społecznej, która w rozumieniu socjologicznym rozpatrywana jest jako efekt działania wielu różnorodnych czynników, z których na podkreślenie zasługują: nierówności społeczno-ekonomiczne i wynikające z nich konflikty o dostęp do dóbr, dążenia subkultur do zmiany swego niekorzystnego położenia, a także istnienie instytucji, w których zachodzą procesy 1 D. Niedźwiedzki, Władza – tożsamość – zmiana społeczna, Universitas, Kraków 2003, s. 12. P. Sztompka, Socjologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, s. 138. Makrostruktura definiowana jest jako tzw. „struktura drugiego rzędu, sieć powiązań między złożonymi obiektami społecznymi, a więc takimi, które same są wyposażone w strukturę”. Pojęciem przeciwstawnym jest mikrostruktura, którą autor ten definiuje jako „sieć powiązań pomiędzy elementarnymi składnikami życia społecznego, czyli takimi, które z punktu widzenia socjologii są traktowane jako ostateczne i dalej nierozkładalne”. 2 druk_soc_XLIV.indd 143 2008-11-03 14:13:16 144 MAREK BODZIANY wywołujące ich własne transformacje3. Według Z. Baumana „zmiany towarzyszą życiu społecznemu zawsze – bywają tylko szybsze lub wolniejsze, głębsze lub płytsze”4. A. Giddens twierdzi, że zmiana społeczna wyrasta na gruncie trzech zasadniczych czynników: ekonomicznych, politycznych i kulturowych. Należy do zjawisk, które trudno precyzyjnie zdefiniować, a podstawowym miernikiem zmiany społecznej będzie zakres przekształceń w danej strukturze5. Uogólniając, zmiana społeczna jest naturalną konsekwencją przemijania czasu, wraz z którym następują różnorodne zjawiska społeczne, mające odmienny charakter niż te, które były adekwatne do minionych epok. Wpływa również na nowe pojmowanie i definiowanie zjawisk już znanych, do których niewątpliwie zaliczyć należy obszar kulturalnej działalności człowieka i całych zbiorowości. Na uwagę zasługują słowa D. Niedźwiedzkiego, który twierdzi, że „zmiana społeczna oznacza przejście do nowego porządku społecznego, w zależności od jej głębokości i zakresu mniej lub bardziej odmiennego od stanu wyjścia”6. Niesie również ze sobą dla współczesnego świata wiele zagrożeń, które w obliczu nowego ładu polityczno-militarnego, jaki obserwujemy od upadku reżimów totalitarnych, przyjęły nowy, nieznany dotąd wymiar7. Nowe zagrożenia oraz coraz większe wymagania stawiane strukturom państwowym i ponadpaństwowym uwidoczniły pilną potrzebę podkreślenia znaczenia armii jako kreatora ładu i gwaranta bezpieczeństwa narodowego i ponadnarodowego. W związku z tym armię należy rozpatrywać przez dwa pryzmaty – jako grupę społeczną oraz jako instytucję. Dokonując charakterystyki armii przez pryzmat grupy społecznej, należy ją widzieć jako „zbiorowość, która przez określone środki identyfikacji, tj. mundur, regulamin, hierarchię, zwyczaje i obyczaje, odróżnia się od innych grup społecznych”8. Charakteryzując armię z perspektywy instytucji społecznej, należy ją widzieć jako instytucję, która otrzymała od społeczeństwa uprawnienia do zapewnienia szeroko pojmowanego ładu społecznego i bezpieczeństwa narodowego9. 3 J.H. Turner, Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2005, s. 229. 4 Z. Bauman, Po co komu teoria zmiany?, [w:] Zmiana społeczna. Teorie i doświadczenia polskie, J. Kurczewska (red.), PWN, Warszawa 1999, s. 21. 5 A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2005, s. 65 i 67–68. 6 D. Niedźwiedzki, op. cit., s. 27. 7 P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne, Akademia Obrony Narodowej (dalej: AON), Warszawa 2003, s. 19. Pojawiły się nowe zagrożenia – asymetryczne, charakteryzujące się niepowtarzalnością, zaskoczeniem, uderzeniem w najczulsze ogniwa struktur państwowych i ponadpaństwowych, przy jednoczesnych niskich nakładach finansowych. 8 O. Nowaczyk, Konstruowanie ładu społecznego przez wojsko jako determinanta bezpieczeństwa narodowego, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 182. 9 Ibidem, s. 47. druk_soc_XLIV.indd 144 2008-11-03 14:13:16 Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość 145 Armia traktowana jest również w literaturze przedmiotu jako makrostruktura, tworząca złożoną sieć powiązań pomiędzy elementami struktury obronności państwa. Z punktu widzenia socjologii tworzy grupę dyspozycyjną, czyniąc wiarygodne swoje role społeczne, tj. działania na rzecz interesów bezpieczeństwa państwa w wysoko zorganizowanych, zhierarchizowanych strukturach10. W literaturze spotkać można również pojęcie określające armię nie jako grupę, ale warstwę lub segment struktury społecznej. Niezależnie od nazewnictwa jej rola w systemie państwowym pozostaje taka sama, a mianowicie ma na celu obronność państwa i zapewnienie bezpieczeństwa jego obywateli11. Należy zastanowić się więc nad takim pojęciem, jak dyspozycyjność, co oznacza i jakimi czynnikami jest zdeterminowane? Dyspozycyjność według Z. Morawskiego jest „szczególną podległością jednego aktora społecznego drugiemu aktorowi, obejmującą znaczną część potencjalnie możliwych zachowań aktora podległego, którą można sprowadzić do władzy jednego podmiotu nad drugim”12. Zagrożenia dla współczesnego świata determinują więc sens istnienia armii jako grupy dyspozycyjnej. Podlega ona procesom integracyjnym, których przejawem są pakty, traktaty, sojusze i unie, stanowiące warunek konieczny bezpieczeństwa globalnego. Jednym z przejawów omawianych przeobrażeń, w tym procesów integracyjnych, było wstąpienie Polski do NATO 12 marca 1999 r. Podpisanie Traktatu Waszyngtońskiego dało Polsce z jednej strony gwarancje bezpieczeństwa i współpracy, a z drugiej strony nałożyło na nią wiele zobowiązań13. Jednym z nich stało się wydzielenie polskich komponentów wojskowych do struktur wielonarodowych, przewidzianych do działania poza terytorium kraju w ramach misji stabilizacyjnych i operacji pokojowych. Procesy integracyjne znalazły swoje odzwierciedlenie również we współpracy pomiędzy Polską a innymi organizacjami międzynarodowymi, takimi jak: Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), Organizacja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Europy – (OBWE) oraz Unia Zachodnioeuropejska (UZE). W efekcie 10 B. Barnaszewski, Transformacja roli struktur dyspozycyjnych wobec ewolucji wyzwań o charakterze globalnym i wewnątrzstrukturalnym, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 109. 11 A. Łapa, Negacja czy kontynuacja? Działalność grup dyspozycyjnych w okresie transformacji, [w:] ibidem, s. 125. 12 Z. Morawski, Siły zbrojne jako organizacja dyspozycyjna w świetle cywilnej kontroli nad wojskim. Aspekt prawnoinstytucjonalny, [w:] ibidem, s. 190. 13 Polska – NATO. Traktaty, gwarancje, zobowiązania, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1999, s. 89. Traktat Waszyngtoński jest porozumieniem, na podstawie którego powstało NATO. Został on zawarty 4 kwietnia 1949 r. w Waszyngtonie pomiędzy Belgią, Danią, Francją, Holandią, Islandią, Kanadą, Luksemburgiem, Norwegią, Portugalią, Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią i Włochami. Składa się z czternastu artykułów. Jego kluczowym elementem jest artykuł piąty, który mówi o tym, iż każdy atak na któregoś z członków NATO powinien być interpretowany przez pozostałe państwa członkowskie jako atak na nie same. druk_soc_XLIV.indd 145 2008-11-03 14:13:16 146 MAREK BODZIANY nawiązania współpracy z omawianymi organizacjami doszło do utworzenia kilku formacji wojskowych o charakterze wielonarodowym, w których skład weszły również polskie komponenty, do których zaliczyć należy Polsko-Ukraiński Batalion (POLUKRBAT), Polsko-Litewski Batalion (LITPOLBAT), Wielonarodowy Korpus Północ-Wschód (ang. Multinational Corps Northern – East – MNC NE) oraz Brygadę Szybkiego Rozwinięcia do Operacji ONZ (SHIRBRIG) (ang. Stand – by Forces High Readiness Brigade)14. Wielonarodowe grupy dyspozycyjne, rozpatrywane w kategoriach procesów integracyjnych zachodzących w ramach makrostruktur, determinuje wiele zjawisk społecznych, wśród których ogromne znaczenie mają czynniki kulturowe. Funkcjonowanie w wielokulturowym środowisku niesie bowiem ze sobą zagrożenia natury socjologicznej, antropologicznej oraz psychologicznej, w związku z czym zdaje się być zasadne podjęcie analizy wszelkich czynników kulturowych wpływających na funkcjonowanie wielonarodowych grup dyspozycyjnych, zarówno tych, stanowiących pozytywne składniki kultury, jak i czynników utrudniających prawidłowe interakcje wewnątrzstrukturalne czy wewnątrzgrupowe15. Wielokulturowość w realiach procesów integracyjnych odgrywa bardzo ważną rolę w kreowaniu właściwych stosunków międzynarodowych. Jest zjawiskiem adekwatnym do historii cywilizacji, która przez wieki przechodziła ewolucję wraz z postępującą zmianą społeczną. Obecnie w literaturze doszukać się można wielu jego interpretacji, w których określane jest mianem pluralizmu kulturowego, transkulturowości czy też multikulturowości. Niezależnie od definicji pierwotny sens pojęcia wielokulturowość jest taki sam lub bardzo zbliżony. Na uwagę zasługuje podejście P. Sztompki, który wielokulturowość ujmuje w dwojaki sposób. Pierwsze ujęcie opisuje jako „wielość i różnorodność kultur, zarówno w następujących po sobie w wymiarze historycznym, jak i koegzystencjalnym współcześnie”16. Drugie natomiast ujęcie pojmowane jest jako „stanowisko ideologiczne podkreślające prawo różnych społeczności do odmiennych sposobów życia, a nawet lansujące tezę o pełnej równości wszystkich kultur”17. Wielokulturowość jest również rozumiana jako różnorodność kultur w społeczeństwie, w którym indywidualność i niepowtarzalność każdej kultury jest akceptowana i jednakowo obdarzana szacunkiem. W szerszym ujęciu odnosi się zarówno do zjawisk narodowościowych, jak i doświadczeń społeczeństwa. Oznacza również zasadę demokratycznego współistnienia jednostek i grup o specyficznej tożsamości narodowej, odmiennych tradycjach, wartościach itd. 14 Cz. Kącki, Siły wielonarodowe do misji pokojowych, AON, Warszawa 2003, s. 145. Interakcja społeczna to według M. Webera nic innego, jak „działania społeczne”, lub według F. Znanieckiego „czynności społeczne”. B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s. 121. 16 P. Sztompka, op. cit., s. 255. 17 Ibidem. 15 druk_soc_XLIV.indd 146 2008-11-03 14:13:16 Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość 147 Wielokulturowość oparta na zasadach współistnienia odmiennych wartości i tradycji określonych w ramach jednego organizmu państwowego nabiera coraz większego znaczenia i skłania do głębokiej refleksji18. Skłania bowiem do zrozumienia i tolerancji wobec wszelkiej odmienności, wyzbycia się historycznie ugruntowanych uprzedzeń i stereotypów i, co najważniejsze, pojmowania obcej kultury w kategoriach jej systemu wartości, symboli, tradycji itd. Wielokulturowość jest również pojmowana w kategoriach szacunku do samego siebie i innych kultur, który pozwala na uniknięcie zaproponowanego przez Z. Baumana podziału na „My i Oni”, czyli przedstawicieli własnej i obcej kultury19. Sferą adekwatną do akceptacji obcej kultury jest więc szacunek do niej. Według M. Ratajczyk podstawą budowania szacunku dla odmienności jest zrozumienie własnego postępowania20. Nie bez znaczenia pozostaje również stwierdzenie, że poznanie obcej kultury jest pytaniem o sens własnej21. Podstawą pojmowania kultury innych narodów w realiach wielonarodowych grup dyspozycyjnych jest zatem stan świadomości o własnej kulturze oraz ugruntowana wiedza o obcej kulturze. Podstawowym determinantem istnienia wielokulturowości jest zjawisko dyfuzji kultur, zachodzące na przestrzeni dziejów świata w bardzo zróżnicowanych okolicznościach i warunkach. Definiowane jest jako „przepływ elementów kulturowych lub całych kompleksów czy konfiguracji kulturowych między odmiennymi kulturami”22. Od zarania dziejów dyfuzja kultur zachodziła wszędzie tam, gdzie dochodziło do spotkania kulturowego, w którym według J. Mikułowskiego Pomorskiego ludzie różnych kultur nawiązują kontakty bez zamiaru włączenia się w jedną z tych kultur23. Kontakt kulturowy natomiast jest „nawiązaniem interakcji i stosunków społecznych przez zbiorowości żyjące w obrębie odmiennych kultur”24. Zarówno spotkania, jak i kontakty kulturowe (międzykulturowe) opisują wszelkie interakcje międzykulturowe, których ślady odnajdujemy już w odległej historii cywilizacji. Były one funkcją wielu czynników, spośród których na plan pierwszy wysuwają się migracje grup etnicznych w poszukiwaniu nowych, dogodniejszych warunków do egzystencji. W takich okolicznościach dochodziło zwykle do niezamierzonej dyfuzji kultur, odbywającej się bez świadomej chęci 18 G. Socha, „Wielokulturowość jako wyzwanie współczesności”, referat odczytany na Międzynarodowym Forum Dialogu Kultur, zorganizowanym w dniach 18–23 sierpnia 2003 r. w Oscypolu. 19 Z. Bauman, Socjologia, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1996, s. 44–48. 20 Pomiędzy kulturami. Szkice z komunikacji międzykulturowej, M. Ratajczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, s. 7. 21 Ch. Hambden-Turner, F. Trompenaars, Siedem wymiarów kultury, Kraków 2002, s. 232, [w:] Pomiędzy kulturami..., s. 7. 22 P. Sztompka, op. cit., s. 255. 23 J. Mikułowski Pomorski, Komunikacja międzykulturowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2003, s. 46. 24 P. Sztompka, op. cit., s. 254. druk_soc_XLIV.indd 147 2008-11-03 14:13:16 148 MAREK BODZIANY socjalizacji. Proces socjalizacji w takim kontekście definiowany jest jako „podstawowy kanał przekazu kulturowego poprzez czasy i pokolenia”25. Spotkaniom kulturowym mającym charakter integracyjny towarzyszyło zjawisko asymilacji kulturowej, którą w pewnych aspektach możemy utożsamiać z procesem socjalizacji kulturowej. Asymilacja kulturowa jest jednak procesem bardziej złożonym, gdyż przebiega w kilku fazach. Aby jednak doszło do pełnej asymilacji kulturowej, muszą zostać spełnione odpowiednie warunki. J. Mikułowski Pomorski wskazuje na podejście M. Gordona, który klasyfikuje te warunki następująco: pierwszy – akulturacja, polegająca na przyjęciu przez przedstawicieli kultury asymilowanej wzorów zachowań kultury asymilującej; drugi – asymilacja strukturalna, dotycząca przenikania przedstawicieli jednej kultury do drugiej; trzeci – asymilacja identyfikacyjna, polegająca na rozwinięciu przez przedstawicieli obcej kultury poczucia przynależności do nowej kultury26. Spełnienie wymienionych warunków, a właściwie przejście etapów asymilacji pozwala na określenie jej mianem pełnej. Warto podkreślić, że asymilacja pełna nie dotyczy procesów integracyjnych rozłożonych w niewielkiej sferze czasowej. Wiąże się z długookresowym procesem integracji, rozpatrywanej na poziomie nawet dwóch pokoleń. Zwykle na poziomie jednego pokolenia zachodzi jedynie jeden etap asymilacji, czyli akulturacja. Bardziej adekwatnym zjawiskiem do rzeczywistości kulturowej wielonarodowych grup dyspozycyjnych będzie szok kulturowy, który definiowany jest jako „stan dezorientacji i załamania uznawanych za oczywiste norm i wartości oraz wyobrażeń na temat rzeczywistości społecznej, przeżywany przez jednostkę w trakcie kontaktu z inną kulturą”27. Doświadczenie szoku kulturowego pozwala uświadomić sobie przyjęte w wyniku procesu socjalizacji ukryte założenia i zwyczaje uznawane za naturalne. W tym znaczeniu zetknięcie się z odmienną kulturą pozwala na lepsze poznanie kultury rodzimej oraz czynników warunkujących kształt socjalizacji. Bardzo zbliżoną teorię przedstawił G. Hofstede, który szok kulturowy traktuje nie jako jeden z etapów asymilacji, lecz jako fazę akulturacji. Dla potwierdzenia swoich rozważań, posługując się wykresem – „krzywą akulturacji”, dokonał podziału procesu akulturacji na cztery fazy. Pierwsza z nich to euforia, druga – szok kulturowy, trzecia – adaptacja i czwarta – stan równowagi28. Zaproponowany przez autora podział okresów akulturacji jest adekwatny do procesów integracyjnych zachodzących w stosunkowo krótkim czasie. Według autora na uwagę zasługuje zjawisko zwrotnego szoku kulturowego, mającego miejsce w sytuacji, w której następuje powrót do poprzedniego środowiska kulturowego29. 25 A. Giddens, op. cit., s. 50. J. Mikułowski Pomorski, op. cit., s. 48. 27 M. Pacholski, A. Słaboń, Słownik pojęć socjologicznych, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997, s. 186. 28 G. Hofstede, Kultury i organizacje, PWE, Warszawa 2000, s. 305, ryc. 9.1. 29 Ibidem, s. 306. 26 druk_soc_XLIV.indd 148 2008-11-03 14:13:17 Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość 149 Wielokulturowość opisywana jest przez wiele składników kultury, z których ogromne znaczenia ma system symboli. Tworzony jest on w wyobraźni człowieka i ulega permanentnej zmianie w zależności od otoczenia i sytuacji. Symbole natomiast traktowane są jako odpowiednik funkcjonalny kodów genetycznych, kształtujących działania ludzkie i wzory organizacji społecznych. Najprościej mówiąc, symbol to znak, który na mocy uzgodnień między ludźmi otrzymuje jakieś znaczenie i stanowi swoisty nośnik informacji odczytywalny jedynie przez przedstawicieli danej kultury. System symboli traktowany jest jako jeden z zasadniczych budulców kultury, zdeterminowany całą gamą innych systemów. Należą do nich systemy: językowe, technologiczne, wartości, przekonań, norm oraz wiedza30. Ważne znaczenie dla kształtowania wielokulturowości mają wartości, które według J.H. Turnera, wchodząc w skład systemów symboli, tworzą swoje własne systemy wartości. Słownik socjologiczny definiuje je w następujący sposób: „wartości kulturowe to kulturowo uwarunkowane, ustanowione i przekazywane poglądy na to, co pożądane, korzystne i wartościowe w danej rzeczywistości społecznej; poglądy te wchodzą we wzajemne relacje według hierarchii, tworząc w obrębie określonej kultury system wartości i norm”31. Niezależnie od interpretacji przedstawionych w literaturze pojęcie wartości należy rozumieć w kategoriach rozróżniania pozytywnych i negatywnych zjawisk społecznych i nadawania im odpowiedniej wagi, w zależności od indywidualnych cech kulturowych. Można je również rozpatrywać w kontekście dynamiki, opisując to pojęcie jako zmienny składnik kultury zdeterminowany procesem asymilacji kulturowej. Dynamika zjawiska ma duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania wielonarodowych grup dyspozycyjnych, ponieważ na drodze asymilacji kulturowej dochodzi do zmiany postaw wobec obcej kultury, w tym do wyzbycia się uprzedzeń, stereotypów oraz etnocentrycznych zachowań. Wszystkie składniki kultury w znaczący sposób współtworzą indywidualny obraz danej kultury. Stanowią czynnik sprawczy kolejnej ważnej kategorii z obszaru kultury, jakim jest tożsamość. Jako zjawisko, które jest kreowane na drodze socjalizacji, utożsamiane jest z kształtowaniem indywidualnego wizerunku danej kultury zarówno w sferze jednostkowej, jak i zbiorowej. Socjologiczne ujęcie tego pojęcia jest bardzo zróżnicowane, a tym samym interdyscyplinarne. Odnosi się w najogólniejszym znaczeniu do tego, jak ludzie rozumieją samych siebie i co ma dla nich znaczenie32. P. Sztompka wyróżnia tożsamość kulturową jako „unikalny dla każdej jednostki zestaw czerpanych z różnych źródeł treści kulturowych, z którymi się identyfikuje, realizowany w życiu tej jednostki”33. 30 31 J.H. Turner, op. cit., s. 42–49. K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń 1997, s. 239. 32 33 druk_soc_XLIV.indd 149 A. Giddens, op. cit., s. 52. P. Sztompka, op. cit., s. 256. 2008-11-03 14:13:17 150 MAREK BODZIANY Tożsamość należy rozpatrywać na dwóch poziomach, które są ze sobą ściśle powiązane. Pierwszy z nich opisuje to pojęcie jako tożsamość społeczną, czyli dotyczącą cech, jakie jednostce przypisują inni. Cechy te można rozpatrywać jako wyznaczniki tego, kim jest osoba, do jakiej grupy społecznej przynależy (a właściwie do ilu z nich przynależy)34. Mając na uwadze fakt, że każdy z nas odgrywa określoną ilość ról społecznych, nietrudno zauważyć złożoną anatomię tożsamości człowieka. W związku z faktem, iż jest ona adekwatna do całych zbiorowości, nazywana jest również tożsamością zbiorową. Drugi poziom dotyczy tożsamości jednostkowej, zwanej również osobistą. Opisuje ona naszą odrębność, wyjątkowość w stosunku do innych przedstawicieli danej kultury. Dotyczy procesów samorozwoju, w których wykształca się nasze wyjątkowe poczucie bycia sobą i niepowtarzalny stosunek do otaczającego świata35. Tożsamość jednostkowa według P. Sztompki została zdefiniowana jako tożsamość indywidualna, opisująca tylko te cechy człowieka, których z nikim nie dzieli36. Specyficzną formą tożsamości jest tożsamość narodowa. Według J. Błuszkowskiego, „tożsamość narodowa określa postawę egzystencjalną narodu jako samodzielnej zbiorowości społecznej”37. Jest formą wyodrębnienia siebie jako przedstawiciela narodu z pozostałych grup i zbiorowości, do jakich przynależymy, identyfikując własną narodowość, np. „Ja jako Polak. Ja jako Portugalczyk”38. Poczucie tożsamości narodowej manifestuje się często w wydobyciu i wyeksponowaniu różnic pomiędzy swoim narodowym samookreśleniem a cechami innych narodów39. Z. Bokszański ukazuje ten typ tożsamości, jako część zainteresowań transformacjami współczesnych narodów i zróżnicowaniami etnicznymi występującymi w granicach państw-narodów40. Szczególną rolę w kształtowaniu interakcji wewnątrz wielonarodowych grup dyspozycyjnych przypisuje się komunikacji międzykulturowej. Definiowana jest ona na wiele sposobów, z których pierwszy, reprezentowany przez J. Mikułowskiego Pomorskiego, traktuje ją jako: „akt rozumienia i bycia rozumianym przez audytorium o innej kulturze”41. Inna jest definicja M. Zuber, twierdzącej, że: „komunikowanie międzykulturowe zachodzi zawsze wtedy, kiedy przekaz, który ma być zrozumiany, jest tworzony przez reprezentanta jednej kultury, a jego odbiorcą jest reprezentant innej kultury”42. Tak pojmowana komunikacja mię34 A. Giddens, op. cit., s. 52. Ibidem. 36 P. Sztompka, op. cit., s. 181. 37 J. Błuszkowski, Stereotypy a tożsamość narodowa, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2005, s. 9. 38 M. Kofta, Wprowadzenie do psychologii stereotypów i uprzedzeń. Podstawy życia społecznego w Polsce, ISS, Warszawa 1996, s. 200. 39 J. Mikułowski Pomorski, op. cit., s. 89. 40 Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, PWN, Warszawa 2005, s. 101. 41 J. Mikułowski Pomorski, op. cit., s. 11. 42 M. Zuber, Komunikowanie międzykulturowe, [w:] Studia z teorii komunikowania masowego, B. Dobek-Ostrowska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999, s. 24. 35 druk_soc_XLIV.indd 150 2008-11-03 14:13:17 Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość 151 dzykulturowa ma miejsce zwykle na poziomie interpersonalnym, a jej uczestnikami stają się osoby, które połączyło wspólne życie lub celowe współdziałanie43. W kontaktach między osobami reprezentującymi różne kultury ważną rolę odgrywają trzy przestrzenie, jakimi są: dialog językowy, komunikacja niewerbalna oraz widowiska kulturowe. W związku z tym nie bez znaczenia pozostaje znajomość języka przedstawicieli obcej kultury, tradycji, obyczajów i historii jego narodu, a także mowa ciała wyrażająca niewerbalny stosunek do niego. Komunikacja międzykulturowa ma duże znaczenie w kreowaniu prawidłowych interakcji wewnątrz grup społecznych, a zwłaszcza grup czy struktur, które charakteryzuje złożoność etniczna. Zgodnie z definicją traktującą ją jako akt zrozumienia i bycia rozumianym pojęcie to nabiera charakteru poszanowania obcej kultury według zasad relatywizmu kulturowego, który definiowany jest jako „zawieszenie własnych głęboko zakorzenionych przekonań kulturowych i ocena sytuacji za pomocą standardów innej kultury”44. Relatywizm kulturowy jest również sferą socjologiczną, w której zachodzi odwieczny dylemat pogodzenia własnych przekonań z kulturą narodu, w którego strukturze znajdzie się oceniający. Definiowany jest również jako zasada metodologiczna, „gdzie obserwator jednej kultury, opisując ją, stosuje perspektywę przedstawiciela kultury obserwowanej”45. Relatywizm kulturowy pomaga wyzbyć się uprzedzeń w stosunku do obcej kultury i kształtuje tolerancję, która stanowi warunek konieczny sprawnego funkcjonowania wewnątrz każdej małej lub wielkiej grupy społecznej czy też mikro- lub makrostruktury, a także pomiędzy nimi. Jednym z elementów tworzących tożsamość narodową są stereotypy narodowe. J. Mikułowski Pomorski zwraca uwagę na podejście do tego pojęcia reprezentowane przez W. Lippmanna, który twierdzi, że są tylko „stworzonymi w naszym umyśle schematami, utrwalonymi wzorcami kierującymi postrzeganiem przez człowieka otaczającego go świata i nie dające się zweryfikować i zmienić”46. Stereotypy są na tyle ważnym elementem kształtującym tożsamość narodową, że mogą stanowić niebagatelny problem w wypadku dyfuzji kultur. Mogą więc być zjawiskiem w negatywny sposób wpływającym na prawidłowe interakcje wewnątrz wielonarodowych grup dyspozycyjnych. Nie są one jedynymi zjawiskami, które w negatywny sposób wpływają na procesy zachodzące w wielokulturowych grupach społecznych. Również uprzedzenia mają ogromne znaczenie dla powstawania barier na poziomie komunikacji międzykulturowej i interakcji wewnątrz wielonarodowych struktur. Stanowią one element stratyfikacji etnicznej, która wynika z nierówności klasowych poszcze43 J. Makaro, Bariery międzykulturowego komunikowania a uczestnictwo w misjach pokojowych, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 220. 44 A. Giddens, op. cit., s. 49–50. 45 B. Szacka, op. cit., s. 84. 46 J. Mikułowski Pomorski, op. cit., s. 82–83. druk_soc_XLIV.indd 151 2008-11-03 14:13:17 152 MAREK BODZIANY gólnych grup etnicznych47. Istotą uprzedzeń jest podporządkowanie myślenia o świecie zewnętrznym uproszczonym, schematycznym jego obrazom48. Uprzedzenia według A. Giddensa dotyczą opinii i postaw członków jednej grupy wobec drugiej49. Mają one bardzo wysoki poziom subiektywizmu w ocenie otaczającej nas rzeczywistości społecznej i opierają się zwykle na pogłoskach i niesprawdzonych informacjach. Charakteryzują się również tym, że trudno je zmienić nawet pod wpływem dostarczenia wiarygodnych i obiektywnych informacji na temat danej kultury. Inną, znaczącą cechą uprzedzeń jest ich bezpośredni wpływ na tworzenie stereotypów na temat jakiejś części rzeczywistości społecznej. Wśród negatywnych czynników wielokulturowości wyróżnia się zjawisko etnocentryzmu, które według J. H. Turnera jest „skłonnością do traktowania własnej kultury lub subkultury jako lepszej od kultury innych ludzi bądź społeczeństw”50. Jest więc niczym innym, jak stawianiem własnego narodu lub grupy etnicznej w centrum zainteresowania i wywyższanie go ponad inne w celu doprowadzenia do izolacji czy też odrzucenia społecznego. Pogląd ten przejawia się w działalności jednostek czy organizacji na rzecz własnego narodu i mającej na uwadze jedynie interesy własnej grupy etnicznej. Wyrazem etnocentryzmu jest nauczanie szkolne nastawione wyłącznie na problematykę własnego państwa, nierzadko własnego narodu, z pominięciem innych narodów czy też prowadzenie polityki międzynarodowej zgodnie z własnymi interesami narodowymi. Skądinąd zdrowy etnocentryzm wynika z powinności wobec własnego narodu i państwa, i może być rozumiany jako postawa patriotyczna. Etnocentryzm jest formą afirmacji własnej kultury, z jednoczesnym odrzuceniem lub marginalizacją innej. Według G. Hofstede „etnocentryzm dla grupy jest tym, czym egocentryzm dla jednostki, czyli uznawaniem własnego małego światka za centrum wszechświata”51. Dość skrajną formą etnocentryzmu jest zjawisko megalomanii narodowej, które, najogólniej mówiąc, opiera się na przekonaniu o niezwykłości własnego narodu. J.S. Bystroń określa to zjawisko jako środkowość danego narodu. Według niego „jest to przekonanie, że dany naród zajmuje najbardziej centralne miejsce w świecie, a od środkowości zależy największa wartość ludu, który został jakby pierwszy stworzony i który ma z tego tytułu największe prawo do władztwa nad całą ziemią52. Omówione zjawiska nie wyczerpują oczywiście problematyki dotyczącej negatywnych czynników wielokulturowości. Należy do nich również dystans etniczny, który jest funkcją uprzedzeń do danego narodu. Definiowany jest jako forma izolowania się od określonych grup osób poprzez dyskryminację, a więc 47 48 49 50 51 52 druk_soc_XLIV.indd 152 J.H. Turner, op. cit., s. 130–131. Ibidem, s. 81. A. Giddens, op. cit., s. 272. J.H. Turner, op. cit., s. 52 i 254. G. Hofstede, op. cit., s. 307. J.S. Bystroń, Megalomania narodowa, Książka i Wiedza, Warszawa 1995, s. 13–14. 2008-11-03 14:13:17 Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość 153 odmawiania praw dawanych innym53. Przez dystans etniczny rozumiemy również stopień izolowania się społeczeństwa, określany za pomocą skali dystansu społecznego, stworzonej przez amerykańskiego psychologa Emory’ego Bogardusa. Równie ważnym pojęciem dla zobrazowania negatywnych czynników prawidłowych interakcji jest niekompetencja kulturowa, która według P. Sztompki definiowana jest jako brak wiedzy, umiejętności, nawyków i odruchów niezbędnych do wykorzystania nowych urządzeń technicznych oraz akceptacji nowych sposobów myślenia i nowych wzorów stosunków międzyludzkich czy form organizacyjnych54. Niekompetencja kulturowa wynika z wielu czynników, z których na uwagę zasługuje ignorancja wobec obcej kultury, mająca swoje podłoże w mentalnych sferach, takich jak omawiany etnocentryzm, szowinizm narodowy, nietolerancja, oraz wynikających z kwestii edukacyjnych. Ta ostatnia sfera ma duże znaczenie w przygotowaniu żołnierzy do służby w wielonarodowych strukturach grup dyspozycyjnych, ponieważ stanowi warunek konieczny do zdobycia wiedzy o danych kulturach, adekwatnej do wymagań danych kultur. Polskie siły zbrojne zderzyły się z nową rzeczywistością społeczną po rozpadzie dwubiegunowości świata, mianowicie zaczęły doświadczać kontaktów kulturowych z przedstawicielami kultur zachodnich. Pierwszym przejawem takiego kontaktu było ćwiczenie wielonarodowe zorganizowane we wrześniu 2004 r. w Biedrusku koło Poznania o kryptonimie „Most Współpracy-94” (ang. Cooperative Bridge-94). Było to pierwsze w Polsce wielonarodowe ćwiczenie, prowadzone w ramach programu „Partnerstwo dla Pokoju”55. Jego celem było przygotowanie wojsk do realizacji zadań w operacjach pokojowych ONZ i misjach humanitarnych. W trwającym 5 dni ćwiczeniu wzięło udział ok. 900 żołnierzy z Bułgarii, Czech, Danii, Holandii, Litwy, Niemiec, Polski, Rumunii, Słowacji, Ukrainy, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Włoch. Do zasadniczych problemów, zaobserwowanych w trakcie jego trwania, należała zarówno komunikacja międzykulturowa wynikająca głównie z niedomagań językowych, jak i różnice kulturowe przedstawicieli różnych narodowości. Nie bez znaczenia pozostawał również problem dystansu etnicznego poszczególnych narodowości, który wynikał z historycznie ugruntowanych uprzedzeń, a także z braku wiedzy na temat obcej kultury i wynikających z tego stereotypów. Wielokulturowość w wielonarodowych grupach dyspozycyjnych była, jak dotąd, marginalizowana w literaturze przedmiotu, choć już stosunkowo dawno 53 J. Mikułowski Pomorski, op. cit., s. 81. P. Sztompka, op. cit., s. 245. 55 Partnerstwo dla Pokoju, PdP, Partnership for Peace, PfP, program współpracy państw Paktu Północnoatlantyckiego z państwami OBWE spoza NATO, koncepcja zainicjowana w 1993 r. przez Stany Zjednoczone. Ostateczna decyzja w tej sprawie zapadła na szczycie NATO w 1994 r. Pierwszą operacją przeprowadzoną przez państwa – sygnatariuszy tego programu – była przeprowadzona wraz z siłami NATO operacja pokojowa sił IFOR w Bośni i Hercegowinie (1995–1996). 54 druk_soc_XLIV.indd 153 2008-11-03 14:13:18 154 MAREK BODZIANY dostrzeżono problem dotyczący przygotowania żołnierzy do służby poza granicami kraju, zwłaszcza do operacji pokojowych i misji stabilizacyjnych. Badania w tym kierunku prowadzili m.in. T. Jemioło, S. Tokarski, B. Szulc, J. Zieliński, D. Wlazło, M. Kade, W. Szot i R. Stępień56. Badania nad wielokulturowością w wielonarodowych grupach dyspozycyjnych prowadzone były w 2003 r. przez Sozialwissenschaftliches Institut der Bundeswehr w Strausbergu, Wojskowe Biuro Badań Socjologicznych w Warszawie oraz Instytut for Miltoerpsykologi Forsvarsakademiet w Kopenhadze, w oparciu o Wielonarodowy Korpus Północ – Wschód w Szczecinie. Badania miały na celu ocenę problematyki wielokulturowości w kontekście cech narodowych przedstawicieli różnych kultur i ich wpływu na funkcjonowanie tej jednostki, cech przywództwa poszczególnych narodowości, komunikacji międzykulturowej i kooperacji oraz wpływu socjalnych warunków życia w kraju na poziom stratyfikacji etnicznej57. Nie podejmowano natomiast badań czysto socjologicznych, ukierunkowanych na ukazanie wpływu zmian społecznych na zmianę w postrzeganiu obcej kultury, z uwzględnieniem kulturowych i antropologicznych aspektów wielokulturowości. BIBLIOGRAFIA Barnaszewski B., Transformacja roli struktur dyspozycyjnych wobec ewolucji wyzwań o charakterze globalnym i wewnątrzstrukturalnym, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005. Bauman Z., Po co komu teoria zmiany?, [w:] Zmiana społeczna. Teorie i doświadczenia polskie, J. Kurczewska (red.), PWN, Warszawa 1999. Bauman Z., Socjologia, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1996. Błuszkowski J., Stereotypy a tożsamość narodowa, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2005, s. 9. 56 Problem przygotowania i działania żołnierzy poza granicami państwa oraz edukacji międzykulturowej poruszano m.in. w następujących pracach: T. Jemioło, Przygotowanie kadr oficerskich Wojska Polskiego dla potrzeb misji i operacji pokojowych ONZ (KBWE), AON, Warszawa 1994; T. Jemioło, Dobór i przygotowanie żołnierzy i kadry Wojska Polskiego do udziału w misjach pokojowych, AON, Warszawa 2003; S. Tokarski, Nowa tożsamość. Kulturowy wymiar bezpieczeństwa europejskiego w kontekście rozszerzenia NATO, [w:] NATO a Europa Środkowa, K.A. Wojtaszczyk (red.), AON, Warszawa 2000; Misje pokojowe. Podstawy teoretyczne działań wspierających pokój. „Misje”, B. Szulc (red.), Warszawa 1998; Potrzeby i możliwości użycia wojsk lądowych w operacjach wsparcia pokoju, J. Zieliński (red.), AON, Warszawa 2003; D. Wlazło, Przygotowanie żołnierzy Wojska Polskiego do udziału w misjach i operacjach pokojowych Organizacji Narodów Zjednoczonych, AON, Warszawa 2001; M. Kade, Dobór kadr do służby w misjach pokojowych organizacji międzynarodowych, AON, Warszawa 2001; W. Szot, Przygotowanie oficerów Wojsk Lądowych do udziału w operacjach pokojowych, AON, Warszawa 2003; R. Stępień, Edukacja międzykulturowa i jej wpływ na przygotowanie obronne społeczeństwa, AON, Warszawa 2003. 57 Conditions of Military Multinationality. The Multinational Corps Northwest in Szczecin, S. Bernhard (red.), Sozialwissenschaftliches Institut der Bundeswehr, Forum International 24, Strausberg, Copenhagen, Warsaw 2003. druk_soc_XLIV.indd 154 2008-11-03 14:13:18 Grupy dyspozycyjne a wielokulturowość 155 Bokszański Z., Tożsamości zbiorowe, PWN, Warszawa 2005. Bystroń J.S., Megalomania narodowa, Książka i Wiedza, Warszawa 1995. Conditions of Military Multinationality. The Multinational Corps Northwest in Szczecin, S. Bernhard (ed.), Sozialwissenschaftliches Institut der Bundeswehr, Forum International 24, Strausberg, Copenhagen, Warsaw 2003. Gawliczek P., Pawłowski J., Zagrożenia asymetryczne, AON, Warszawa 2003. Giddens A., Socjologia, PWN, Warszawa 2005. Hofstede G., Kultury i organizacje, PWE, Warszawa 2000. Kącki Cz., Siły wielonarodowe do misji pokojowych, AON, Warszawa 2003. Kofta M., Wprowadzenie do psychologii stereotypów i uprzedzeń. Podstawy życia społecznego w Polsce, ISS, Warszawa 1996. Łapa A., Negacja czy kontynuacja? Działalność grup dyspozycyjnych w okresie transformacji, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005. Makaro J., Bariery międzykulturowego komunikowania a uczestnictwo w misjach pokojowych, [w:] ibidem, s. 220. Mikułowski Pomorski J., Komunikacja międzykulturowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków 2003. Morawski Z., Siły zbrojne jako organizacja dyspozycyjna w świetle cywilnej kontroli nad wojskim. Aspekt prawnoinstytucjonalny, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005. Niedźwiedzki D., Władza – tożsamość – zmiana społeczna, Universitas, Kraków 2003. Olechnicki K., Załęcki P., Słownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń 1997. Pacholski M., Słaboń A., Słownik pojęć socjologicznych, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997. Polska – NATO. Traktaty, gwarancje, zobowiązania, M. Wągrowska (wspred.), Bellona, Warszawa 1999. Pomiędzy kulturami. Szkice z komunikacji międzykulturowej, M. Ratajczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006. Socha G., „Wielokulturowość jako wyzwanie współczesności”, referat odczytany na Międzynarodowym Forum Dialogu Kultur zorganizowanym w dniach 18–23 sierpnia 2003 r. w Oscypolu. Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003. Sztompka P., Socjologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005. Turner J. H., Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2005. Zuber M., Komunikowanie międzykulturowe, [w:] Studia z teorii komunikowania masowego, B. Dobek-Ostrowska (red.), Wrocław 1999. druk_soc_XLIV.indd 155 2008-11-03 14:13:18