Zalesianie - Lasy Państwowe

Transkrypt

Piotr Skolud
Zalesianie
gruntów rolnych i nieużytków
poradnik właściciela
Wydano na zlecenie
Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych
Warszawa 2006
© Centrum Informacyjne Lasów Państwowych
ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. nr 3, 02-362 Warszawa
tel.: (0-22) 822-49-31, fax: (0-22) 823-96-79
e-mail: [email protected]
Recenzent
doc. dr hab. inż. Stanisław Zając
Redakcja
Tomasz Zygmont
Zdjęcia
Paweł Fabĳański, Wojciech Gil, Ryszard Kapuściński, Stanisław Kinelski,
Grzegorz i Tomasz Kłosowscy, Izabela Łukasiewicz, Karol Murat,
Jolanta Rutkowska, Artur Rutkowski, Piotr Skolud,
Andrzej Sobania, Wojciech Sobociński
Projekt graficzny
Piotr Boniecki
ISBN 10: 83-89744-25-2
ISBN 13: 978-83-89744-25-8
Przygotowanie do druku
MEANDER
ul. Chełmska 19/21, 00-724 Warszawa
tel., fax: (0-22) 851-10-69, e-mail: [email protected]
Druk i oprawa
LOTOS Poligrafia sp. z o.o.
ul. Wał Miedzeszyński 98, 04-987 Warszawa
www.drukarnia-lotos.pl
Serdecznie dziękuję
Wojciechowi Fonderowi i Tomaszowi Grądzkiemu
za koleżeńską pomoc i cenne uwagi.
Piotr Skolud
Spis treści
Wstęp
7
1. Las, czy nie las?
9
2. Podstawy prawne zalesiania gruntów
2.1. Ogólne wymagania
2.2. Planowanie przestrzenne a zalesienia
2.3. Spory związane z przeznaczaniem gruntów do zalesienia
3. Szczególne wymagania zalesień współfinansowanych
ze środków Unii Europejskiej
3.1. Rola zalesień rolnych w restrukturyzacji wsi i poprawie
warunków środowiskowych
3.2. Programy wsparcia leśnictwa i zalesiania w początkowym
okresie członkostwa Polski w Unii Europejskiej
3.3. Odrębne regulacje wsparcia zalesiania gruntów rolnych
4. Przyrodnicze i praktyczne aspekty zalesiania
4.1. Zalesienia w krajobrazie
4.2. Ocena oddziaływania zalesień na środowisko
4.3. Zapewnienie wpływu zalesień na zwiększanie
różnorodności biologicznej
4.4. Planowanie zalesień w obrębie gospodarstwa
4.5. Zasady kształtowania granic zakładanych upraw leśnych
4.6. Wykorzystanie właściwości głównych gatunków
lasotwórczych w zalesianiu
4.7. Praktyczne uwagi dotyczące prac zalesieniowych
4.8. Orientacyjne koszty zalesiania gruntów i pielęgnacji
upraw leśnych
5. Charakterystyka dostępnych instrumentów wsparcia zalesiania
gruntów prywatnych
5.1. Kompleksowe doradztwo zalesieniowe i szkolenia
Fot. G. i T. Kłosowscy
17
19
22
22
27
29
30
31
35
37
38
39
40
45
46
55
65
69
71
5
Spis treści
5.2. Wsparcie zalesiania udzielane ze środków krajowych
5.3. Wsparcie zalesiania obszarów rolniczych udzielane
5.4. Współdziałanie przy zalesianiu gruntów rolnych
5.5. Działania Lasów Państwowych na rzecz zalesiania gruntów
niepaństwowych
6. Spostrzeżenia dotyczące dotychczasowej realizacji zalesiania
gruntów rolnych w ramach PROW
72
74
77
83
87
7. Wsparcie zalesiania gruntów przez Unię Europejską w przyszłym
okresie programowania (lata 2007–2013)
7.1. Instrumenty unĳnego wsparcia zalesiania gruntów
prywatnych
7.2. Przygotowanie wdrożenia wsparcia zalesiania gruntów
100
8. Słowniczek
103
6
95
97
Wstęp
W wyniku zmiennych losów historycznych lesistość naszego kraju malała na
przestrzeni wieków, osiągając najniższy poziom w połowie lat czterdziestych
ubiegłego stulecia (22,7 %). Odwrócenie tego niekorzystnego procesu nastąpiło dopiero po II wojnie światowej, czemu początkowo sprzyjały trudności
w zagospodarowaniu tzw. ziem odzyskanych, a następnie przemiany demograficzne i socjalne zachodzące w życiu wsi do końca lat osiemdziesiątych.
Łącznie w latach 1946–1990 zalesiono ponad 1,3 mln hektarów gruntów
(w tym 761 tys. ha gruntów państwowych), osiągając prawie 28-procentową
lesistość kraju.
Lata dziewięćdziesiąte ubiegłego wieku przyniosły rolnictwu nowe wyzwania, związane zarówno z zagospodarowaniem gruntów po zlikwidowanych państwowych gospodarstwach rolnych, łagodzeniem skutków strukturalnego bezrobocia na obszarach wiejskich, jak i poprawą opłacalności
produkcji rolnej zachwianej otwarciem polskiego rynku dla nadwyżek żywności z Unii Europejskiej. Potrzeba kompleksowego uregulowania tych problemów ponownie zwróciła uwagę na zalesienia gruntów jako ważny instrument
polityki rolnej i środowiskowej. W efekcie podjętych działań Rada Ministrów przyjęła w 1995 r. Krajowy Program Zwiększania Lesistości (KPZL),
zakładający osiągnięcie 30-procentowej lesistości kraju do 2020 r. Większość
zadań KPZL z założenia jest realizowana na gruntach prywatnych, dlatego
kluczem do sukcesu jest odpowiedni dobór form pomocy właścicielom tych
gruntów. Fakt ten nabrał szczególnego znaczenia po przystąpieniu Polski do
Unii Europejskiej.
Celem tego poradnika jest przekazanie właścicielom gruntów prywatnych syntetycznych informacji dotyczących podstaw leśnego użytkowania
gruntów, przyrodniczych i praktycznych zagadnień zalesiania oraz procedur
ubiegania się o pomoc finansową na zalesianie. Tam, gdzie było to możliwe,
podano odsyłacze (linki) do stron internetowych instytucji i jednostek związanych z zalesianiem gruntów, co powinno umożliwić Czytelnikowi samodzielną aktualizację informacji zawartych w poradniku.
7
1.
Las, czy nie las?
W
ciągu ostatnich kilkunastu lat zasadniczo zmienił się stosunek spo–
łeczeństwa do lasów. Dawniej traktowano je jak gospodarstwo dostarczające drewna i innych surowców oraz produktów. Dziś coraz częściej
postrzega się lasy jako trwałe ekosystemy, spełniające niezwykle ważne funkcje środowiskowe i społeczne, a nadal potrzebne funkcje produkcyjne rozpatrywane są dodatkowo pod kątem zdolności wiązania węgla, wchodzącego
w skład gazów cieplarnianych1 (pochłanianie CO2). W takim rozumieniu
las jest najważniejszym elementem równowagi biologicznej Ziemi, a także
obszarem warunkującym zdrowie i życie każdego człowieka, terenem bytowania roślin, grzybów, zwierząt i mikroorganizmów oraz najbogatszym
zasobem różnorodności biologicznej.
W rozumieniu ustawy o lasach2, lasem jest grunt pokryty roślinnością
leśną (drzewa, krzewy oraz runo leśne) o powierzchni co najmniej 0,10 ha
lub czasowo jej pozbawiony, a także związany z gospodarką leśną – zajęty
pod różne obiekty wykorzystywane na potrzeby gospodarki leśnej. Zgodnie
z ustawą o podatku leśnym3, lasem jest grunt leśny sklasyfikowany w ewidencji gruntów i budynków jako las.
Znajomość pojęcia i definicji lasu jest niezbędna do określenia różnych
form powstających przez wprowadzenie roślinności leśnej (w tym również
wykorzystanie naturalnych samosiewów) na tereny zajmowane dotychczas
przez inny rodzaj uprawy lub inną formę użytkowania ziemi. Właściciel
gruntu musi wyraźnie określić cel swego działania i dopilnować, aby przy
jego realizacji spełnione zostały ustalone wymagania prawa. Jeśli na przykład celem działania jest zalesienie, czyli założenie lasu, to grunt nieleśny,
na który wprowadzana jest roślinność leśna, musi mieć powierzchnię co najmniej 0,10 ha lub stykać się z już istniejącym lasem. W wypadku, gdy warunki takie nie są spełnione, możemy mieć do czynienia z zadrzewieniem,
które – zgodnie z definicją zawartą w ustawie o ochronie przyrody4 – tworzą
1
2
3
4
Patrz Protokół z Kioto, ratyfikowany na podstawie ustawy z dnia 26 lipca 2002 r. o ratyfikacji
Protokołu z Kioto do ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu,
sporządzonego w dniu 11 grudnia 1997 r. (Dz. U. z 2002 r., nr 144, poz. 1207).
Ustawa z dnia 29 września 1991 r. o lasach (tekst jednolity Dz. U. z 2005 r., nr 45, poz. 435).
Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o podatku leśnym (Dz. U. z 2002 r., nr 200, poz. 1682,
z późn. zm.).
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r., nr 92, poz. 880,
z późn. zm.).
11
Fot. 1. Obfity samosiew brzozy na nieuprawianym gruncie rolnym (Fot. A. Sobania)
Fot. 2. Bór sosnowy na północnym Mazowszu (Fot. R. Kapuściński)
12
drzewa i krzewy w granicach pasa drogowego, pojedyncze drzewa lub krzewy albo ich skupiska nie będące lasem w rozumieniu ustawy o lasach, wraz
z terenem, na którym występują, i pozostałymi składnikami szaty roślinnej
tego terenu, spełniające cele ochronne, produkcyjne lub społeczno-kulturowe.
Porównując las i zadrzewienie pod względem ekologicznym i przyrodniczym, należy wskazać różnice i podobieństwa. Las jest odrębnym ekosystemem o rozwiniętych zdolnościach samoregulacji, zadrzewienie natomiast
wchodzi w skład istniejącego już ekosystemu nieleśnego (głównie agrocenozy), przyczyniając się, co warto podkreślić, do jego znacznego wzbogacenia.
Warunki panujące w obrębie zadrzewienia przypominają te, które występują
w tzw. ścianie lasu, czyli formacji roślinnej powstającej na obrzeżach lasu.
Efektem wprowadzenia roślinności leśnej na grunty nieleśne nie zawsze
będzie las. Celem działań właściciela gruntu, zgodnie z jego potrzebami oraz
występującymi warunkami, może być zadrzewienie, założenie plantacji lub
zespołu roślinnego służącego rekultywacji5 zdegradowanych gruntów. Ponadto tam, gdzie po zaniechaniu uprawy gruntów pojawiają się obfite samosiewy
gatunków pionierskich (głównie brzozy i osiki) właściciel może wykorzystać
je do założenia lasu jako tzw. uprawę przedplonową (fot. 1.). Opisane zbiorowiska roślinne różnią się od lasu, docelowej formacji roślinnej, głównie ze
względu na trwałość oraz ograniczony, w stosunku do lasu, zakres pełnionych funkcji.
Zalesianie jest zaledwie wstępem do długotrwałego procesu tworzenia się
lasu, gdyż samo wprowadzenie drzew i krzewów leśnych na grunty nieleśne nie gwarantuje osiągnięcia oczekiwanego celu. Szacuje się, że na glebach
słabszych (klasy: VIz, VI i V), odpowiednich dla roślinności borowej, naturalny proces tworzenia się lasu może trwać prawie 140 lat. Ukształtowanie
natomiast wielogatunkowego i wielowiekowego zbiorowiska leśnego na glebach żyźniejszych wymaga około 350 lat (fot. 2. i 3.).
Przyspieszeniu tego procesu sprzyja m.in. niedługi czas, jaki upłynął od
wylesienia gruntu (mamy wówczas do czynienia z powrotem lasu), czy sąsiedztwo terenów leśnych. Chodzi tu o wykorzystanie warunków sprzyjających procesom biologicznym, charakterystycznym dla warunków leśnych,
5
Rekultywacja bardzo rzadko przywraca wyjściowy stan i sposób użytkowania gruntów. Z reguły
prowadzona jest pod kątem obecnych i planowanych ekologicznych i gospodarczych funkcji terenu.
13
Fot. 3. Ulubiony las autora na Pomorzu Środkowym (fot. K. Murat)
Fot. 4. Grunty rolne przeznaczone do zalesienia (fot. W. Gil)
14
gdyż to one głównie wpływają na ukształtowanie lasu. Tam, gdzie pomimo
wylesienia procesy takie wykazują dużą aktywność, istnieją doskonałe warunki do regeneracji lasu, zwanej potocznie odnowieniem. W przeszłości często praktykowano okresowe przeznaczanie wylesionych gruntów do uprawy
rolnej, co związane było z wykorzystaniem składników pokarmowych zgromadzonych w glebie oraz ze zmniejszeniem zagrożenia przyszłych upraw
leśnych powodowanym przez pędraki.
Zalesianie może być realizowane przez sukcesję naturalną lub sztucznie.
Zalesianie sztuczne, czyli celowe wprowadzanie roślinności leśnej na grunty nieleśne, podjęto dopiero w końcu XIX wieku. Realizowano je głównie
w ramach prac publicznych finansowanych z kasy państwowej (np. w Niemczech ze środków kontrybucji francuskiej). Sposoby zalesiania sztucznego
zmieniały się m.in. przez stopniowe wdrażanie postępowania wzorowanego
na naturalnych procesach zachodzących w ekosystemach leśnych. Przy takim założeniu wymagane jest staranne rozeznanie warunków siedliskowych
w obrębie gruntów przeznaczonych do zalesienia, dobór odpowiedniego dla
siedliska składu gatunkowego upraw, a następnie wykonanie niezbędnych zabiegów pielęgnacyjnych i ochronnych (fot. 4.). Postępowanie takie stwarza
dogodne warunki wzrostu i rozwoju przyszłych drzewostanów.
Z chwilą ukończenia zalesiania mamy do czynienia z jakościowo nową
formą użytkowania gruntów i z tego względu każda zmiana, niezależnie od
tego, czy związana z powrotem do użytkowania rolnego6, czy przeznaczeniem na cele nierolnicze i nieleśne7, jest możliwa dopiero po uzyskaniu zgody określonego organu administracji publicznej.
6
7
Patrz przypis 2.
Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. z 2004 r., nr 121,
poz. 1266, z późn. zm.).
15
2.
Podstawy prawne
zalesiania gruntów
2.1.
Ogólne wymagania
Zalesianie gruntów to nie tylko sposób na ich zagospodarowanie, ale także
wkład w rozwiązanie problemów rolnictwa i aktywizację obszarów wiejskich
oraz w kształtowanie struktury przestrzennej, warunków przyrodniczych
i pożądanego poziomu różnorodności biologicznej. Z tych względów, przy
zalesianiu gruntów znajduje zastosowanie wiele przepisów, m.in. z zakresu
leśnictwa, zagospodarowania przestrzennego, rolnictwa, ochrony środowiska, ochrony przyrody, ochrony gruntów rolnych i leśnych, ochrony roślin,
nasiennictwa leśnego, a także podstawowa wiedza na temat stosunków cywilnoprawnych oraz dysponowania własnością8. Znajomość tych zagadnień ma
duże znaczenie, gdy właściciel gruntu chce skorzystać z pomocy finansowej
przeznaczonej na zalesianie9.
Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę zalesień jest
ustawa o lasach10, która zawiera zapisy dotyczące m.in.:
określenia rodzajów gruntów, które mogą być przeznaczone do zalesienia (nieużytki, grunty rolne nieprzydatne do produkcji rolnej, grunty rolne
nieużytkowane rolniczo oraz inne grunty nadające się do zalesienia), wraz
ze wskazaniem pożądanych funkcji środowiskowych zalesień (zapobieganie erozji i stepowieniu, ochrona wód, leśna rekultywacja gruntów, ustalanie wydm i lotnych piasków);
wskazania Krajowego Programu Zwiększania Lesistości jako dokumentu
określającego wielkość zalesień, ich rozmieszczenie oraz sposób realizacji.
Program ten jest opracowywany przez ministra właściwego do spraw środowiska, a następnie zatwierdzany przez Radę Ministrów. Jest także planem zalesienia kraju członkowskiego, w rozumieniu przepisów Unii Europejskiej dotyczących wsparcia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich11;
8
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz. U. z 1971 r., nr 16, poz. 93, z późn. zm.), ze
szczególnym uwzględnieniem przepisów dotyczących dysponowania własnością (Księga druga, tytuł I).
9 Pomoc finansowa udzielana jest na podstawie przepisów prawa – w ramach różnego rodzaju
programów. Programy te określają szczegółowe warunki uczestnictwa, które następnie stanowią
zobowiązanie właścicieli zalesiających grunty w zawieranych umowach cywilnoprawnych.
10 Ustawy – patrz przypisy: 2 i 3.
11 Rozporządzenie Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju wsi
przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EAGGF), nowelizujące i uchylające
niektóre rozporządzenia.
19
zobowiązania do uprzedniego ustalenia gruntu do zalesienia w dokumentach planowania przestrzennego gminy12 (dokumentem potwierdzającym
spełnienie tego wymogu jest wypis z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego);
możliwości uzyskania pomocy na pokrycie kosztów zalesienia (poza zalesieniami rolniczymi) wraz ze wskazaniem źródła finansowania. Wnioski
w tej sprawie kierowane są do starostów;
zobowiązania do zapobiegania powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożarów oraz zapobiegania, wykrywania i zwalczania nadmiernie pojawiających się i rozprzestrzeniających organizmów szkodliwych;
warunkowej dopuszczalności zmiany lasu na użytek rolny. Decyzja w tej
sprawie podejmowana jest przez starostę13, a jej wydanie, przy planowanej
zmianie lasu o powierzchni ponad 1 ha, poprzedza ocena oddziaływania
na środowisko14;
szczególnego postepowania przy zalesieniach rolniczych współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej (plany zalesienia i potwierdzanie ich
wykonania, ocena udatności uprawy w 4. lub 5. roku i przekwalifikowanie
z urzędu gruntu rolnego na grunt leśny).
Niezależnie od regulacji zawartych w ustawie o lasach, przy zalesianiu
gruntów należy przestrzegać wymagań dotyczących:
preferowania rodzimych gatunków drzew i krzewów leśnych15. W wypadku
zalesiania gruntów rolnych, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej, wprowadzanie drzew i krzewów leśnych spoza ustalonej listy gatunków rodzimych może być przeszkodą w uzyskaniu pomocy na zalesienie;
przestrzegania obowiązujących od 1 maja 2004 r. w odniesieniu do określonych gatunków drzew (sosna zwyczajna, świerk pospolity, jodła pospolita,
modrzew europejski, dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy, brzoza brodaw-
12
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U.
z 2004 r., nr 4, poz. 16, z późn. zm.).
13 Zgodnie z ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze zmianami
w podziale zadań i kompetencji administracji terenowej, od 1 stycznia 2006 r. decyzje w tych
sprawach podejmuje starosta (Dz. U. nr 175, poz. 1462),
14 Art. 46 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2001 r., nr 2, poz.
627, z późn. zm.).
15 Ustawa o ochronie przyrody (patrz przypis 4), ze szczególnym uwzględnieniem wydanych na jej podstawie przepisów wykonawczych.
20
2.1. Ogólne wymagania
kowata, olsza czarna, buk zwyczajny) zasad regionalizacji nasiennej16. Odstępstwo od tych zasad może dotyczyć tylko leśnego materiału rozmnożeniowego, będącego zapasem zgromadzonym przed 1 stycznia 2004 roku17;
oceny i sporządzania raportu o oddziaływaniu zalesień na środowisko,
jeśli ich powierzchnia jest większa niż 20 ha. Potrzeba taka powinna być
uzasadniona szczególnymi względami, np. walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi terenu;
warunków korzystania przy pracach leśnych ze środków ochrony roślin18
– należy dążyć do stosowania jako pierwszych metod biologicznych, agrotechnicznych, hodowlanych lub integrowanej ochrony roślin. W strefach
ochronnych źródeł, ujęć wody lub na terenach uzdrowisk, otulin parków
narodowych i rezerwatów przyrody można stosować tylko określone środki ochrony roślin. Zabiegi przy użyciu środków ochrony roślin mogą być
wykonywane tylko przez osoby posiadające aktualne zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w zakresie ich stosowania. Właściciele gruntów zobowiązani są do ewidencjonowania zabiegów tego rodzaju.
Akty prawne dotyczące lasów, leśnictwa, ochrony
chrony przyrody i ochrony środowisk
środowiska
dostępne są na stronach internetowych Ministerstwa Środowiska:
www.mos.gov.pl
Przepisy prawne z zakresu ochrony roślin
ślin oraz informacje o dopuszczon
dopuszczonych
do stosowania środkach ochrony roślin
stronach
oślin zamieszczane są na stron
internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi:
www.minrol.gov.pl
Regulacje dotyczące stosowania leśnego
nego materiału rozmnożeniowego
zamieszczone zostały w witrynie Biura Nasiennictwa
iennictw Leśnego:
www.bnl.gov.pl
16
Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o leśnym materiale rozmnożeniowym (Dz. U. z 2001 r., nr 73,
poz. 761, z późn. zm.), ze szczególnym uwzględnieniem wydanych na jej podstawie rozporządzenia ministra środowiska z 9 marca 2004 r. dotyczącego wykazu, obszarów i mapy regionów
pochodzenia leśnego materiału podstawowego (Dz. U. z 2004 r., nr 67, poz. 621) oraz ministra
środowiska z dnia 19 kwietnia 2004 r. dotyczącego wykorzystywania leśnego materiału rozmnożeniowego poza regionem jego pochodzenia (Dz. U. z 2004 r., nr 84, poz. 791).
17 Postanowienia Traktatu Akcesyjnego zawartego przez Polskę z Unią Europejską.
18 Ustawa z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin (Dz. U. z 2004 r., nr 11, poz. 94, z późn. zm.).
21
2.2.
Planowanie przestrzenne a zalesienia
Przy zalesianiu gruntów podstawowe znaczenie ma zgodność ich lokalizacji
z ustaleniami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Wymaganie to związane jest z realizacją wielu ważnych potrzeb publicznych,
w tym: gospodarki wodnej, produkcji rolniczej i hodowlanej, zachowania
ładu przestrzennego oraz walorów przyrodniczych i krajobrazowych, a także
rozwoju osadnictwa, inwestycji i produkcji przemysłowej. Wynikiem analizy
możliwości lokalizacji zalesień jest planistyczne wyznaczenie granicy lasu,
będącej umowną linią zamykającą kontur gruntowy – określający obecny
i przyszły sposób użytkowania gruntów. W praktyce najczęściej będziemy
mieli do czynienia z granicą rolno-leśną, przy ustalaniu której bierze się pod
uwagę głównie warunki glebowe, wymagania rolnictwa oraz ukształtowanie
krajobrazu, w tym przebieg granic naturalnych i fizjograficznych19.
Obecnie powszechnym problemem jest brak obowiązujących planów zagospodarowania przestrzennego w gminach, stąd też w wypadku zalesiania
gruntów rolnych, dofinansowywanego ze środków Unii Europejskiej, przyjęto specjalne rozwiązanie, polegające na potwierdzaniu braku sprzeczności
przeznaczenia działek rolnych do zalesienia z ustaleniami studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy20.
2.3.
Spory związane z przeznaczaniem
gruntów do zalesienia
Przy przeznaczaniu gruntów do zalesienia mogą wystąpić sytuacje sporne,
które z reguły dotyczyć będą dopuszczalności zmiany dotychczasowego
sposobu użytkowania gruntów oraz wpływu zakładanego lasu na sąsiadującą
19
Wytyczne w sprawie wyznaczania granicy rolno-leśnej (dokument Ministerstwa Rolnictwa
i Rozwoju Wsi oraz Ministerstwa Środowiska, 2003 r.).
20 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 października 2004 r. zmieniające rozporządzenie
w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na zalesianie gruntów
rolnych objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U. z 2004 r., nr 236, poz. 2362).
22
nieruchomość. Jeśli chodzi o ograniczenia w zmianie sposobu użytkowania
gruntów, to sprawy te regulowane są przez ogólne przepisy prawa, a każdemu
ograniczeniu w dysponowaniu własnością powinno towarzyszyć stosowne
odszkodowanie21. Ograniczenia własności nieruchomości mogą być ustanawiane m.in. w celu zakładania i korzystania z ciągów drenażowych, przewodów
i urządzeń służących do przesyłania płynów, pary, gazów i energii elektrycznej oraz
urządzeń łączności publicznej i sygnalizacji22. Ograniczenie następuje zgodnie
z planem miejscowym, a w wypadku braku planu, zgodnie z decyzją o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. Udzielenie zezwolenia na budowę wymienionych obiektów powinno być poprzedzone rokowaniami z właścicielem lub użytkownikiem wieczystym nieruchomości o uzyskanie zgody
na wykonanie prac. Rokowania podejmuje osoba lub jednostka organizacyjna
zamierzająca wystąpić z wnioskiem o zezwolenie, przy czym uzgadniane
warunki zawsze wynikają z dotychczasowego użytkowania gruntów, a nie
z możliwości dokonywania zmian.
Zupełnie inna jest sytuacja, gdy właściciel próbuje przeznaczyć do zalesienia grunty nieleśne, w obrębie których znajdują się już różnego rodzaju
napowietrzne i podziemne obiekty infrastruktury, w tym: linie elektroenergetyczne, telekomunikacyjne, kablowe, rurociągi przesyłowe oraz obiekty ich
wyposażenia (stacje pomp, stacje zaworów, stacje transformatorowe i rozdzielnie). Właściciel powinien liczyć się z tym, że z tytułu umiejscowienia
takich urządzeń na jego gruncie mogą zachodzić okoliczności uniemożliwiające przeprowadzenie planowanych zalesień lub ograniczające ich rozmiar.
Wynika to m.in. z przepisów określających warunki eksploatacji obiektów
infrastruktury23, zgodnie z którymi właściciel nieruchomości zobowiązany
jest do zachowania odpowiedniej odległości sadzenia drzew oraz utrzymania
danej nieruchomości w sposób niepowodujący utrudnień w prawidłowym
funkcjonowaniu tych obiektów. Z tego względu, przed podjęciem decyzji
o przeznaczeniu gruntu do zalesienia, właściciel powinien poinformować
21
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r., nr 78, poz. 483).
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2000 r., nr 46,
poz. 543, z późn. zm.).
23 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz. U. z 2000 r., nr 106, poz. 1126, z późn. zm.),
ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (Dz. U. z 2003 r., nr 153, poz. 1504,
z późn. zm.) oraz wydane na podstawie ich przepisów akty wykonawcze dotyczące lokalizacji i warunków utrzymania różnego rodzaju infrastruktury.
22
23
Fot. 5. Linia energetyczna w obrębie gruntów rolnych przeznaczonych
do zalesienia (fot. W. Gil)
Fot. 6. Las graniczący z działką użytkowaną jako grunt rolny (fot. W. Gil)
24
podmiot eksploatujący obiekty infrastruktury o swoim zamiarze oraz uzgodnić przebieg tzw. strefy kontrolowanej, czyli wyłączonej z zalesiania (a tym
samym z płatności zalesieniowych) (fot. 5.).
Często spotykane są spory sąsiedzkie związane z sadzeniem drzewek przy
granicy sąsiadującej nieruchomości. Większość z nich podlega rozstrzygnięciu na drodze cywilnej, gdyż nie ma dziś powszechnie obowiązujących
przepisów prawa określających odległość sadzenia (regulację taką zawarto
w przepisach ustawy o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia24). Specjalne rozwiązanie przyjęto na potrzeby zalesiania obszarów rolniczych w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), gdzie do warunków
realizacji wprowadzono zobowiązanie zalesiającego (producenta rolnego) do
zakładania uprawy leśnej w odległości co najmniej:
1) 1,5 m od granicy sąsiedniej działki użytkowanej jako grunt leśny,
2) 3 m od granicy sąsiedniej działki użytkowanej jako grunt rolny, stanowiącej własność innego podmiotu (fot. 6.).
24
Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia (Dz. U. nr 73
z 2001 r., z późn. zm.).
25
3.
Szczególne wymagania
zalesień współfinansowanych
Fot. P. Fabĳański
3.1.
Rola zalesień rolnych w restrukturyzacji wsi
i poprawie warunków środowiskowych
W Unii Europejskiej przyjęto, że wsparcie leśnictwa ma być realizowane
w ramach rozwoju obszarów wiejskich. Celowi temu mają służyć środki
zwane „działaniami”, których wykaz oraz zasady stosowania określają akty
prawne Unii Europejskiej dotyczące wsparcia rozwoju rolnictwa i obszarów
wiejskich25. Wybór działań leśnictwa, które zostaną włączone do programów
rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, należy do kraju członkowskiego, przy
czym sposób ich wdrożenia podlega uzgodnieniu z Komisją Europejską.
Wśród działań leśnictwa mogących przyczynić się do restrukturyzacji
wsi i poprawy warunków środowiskowych najczęściej wymienia się zalesianie gruntów rolnych. Wsparcie tego działania umożliwia m.in. wyłączenie
z produkcji rolnej najsłabszych gruntów, zapobieganie procesom degradującym gleby (erozja, wyjałowienie, skażenie), wzmocnienie ekologicznych
funkcji obszarów zalesianych oraz zwiększenie udziału lasów w globalnym
bilansie węgla przez wykorzystanie zdolności pochłaniania dwutlenku węgla.
O popularności tego działania w krajach Unii Europejskiej świadczy to, że
w latach 1992–2000 zalesiono ponad milion hektarów gruntów rolnych26.
W Polsce zalesianie włączono do procesu restrukturyzacji i aktywizacji wsi
dzięki uchwaleniu ustawy z 8 czerwca 2001 roku o przeznaczeniu gruntów
rolnych do zalesienia27. W ustawie tej określono, że źródłem finansowania
wsparcia, tj. częściowego pokrycia kosztów zalesiania oraz ekwiwalentów,
będą środki krajowe (fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej oraz
budżet państwa), przy czym przyjęte cele i sposoby realizacji odbiegać będą
od stosowanych w Unii Europejskiej. Z tego względu przed uzyskaniem
członkostwa w UE konieczne stało się przygotowanie nowych instrumentów wsparcia zalesiania gruntów rolnych oraz wygaszenie pomocy funkcjonującej w tym zakresie.
25
Obecnie obowiązujące rozporządzenie Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie
wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej i rozporządzenie
Komisji (KE) nr 817/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1257/1999 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich
z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR).
26 Na podstawie rozporządzenia (EWG) nr 2080/92.
27 Opublikowana w Dz. U. z 2001 r. nr 73, poz. 764, zmiana w Dz. U. z 2003 r. nr 46, poz. 392.
29
3. Szczególne wymagania zalesień współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej
Utrata mocy obowiązywania ustawy o przeznaczeniu gruntów rolnych do
zalesienia nie powoduje pozbawienia właścicieli gruntów rolnych nabytego
już prawa do ekwiwalentów z tytułu zalesienia. Obowiązek wypłaty ekwiwalentów przyznanych na podstawie wydanych dotychczas decyzji o prowadzeniu upraw leśnych przyjął na siebie skarb państwa.
3.2.
Programy wsparcia leśnictwa i zalesiania
w początkowym okresie członkostwa Polski
w Unii Europejskiej
W początkowym okresie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej działania wsparcia leśnictwa realizowane są w ramach współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOiGR) programów:
1. Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2004–2006 – finansowanego z Sekcji Gwarancji EFOiGR.
2. Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja
sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich” (SPO „Rolnictwo”)
– finansowanego z Sekcji Orientacji EFOiGR (środki strukturalne).
Programy te zostały opracowane i są zarządzane przez ministra rolnictwa
i rozwoju wsi.
Jak wynika z analizy dokumentów programowych rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, lista działań wsparcia leśnictwa w Polsce jest krótka i ogranicza się do:
A) dwóch działań w ramach PROW:
1) „Zalesianie gruntów rolnych”,
2) „Pomoc techniczna” (promocja zalesiania gruntów rolnych);
Opis PROW i SPO „Rolnictwo” oraz ujętych w nich działań zamieszczono
na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi:
www.minrol.gov.pl.
30
B) trzech działań strukturalnych w ramach SPO „Rolnictwo”:
1) „Wsparcie doradztwa rolniczego” (dla zalesień w ramach PROW),
2) „Szkolenia” (w zakresie zalesiania gruntów i pielęgnacji założonych
upraw),
3) „Przywracanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego naturalną katastrofą i (lub) pożarem oraz wprowadzenie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych”.
Łączny budżet działań wsparcia leśnictwa w latach 2004–2006 (z opcją
„+2”) szacowany jest na ok. 115 mln €28, przy czym dominujący udział
(101,8 mln €, tj. ponad 88% całości) mają nakłady na zalesienie gruntów rolnych w ramach PROW. Zakłada się, że uruchomione wsparcie leśnictwa powinno przyczynić się do rozwoju rynku usług leśnych, zwiększenia popytu
na materiały i sprzęt dla leśnictwa oraz podjęcia budowy lub modernizacji
infrastruktury leśnej, niezależnie od osiągania celów polityki rolnej Unii Europejskiej.
3.3.
Odrębne regulacje wsparcia
zalesiania gruntów rolnych
Pomoc w zalesianiu gruntów rolnych PROW współfinansowana jest ze
środków Unii Europejskiej (EFOiGR – Sekcja Gwarancji). Polska określiła
w swoich przepisach zarówno zasady uruchamiania przyznanych środków
EFOiGR29, jak i zadania oraz właściwości jednostek organizacyjnych i orga28
1) w ramach PROW: „Zalesianie gruntów rolnych” – kwota 101,8 mln € i „Pomoc techniczna”
(promowanie zalesień) – kwota ok. 0,3 mln €; 2) w ramach SPO „Rolnictwo”: „Przywracanie potencjału produkcji leśnej po katastrofach oraz (lub) działania zapobiegawcze – kwota 12,5 mln €.
„Wsparcie doradztwa rolniczego” (doradztwo dla zalesień PROW) – kwota od 1,5 do 2,0 mln €,
„Szkolenia” („Zakładanie i pielęgnacja lasu na gruntach rolnych”) – kwota od 0,5 do 1,0 mln €.
29 Zasady uruchamiania tych środków określa w Polsce ustawa z dnia 30 lipca 2003 r. o uruchamianiu
środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej
(Dz. U. z 2003 r., nr 166, poz. 1611, z późn. zm.).
31
3. Szczególne wymagania zalesień współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej
Fot. 7. Odłogowane grunty porolne, przewidziane do zalesienia (fot. W. Gil)
Fot. 8. Sosna i brzoza w sposób naturalny wkraczające na teren opuszczony przez
rolnictwo (fot. W. Gil)
32
nów uczestniczących w działaniach związanych z udzielaniem pomocy z tych
środków, w tym na zalesianie gruntów rolnych30.
Należy podkreślić, że podstawowe zasady i wymagania wsparcia określają
przepisy Unii Europejskiej31. Dotyczy to m.in. wskazania podmiotów uprawnionych do uzyskania pomocy (kryteria uznania za rolnika pozostawiono krajom członkowskim), zakresu, formy i wysokości pomocy (w tym zgody na
stosowanie zryczałtowanych płatności), kwalifikowania gruntów do zalesienia
(tylko uprawianych!), dostosowania zalesień do lokalnych warunków siedliskowych oraz wyłączenia z przyznania pomocy.
Zapisy PROW, po przyjęciu przez Komisję Europejską, były podstawą
określenia szczegółowych warunków i trybu udzielania, wstrzymywania, zawieszania, zwracania i zmniejszania pomocy finansowej na zalesianie gruntów
rolnych. Celem wydanej w tym zakresie regulacji32 jest zapewnienie prawidłowej realizacji zalesień i dotrzymanie ustaleń z Komisją Europejską. Ponadto
wydane zostały przepisy określające wzór wniosku o pomoc na zalesianie oraz
zawartość planów zalesienia33.
30
Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Dz. U. z 2003 r.,
nr 229, poz. 2273, z późn. zm.).
31 Patrz przypis 25.
32 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 sierpnia 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na zalesianie gruntów rolnych objętej planem
rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U. z 2004 r., nr 187, poz. 1929 i Dz. U. z 2004 r., nr 236,
poz. 2362); ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym (Dz. U. z 1993 r., nr 94, poz. 431,
z późn. zm.).
33 Rozporządzenie ministra rolnictwa i rozwoju wsi z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie wzoru
wniosku o pomoc na zalesianie gruntów rolnych oraz zawartości planu do tego działania (Dz. U.
z 2004 r., nr 187, poz. 1941 i Dz. U. z 2004 r., nr 254, poz. 2554).
33
4.
Przyrodnicze i praktyczne
aspekty zalesiania
Fot. 9. Oczko wodne pozostawione w obrębie zalesianych gruntów
– lasy miasta Elbląg (fot. I. Łukasiewicz)
Ryc. 1a. Krajobraz przed zalesieniem gruntów
Ryc. 1b. Spodziewane przekształcenie krajobrazu w wyniku zalesienia
36
4.1.
Zalesienia w krajobrazie
Warunkiem zachowania różnorodności biologicznej jest m.in. utrzymanie
odpowiedniego poziomu różnorodności krajobrazowej. Z tego względu na
etapie przygotowania dokumentów zagospodarowania przestrzennego należy szczegółowo rozeznać wpływ zalesiania na różnorodność biologiczną i na
krajobraz. Efektem tego działania ma być wskazanie obszarów, które powinny być zalesione, oraz obszarów wyłączonych z zalesienia (rozwiązania takie
funkcjonują m.in. przy opracowywaniu planów ochrony dla parków narodowych, rezerwatów przyrody oraz parków krajobrazowych34).
Zalesienia powinny być dostosowane do lokalnych warunków siedliskowych i krajobrazowych. Przy ich realizacji szczególną uwagę powinno się
poświęcać wykorzystaniu istniejących zadrzewień i zakrzaczeń, pozostawieniu oczek wodnych i bagienek oraz wykorzystaniu wszelkich zróżnicowań
siedliskowych w celu urozmaicenia składu gatunkowego zakładanych upraw
leśnych (fot. 9.). Tam, gdzie jest to możliwe należy dążyć do wykorzystania
sukcesji naturalnej. Sprzyja to osiąganiu trwałości i stabilności zbiorowisk
roślinności leśnej wprowadzonej na grunty porolne, m.in. poprzez ograniczenie skali zagrożeń ze strony owadzich szkodników korzeni (pędraków) oraz
podatności na choroby infekcyjne drzew (huba korzeni).
W niektórych krajach europejskich od lat zwraca się dużą uwagę na zagadnienie przekształcania krajobrazu w wyniku zalesienia. W tym celu m.in.
wykorzystywane było proste oprogramowanie komputerowe, pozwalające na
zobrazowanie zmian. Przedstawione ryciny były graficznym załącznikiem do
wniosku o wydanie decyzji na zalesienie (Dania, 1994 rok). Zalesienia te zostały wykonane (ryc. 1a.; ryc. 1b.).
Zgodnie z potrzebami zachowania ładu przestrzennego przyjmuje się, że
lokalizacja zalesień powinna zapewniać zmniejszenie istniejącego rozdrobnienia i rozproszenia kompleksów leśnych. Należy dążyć do tego, aby docelowa powierzchnia kompleksu leśnego nie była mniejsza niż 5 hektarów.
Ze względów przyrodniczych i produkcyjnych zaleca się, żeby powierzchnie
mniejsze niż 0,5 hektara wykorzystywane były do tworzenia zbiorowisk drzewiasto-krzewiastych o funkcjach zadrzewień.
35
Rozporządzenie ministra środowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzania projektu planu
ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian
w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody (Dz. U. nr 94, poz. 794).
37
4.2.
Ocena oddziaływania zalesień na środowisko
Przepisy prawa35 zobowiązują do wykonania, w wypadku określonych przedsięwzięć i przy wystąpieniu określonych uwarunkowań, oceny oddziaływania
na środowisko i przedstawienia raportu z tej oceny organowi wydającemu
decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia (potocznie zwaną „decyzją środowiskową”). Decyzje środowiskowe
są ważne przez dwa lata.
Na potrzeby oceny środowiskowej ustalono dwie listy przedsięwzięć. Pierwsza z nich określa rodzaje działalności, przy których raport o oddziaływaniu
na środowisko jest zawsze wymagany (lista obligatoryjna), druga natomiast
wymienia dziedziny, dla których raport może być opracowany, choć nie musi,
o czym decyduje organ wskazany w przepisach (lista fakultatywna).
Wśród przedsięwzięć zamieszczonych na pierwszej liście znaleźć można
m.in. zmianę lasu lub nieużytku na użytek rolny o powierzchni nie mniejszej niż 1 ha, z czego w wypadku lasu niepaństwowego wynika obowiązek
oceny oddziaływania tej zmiany na środowisko i przedstawienia raportu z tej
oceny organowi wskazanemu w przepisach o lasach.
Na liście drugiej wymieniono zalesienia o powierzchni ponad 20 ha lub
wylesienia terenów o powierzchni nie mniejszej niż 1 ha, mające na celu
zmianę sposobu użytkowania terenu, co oznacza, że wójt, burmistrz lub prezydent miasta będą musieli ocenić, czy występują uwarunkowania wskazujące na to, że podjęcie zalesienia może znacząco oddziaływać na środowisko.
Jeśli tak, wówczas trzeba wykonać ocenę i sporządzić raport.
Szczególnym przypadkiem jest zamiar zalesienia gruntów położonych
w obrębie obszarów sieci Natura 2000. Należy się spodziewać, że do czasu
ujęcia zagadnień związanych z ochroną gatunków i siedlisk w miejscowych
planach zagospodarowania przestrzennego organy wydające decyzje środowiskowe będą wymagać od właścicieli gruntów raportów o oddziaływaniu
planowanych zalesień na środowisko.
35
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2001 r., nr 62, poz. 627,
z późn. zm.) oraz wydane na jej podstawie rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada
2004 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych kryteriów związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięć do sporządzenia
raportu o oddziaływaniu na środowisko (Dz. U. z 2004 r., nr 257, poz. 2573, ze zmianą w Dz. U.
z 2005 r., nr 92, poz. 769).
38
4.3. Zapewnienie wpływu zalesień
na zwiększanie różnorodności biologicznej
Obecnie nie ma specjalnych wymagań dotyczących osób sporządzających
raporty o oddziaływaniu na środowisko. W interesie właściciela gruntów jest
jednak zadbanie o to, żeby autor oceny prowadził sprawę aż do przyjęcia
raportu przez organ wydający decyzję środowiskową.
4.3.
Zapewnienie wpływu zalesień
na zwiększanie różnorodności biologicznej
Szczególne zadanie zalesień polega na ochronie i wzmacnianiu najcenniejszych obszarów przyrodniczych. Rozumie się przez to zarówno tworzenie
i wzmacnianie przez zalesienia powiązań („korytarzy”) między istniejącymi obszarami chronionymi, jak i rezygnację z zalesienia w celu zachowania
w stanie niezmienionym siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Na
terenie obszarów chronionych oraz sieci obszarów Natura 2000 decyzje o zalesieniu powinny być zgodne z planami ochrony tych obszarów lub, w wypadku braku takich planów, zaopiniowane przez właściwe służby ochrony
przyrody (dyrektora parku narodowego lub krajobrazowego, wojewódzkiego
konserwatora przyrody).
Uwzględniając te wymagania,
1) pierwszoplanowe znaczenie będzie miało zalesianie:
gruntów położonych w enklawach lub półenklawach kompleksów leśnych, które nie pełnią istotnych funkcji biocenotycznych, a przyczynią
się do powiększenia istniejących kompleksów leśnych,
gruntów łączących mniejsze kompleksy leśne w zwarte i ciągłe struktury
krajobrazu, tzw. korytarze ekologiczne,
gruntów położonych na obszarach wymagających ochrony gleby i wód
(np. wododziały),
obszarów otwartych, na których istnieje możliwość utworzenia kompleksu leśnego o powierzchni co najmniej 5 hektarów lub większej;
2) kontrolowanych, czyli uzgadnianych z właściwymi organami decyzji wymagać będą projekty zalesienia:
dolin rzek (tereny zalewowe) i terenów zabagnionych obniżeń,
39
rolniczych polan (enklaw) puszczańskich o walorach przyrodniczych
i kulturowych (np. w Puszczy Białowieskiej),
obszarów o wybitnych walorach widokowych (obszary takie należy wyznaczyć w planach zagospodarowania przestrzennego gmin);
3) postuluje się wyłączyć z zalesiania:
grunty rolne i śródpolne nieużytki zaliczane do siedlisk priorytetowych
w programie rolno-środowiskowym (np. bagna, mszary, torfowiska,
oczka wodne, solniska, trzcinowiska i inne siedliska okresowo podmokłe, murawy kserotermiczne, remizy, wrzosowiska, wydmy, gołoborza
i wychodnie skalne), niechronione lub objęte ochroną prawną jako np.
użytki ekologiczne,
miejsca cenne z historycznego bądź archeologicznego punktu widzenia.
Dla obszarów cennych pod względem przyrodniczym, kulturowym i historycznym przewiduje się odrębnie dotowany pakiet działań, obejmujący m.in.:
promowanie zamiany gruntów ornych na użytki zielone, opóźnianie pokosów
i kontrolę wypasania w celu ochrony stanowisk lęgowych ptaków i miejscowej
flory, usuwanie zarośli i krzewów, zakładanie i utrzymywanie użytków ekologicznych, tworzenie stref buforowych wzdłuż cieków wodnych.
4.4.
Planowanie zalesień w obrębie gospodarstwa
Po rozeznaniu w gminie spraw związanych z dopuszczalną lokalizacją zalesień, należy przystąpić do wyznaczenia gruntów do zalesienia w obrębie
danego gospodarstwa. Oceniając przydatność gruntów do zalesienia, należy
zwrócić uwagę na ich położenie w stosunku do gruntów pokrytych roślinnością leśną, wielkość i kształt powierzchni oraz możliwy wpływ zakładanego
lasu na użytkowanie gruntów sąsiadującej nieruchomości. Przy okazji należy
sprawdzić stan oznakowania granic własnej nieruchomości oraz powierzchnię przyszłych obiektów zalesienia. Przy planowaniu zalesień pierwszeństwo
40
powinny mieć grunty położone w enklawach lub półenklawach leśnych oraz
grunty łączące istniejące już kępy leśne. W celu wytworzenia ciągłości z istniejącym lasem powierzchnia przeznaczona do zalesienia powinna wynosić
co najmniej 10 arów, a szerokość zalesienia nie powinna być mniejsza niż
20 metrów.
Na dużych powierzchniach gruntów przeznaczonych do zalesienia należy
stosować postępowanie etapowe, zmierzające do wytworzenia odporności na
szkody powodowane przez wiatr i okiść oraz zapewnienie realizacji ustalonych wymagań przeciwpożarowych. Przydatne byłoby podzielenie zalesianego obszaru na działki szerokości 60–100 m i przyjęcie zasady zalesiania
działki bezpośrednio sąsiadującej po upływie co najmniej pięciu lat36.
Ze względów praktycznych najlepsze byłoby stosowanie zasady przeznaczania do zalesienia całych działek gruntu z wykorzystaniem jako granicy
przyszłego kompleksu leśnego istniejących dróg lub rozgraniczeń naturalnych (na przykład cieków wodnych). Należy pamiętać, że przy lokalizacji zalesień obowiązują wszelkie ograniczenia wynikające z przebiegu przez grunty dróg publicznych, linii energetycznych, rurociągów i lokalizacji innych
obiektów (w tym także melioracyjnych). Wewnątrz granic projektowanego
zalesienia mogą się znajdować oczka wodne, lokalne zabagnienia, skupiska
drzew i krzewów (remizy), pojedyncze drzewa owocowe, naloty samosiewu
– głównie gatunków lekkonasiennych. Obiekty te można doskonale wkomponować w projektowane nasadzenia w celu wzmocnienia różnorodności biologicznej całego obszaru, osłony gatunków drzew wrażliwych na znaczne wahania temperatury i wilgotności powietrza (właściwe dla obszarów otwartych)
lub w celu ochrony przeciwpożarowej. Drogi istniejące w obrębie zakładanego kompleksu upraw leśnych powinny umożliwiać dojazd jednostek ratowniczych do miejsca ewentualnego pożaru, punktów czerpania wody oraz dróg
publicznych (fot. 10.). Ponadto należy pamiętać o pasach przeciwpożarowych
i zakładać je przy obiektach mogących stwarzać zagrożenie pożarowe lasu
(kolej, drogi publiczne).
Przebieg projektowanych zalesień oraz szczegóły dotyczące istniejących
obiektów i granic z sąsiadującymi parcelami gruntowymi należy nanieść na
wyrys z mapy ewidencji gruntów i budynków, na której uwidocznione są dane
36
„Kompleksowe zasady leśnego zagospodarowania gruntów porolnych”, Lasy Państwowe – Instytut
Badawczy Leśnictwa, Warszawa 1998 r.
41
Fot. 10. Punkt czerpania wody w obrębie zalesianych
gruntów (fot. A. Rutkowski)
L E G E N D A
planowane
zalesianie
Fot. 7. Punkt czerpania wody w obrębie zalesianych gruntów (fot. A. Sobania)
istniejący
las
zadrzewienia
i zakrzaczenia
linia wysokiego
napięcia
linia
kolejowa
droga
dojazdu
zbiornik
wodny
Ryc. 2. Szkic rozmieszczenia zalesianych gruntów
42
dotyczące działek gruntu (numeracja, rodzaj użytkowania gruntów oraz zasięg poszczególnych klas bonitacyjnych). Szkic taki będzie niezbędny do
sporządzenia w przyszłości planu zalesienia gruntów (ryc. 2.).
Jeśli powierzchnia gruntów, w obrębie których planowane są zalesienia,
przekracza 2 hektary, należy podjąć starania związane z rozpoznaniem siedliska pod względem żyzności. W tym celu konieczne jest wykonanie badań
gleboznawczych, pozwalających na określenie rodzaju i składu mechanicznego gleby oraz przebadaniu jej parametrów chemicznych (zawartości składników odżywczych, próchnicy, stosunku węgla do azotu oraz kwasowości).
Informacje uzyskane w tym zakresie pozwolą na przypisanie poszczególnym
działkom zalesieniowym potencjalnych typów siedlisk leśnych oraz odpowiadających im składów gatunkowych upraw leśnych. W trakcie badań gleboznawczych uzyskujemy także wiarygodną informację, pomocną w ustaleniu
odpowiedniego sposobu przygotowania gleby do sadzenia. Pozwoli to uniknąć w przyszłości zjawiska wzrostowej deformacji korzeni (ze względu na
występującą w glebie stopę płużną).
Gdy nie wykonuje się badań gleboznawczych, można podjąć próbę określenia potencjalnego siedliska leśnego na podstawie klasyfikacji bonitacyjnej
gruntów rolnych. Czynność ta wymaga jednak sporej praktyki w wyszukiwaniu żyźniejszych fragmentów gruntów – tzw. mikrosiedlisk, stąd też samodzielne i nietrafne próby określenia potencjalnych możliwości siedliska na
podstawie klasyfikacji gruntu mogą dość poważnie zniekształcić pożądany
skład gatunkowy upraw.
Wprowadzanie roślinności leśnej na grunty nieleśne związane jest z poddaniem jej dużej presji chorobowej oraz z podatnością na oddziaływanie czynników szkodotwórczych. Wynika to zarówno z braku procesów glebowych
właściwych dla gleb leśnych (m.in. brak mikoryzy, czyli zależności pokarmowych pomiędzy korzeniami drzew a organizmami glebowymi), jak i uproszczeń w zakresie struktury gatunkowej, wiekowej i wysokościowej wprowadzanych nasadzeń (jest to efekt krótkiego okresu zalesiania gruntów). Ponadto
charakterystyczne dla gruntów wycofanych z uprawy rolnej będzie występowanie wielu owadzich szkodników korzeni, co w sposób znaczący wpłynie na
termin i koszty wprowadzania drzew. Dokładne rozpoznanie zapędraczenia
gleby jest również ważną przesłanką do podjęcia decyzji o wstrzymaniu bądź
przystąpieniu do zalesiania.
43
a
b
c
d
a) drzewostan – zbiorowisko leśne,
b) strefa drzewiasta – przejście o większym dostępie do światła słonecznego,
c) strefa drzewiasto-krzewiasta,
d) okrajek ziołoroślowy porośnięty gatunkami zielnymi nieuprawnymi,
e) grunt rolny
Ryc. 3. Ekoton – strefa ekotonowa (według E. Murat, RDLP Szczecinek)
44
e
4.5.
Zasady kształtowania granic
zakładanych upraw leśnych
Ważnym zagadnieniem jest właściwe ukształtowanie strefy przejściowej
styku (ekotonu) wprowadzonej uprawy leśnej z otwartą przestrzenią (skraj
przyszłego lasu – ściana lasu), która w warunkach naturalnych charakteryzuje się bogactwem gatunkowym i większym zagęszczeniem rosnących krzewów oraz wyraźnie zróżnicowaną strukturą przestrzenną (powierzchniową
i wysokościową). Strefa styku lasu z otwartą przestrzenią zwana jest strefą
ekotonową (ryc. 3.), a jej podstawowe funkcje to:
łagodzenie ujemnego wpływu zbiorowisk otwartych na las, skutkującego
obniżeniem zdolności retencyjnych oraz zniekształceniem składu swoistej
fauny i flory;
zwiększanie różnorodności biologicznej przez wytworzenie siedliska dla
wielu gatunków przystosowanych do życia w warunkach przejściowych;
poprawa warunków ochrony przeciwpożarowej przez wytworzenie pasa
izolacyjnego z przewagą gatunków drzew liściastych oraz krzewów;
zwiększanie walorów krajobrazowych, szczególnie w monotonnym krajobrazie rolniczym.
Podczas planowania zalesień należy przewidzieć potrzebę ukształtowania
strefy ekotonowej szerokości ok. 20–30 m, w której powinny być wprowadzone drzewa głównych gatunków lasotwórczych w rozluźnionej więźbie oraz
posadzone różne gatunki krzewów. Cechą charakterystyczną dobieranych
(odpowiednio do siedliska) gatunków drzew powinno być silne ukorzenianie
się (kształtowanie korzenia palowego), co jest szczególnie ważne dla stabilności ochronnej ściany lasu, narażonej na działanie wiatru (zalecane gatunki to: sosna, modrzew i dęby, nie zaleca się świerka). Jeśli chodzi o dobór
gatunków ekotonu, powinny to być zarówno rośliny żywicielskie innych organizmów, jak i miejsca ich schronienia. Dotyczy to takich gatunków, jak:
lipa drobnolistna, jarząb pospolity, grusza pospolita, jabłoń dzika, czereśnia ptasia, głóg jednoszyjkowy, dzikie róże, śliwa tarnina, ligustr pospolity,
malina właściwa, różne gatunki jeżyn, trzmielina brodawkowata, bez czarny
i koralowy, jałowiec pospolity oraz, ze względu na silne i niskie ugałęzienie,
świerk pospolity lub jałowiec pospolity.
45
Strefa ekotonowa powinna się składać z:
pasa krzewów szerokości 3–5 m (tzw. oszyjka), przylegającego bezpośrednio do terenu otwartego (teren niezalesiony ze względu na zachowanie
odległości założenia uprawy leśnej od granicy sąsiadującej nieruchomości
będzie tworzył tzw. okrajek, szerokości 1,5–3 m);
podstrefy krzewiasto-drzewiastej szerokości 5–7 m, przylegającej do
oszyjka;
podstrefy drzewiastej szerokości 10–20 m, będącej najbardziej wewnętrznym (przylegającym do powierzchni leśnej) elementem strefy ekotonowej.
Przy zakładaniu strefy ekotonowej można wykorzystać wszystkie samosiewy drzew i krzewów oraz inne naturalne elementy, w tym stare drzewa
owocowe, remizy itp. Nie należy używać do kształtowania strefy ekotonowej
w sąsiedztwie pól uprawnych gatunków krzewów, które są żywicielami pośrednimi szkodników roślin uprawnych. Należą do nich: berberys pospolity,
wszystkie głogi, trzmielina zwyczajna i kalina koralowa.
Potrzeba ukształtowania strefy ekotonowej wskazuje na niecelowość zakładania w obrębie obszarów otwartych małych i rozproszonych powierzchni
zalesień. Oczekiwaną poprawę warunków produkcji rolnej oraz zwiększenie
różnorodności biologicznej na terenach otwartych w wystarczającym stopniu
zapewnią zadrzewienia i zakrzaczenia.
4.6.
Wykorzystanie właściwości głównych
gatunków lasotwórczych w zalesianiu
Skład gatunkowy upraw wprowadzanych na grunty nieleśne musi być dostosowany do warunków siedliska, kształtowanych głównie przez żyzność gleby
i stopień jej uwilgotnienia. W Polsce, na glebach najsłabszych, w składzie
gatunkowym upraw leśnych przeważać będzie sosna (jako gatunek kształ46
4.6. Wykorzystanie właściwości głównych gatunków lasotwórczych w zalesianiu
tujący siedlisko). Towarzysząca jej domieszka gatunków liściastych wpłynie
korzystnie na przebieg procesów glebotwórczych. Chcąc zmniejszyć ryzyko
związane z uproszczonym schematem zakładania uprawy leśnej, należy dążyć do zwiększenia liczby wprowadzanych gatunków, ustalenia optymalnych
form zmieszania, a także tworzenia specyficznych skupisk roślinności leśnej,
czyli stref przejściowych lub grup oporu biologicznego (remiz, ognisk biocenotycznych).
Z tego względu przydatna jest także znajomość specyficznych cech głównych gatunków lasotwórczych oraz towarzyszących im zwykle gatunków domieszkowych. Zaliczamy do nich m.in. sosnę zwyczajną, świerk pospolity,
jodłę pospolitą, modrzew europejski, brzozę brodawkowatą i omszoną, dąb
bezszypułkowy i szypułkowy, buk zwyczajny, olszę czarną i szarą, lipę drobnolistną, grab zwyczajny, klon zwyczajny, jawor, jesion wyniosły i wiązy.
Sosna zwyczajna występuje praktycznie na obszarze całego kraju (do wysokości ok. 600 m n.p.m.) i wykazuje dużą zdolność przystosowania do różnych warunków klimatycznych i glebowych. Jest odporna na suszę i niską
temperaturę. Jest to typowy gatunek siedlisk borowych – na słabszych jej
udział sięga ok. 80%, na żyźniejszych zmniejsza się nawet do 30% (fot. 11.).
Drugim po sośnie gatunkiem iglastym, mającym znaczenie w hodowli lasu
jest świerk pospolity. Charakteryzuje się on dużą produkcją drewna i może
być cenną domieszką lub tworzyć drugie piętro w różnych drzewostanach
i na różnych siedliskach. Naturalne występowanie świerka w Polsce dotyczy
regionów o chłodniejszym i wilgotniejszym klimacie, tj. północno-wschodniego, południowo-zachodniego i południowego (tereny górskie). Na tych
obszarach świerk odgrywa dużą rolę lasotwórczą, w górach tworzy lite drzewostany regla górnego. Ma większe wymagania glebowe i wilgotnościowe od
sosny (głównie siedliska lasu mieszanego) (fot. 12.).
Dynamicznym i stosunkowo długowiecznym gatunkiem jest jodła, której
zastosowanie w zalesieniach ograniczone jest naturalnym zasięgiem występowania oraz dużą wrażliwością na mróz, wahania temperatury i suszę. Gatunek ten osiąga w Polsce północną granicę zasięgu, a głównymi rejonami jego
występowania są południowo-wschodnie obszary wyżynne (Roztocze) oraz
tereny górskie (Karpaty i Sudety w reglu dolnym oraz Góry Świętokrzyskie).
Jodła wymaga w okresie młodocianym gleb głębokich i świeżych oraz stosowania naturalnej osłony (drzewa, krzewy lub sąsiedztwo istniejącego lasu).
47
Fot. 11. Sosna zwyczajna
(fot. W. Gil)
Fot. 12. Świerk pospolity
(fot. W. Gil)
Fot. 13. Modrzew
(fot. G. i T. Kłosowscy)
Fot. 14. Brzoza
brodawkowata
(fot. G. i T. Kłosowscy)
Fot. 15. Olsza czarna
(fot. P. Fabĳański)
Fot. 16. Klon zwyczajny
(fot. W. Gil)
48
Modrzew rzadko tworzy lite drzewostany, występując głównie jako domieszka w drzewostanach wielogatunkowych. Jest to gatunek wybitnie światłożądny i szybko rosnący. Pełni także rolę gatunku przedplonowego, który
następnie może wejść w skład drzewostanu głównego. Naturalny zasięg modrzewia obejmuje obszar całego kraju (fot. 13.).
Brzoza brodawkowata występuje powszechnie na terenie całego kraju. Gatunek ten, obok dębów, ma największy udział wśród gatunków liściastych
w polskich lasach, co wynika z łatwości rozprzestrzeniania się (liczne samosiewy) i rozwoju niemal w każdych warunkach siedliskowych. Brzozę można spotkać zarówno na ubogich gruntach piaszczystych, gdzie tworzy drzewostany mieszane z sosną zwyczajną, jak i na lepszych siedliskach, gdzie
ujawnia cechy właściwe gatunkom szybko rosnącym. Jest wybitnie światłożądna i odporna na niską temperaturę, wymaga jednak więcej wilgoci od sosny, co ogranicza jej występowanie na skrajnie suchych siedliskach. Bardzo
dobrze sprawdza się w zmieszaniu ze świerkiem pospolitym, występując
w dwupiętrowych drzewostanach świerkowo-brzozowych. Tworzy lite drzewostany z reguły w obrębie opuszczonych gruntów rolnych, a jej właściwości
osłonowe mogą być wykorzystane do wprowadzenia innych gatunków lasotwórczych. W zalesieniach brzoza jest domieszką, przy czym ze względu na
jej szybki wzrost i duże zapotrzebowanie na wodę oraz składniki mineralne
należy ograniczać jej wprowadzanie w uprawach wielogatunkowych (fot. 14.).
Dęby występują na obszarze całego kraju, zwłaszcza na terenach nizinnych. Wśród rodzimych dębów mamy dwa gatunki różniące się istotnie wymaganiami glebowymi. Większe wymagania ma dąb szypułkowy (siedliska
lasu świeżego), skromniejsze – dąb bezszypułkowy (bory i lasy mieszane).
Rola dębu w drzewostanie jest tym większa, im lepsze jest siedlisko. Na dobrych siedliskach wchodzi on w skład drzewostanu panującego, na słabszych
natomiast może pełnić rolę drugiego piętra lub podszytu.
Buk zwyczajny jest gatunkiem wymagającym w stosunku do zasobności
gleby. Jest nieodporny na silne mrozy. W Polsce przebiega północno-wschodnia granica jego występowania. Buk wykazuje także dużą cienioznośność, co
pozwala na jego podsadzanie pod okapem innych drzew (siedliska borowe).
W zalesieniach można go wykorzystać jako cenną domieszkę biocenotyczną
lub gatunek główny w zmieszaniu z dębem oraz lipą drobnolistną. Dotyczy
to jednak tylko żyznych siedlisk lasowych.
49
Sosna
Świerk
Dąb
Modrzew
Buk
Ryc. 4. Naturalne zasięgi występowania lasotwórczych gatunków drzew w Polsce (źródło: DGLP)
Granice
województw
Kompleksy
leśne
Krainy
przyrodniczoleśne
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
–
–
–
–
–
–
–
–
Kraina Bałtycka
Kraina Mazursko-Podlaska
Kraina Wielkopolsko-Pomorska
Kraina Mazowiecko-Podlaska
Kraina Śląska
Kraina Małopolska
Kraina Sudecka
Kraina Karpacka
Ryc. 5. Regionalizacja przyrodniczoleśna (źródło: DGLP)
50
Olsza czarna występuje przede wszystkim na nizinnych obszarach całego
kraju (w górach rzadziej i do wysokości ok. 550 m n.p.m.), zajmując wilgotniejsze stanowiska w pobliżu płynących wód. Jest to gatunek światłolubny
i wytrzymały na niską temperaturę. Na terenach zalewowych tworzy drzewostany lite lub z domieszką jesionu wyniosłego. Olsza czarna, podobnie jak
olsza szara, wykorzystywana jest jako domieszka pielęgnacyjna i fitomelioracyjna w uprawach sosnowych, a także w nasadzeniach związanych z rekultywacją gruntów (fot. 15.).
Lipa drobnolistna występuje na obszarze całego kraju w formie domieszki
(w górach do wysokości ok. 550 m n.p.m.). Może rosnąć w różnych warunkach siedliskowych. Na glebach słabszych wprowadzana jest jako podszyt, na
glebach mocniejszych może tworzyć drugie piętro drzewostanu. Jest cenną
domieszką fitomelioracyjną w drzewostanach złożonych z gatunków światłożądnych (sosna, dęby) oraz uszlachetniającą, np. w obecności buka. Wykazuje odporność na suszę, wiatr oraz mrozy i przymrozki.
Klony – w naszych lasach występują trzy gatunki klonów: klon jawor, klon
zwyczajny i klon polny.
Klon jawor osiąga w Polsce północno-wschodnią granicę zasięgu, która biegnie od Kalisza przez Opoczno, Skarżysko i Chełm. Ze względu na swe cechy,
jawor jest cenną domieszką produkcyjną w drzewostanach z udziałem buka,
jesionu i innych drzew. Nadaje się szczególnie do zalesiania gruntów podgórskich i górskich. Jest wytrzymały na przymrozki i susze, szybko wzrasta
w młodości. Na siedliskach uboższych pełni rolę gatunku biocenotycznego.
Klon zwyczajny występuje na obszarach niżowych całego kraju. Ma wymagania glebowe podobne do grabu i lipy (mniejsze od jaworu), podobnie jak
jawor dobrze znosi ocienienie. Jest gatunkiem domieszkowym. Ze względów
biocenotycznych wprowadzany jest także do drzewostanów sosnowych na
siedliskach boru mieszanego (fot. 16.).
Klon polny występuje praktycznie na obszarze nizinnym i wyżynnym całego kraju. Jest typowym gatunkiem domieszkowym drzewostanów liściastych.
Zalecany jest również do obsadzania brzegów lasu, szczególnie w miejscach
nasłonecznionych.
Naturalne zasięgi występowania lasotwórczych gatunków drzew w Polsce
przedstawia ryc. 4.
51
Tab. 1. Orientacyjny skład gatunkowy zalesień na gruntach porolnych w zależności
od żyzności gleby i krainy przyrodniczoleśnej
(źródło: „Zasady hodowli lasu”)
Potencjalny typ
siedliskowy lasu
Skład
gatunkowy (%)
Kraina przyrodniczo
–leśna
Bór suchy (Bs) – najuboższe i skrajnie suche fragmenty gleb ornych VIz
klasy jakości rolniczej
So 80; Brz, Ol, Jrz i inne 20
I–VI
Bór świeży (Bśw) – gleby orne
głównie VI klasy jakości rolniczej
i klasy VIz silnie zdegradowane
So 60–80; Brz 10–20; Dbb,
Bk, Lp, Gb i inne 10–20
I, IV, VI
So 60–80; Św, Md 10–20; Brz,
Dbb, Lp, Gb i inne 10–20
II, III, V, VIII
Bór mieszany swieży (BMśw)
– gleby orne głównie V klasy jakości
rolniczej
So 40–50; Md 30; Bk,Db, Lp
i inne 20–30
I, III, V
So 50–60; Md 20; Św, Db, Lp
i inne 20–30
II, V, VI, VII
So 30–40; Md 30; Jd, Bk, Db,
Kl i inne 30–40
VI–VII
So 40–50; Md 30; Db, Kl, Lp
i inne 20–30
IV
Bk, Db, Lp, Kl 40–50;
So 20–30; Md 20–30
I, III, V, VI–VIII
Db, Św, Lp, Kl 30–50;
So 30–40; Md 20–30
II, IV–VIII
Jd, Św, Lp, Bk 50–60;
Md 30–40; Kl, Lp i inne 10
VI–VIII
Bk, Db 50–60; Md 30–40; Lp,
Kl i inne 10
I, III, V, VIII
Db, Św, Gb, Lp, Kl 50–60;
Md 40–50
II, IV
Bk, Jd, Db 50–60; Md 30–40;
Kl, Lp i inne 10
V–VIII
Bk, Jd, Św, Kl, Lp 50–60;
Md 40–50
VI–VIII
Las mieszany swieży (LMśw)
– gleby orne głównie IV klasy jakości
rolniczej
Las świeży (Lśw) – gleby orne głównie III klasy jakości rolniczej
Uwaga: Przy projektowaniu składu gatunkowego upraw leśnych na innych niż
wymienione gruntach ornych lub pastwiskach (szczególnie w górach)
należy korzystać z tabel opracowanych dla poszczególnych krain
przyrodniczoleśnych.
52
Charakterystyki głównych gatunków lasotwórczych powinny zwrócić naszą
uwagę na odpowiedni dobór składu gatunkowego zakładanych upraw leśnych
oraz konieczność korzystania z fachowych porad leśnika lub różnego rodzaju
poradników zalesieniowych37.
Planując samodzielnie dobór gatunków drzew, należy uwzględnić przyjęte
w Polsce zasady regionalizacji przyrodniczoleśnej, determinującej zastosowanie składów gatunkowych w krainach (na podstawie kryteriów środowiskowych uwzględniających potencjalne możliwości rozwoju lasów wyróżniono
osiem krain przyrodniczoleśnych) oraz obowiązujące zasady regionalizacji
nasiennej. Schematyczny zasięg poszczególnych krain przyrodniczoleśnych
w Polsce (oznaczone cyframi rzymskimi od I do VIII) przedstawia mapa regionalizacji przyrodniczoleśnej (ryc. 5.).
Mając rozeznanie dotyczące krainy przyrodniczoleśnej, w obrębie której
położone są grunty do zalesienia, i znając warunki siedliska, możemy podjąć
próbę określenia orientacyjnego składu gatunkowego uprawy leśnej zakładanej na gruncie porolnym. Celowi temu mogą służyć stosowane w Lasach
Państwowych tabele pozwalające na dobór ramowych składów gatunkowych
zakładanych upraw leśnych w zależności od krainy przyrodniczoleśnej oraz
potencjalnego typu siedliskowego lasu (tab. 1.).
Pełny wybór takich tabel można znaleźć w „Zasadach hodowli lasu”. Przy
zalesianiu gruntów porolnych na nizinach z powodzeniem można korzystać
z załącznika M do PROW – „Orientacyjny skład gatunkowy upraw leśnych
wprowadzanych na grunty rolne w ramach Działania 5” (dostępny na stronie
internetowej MRiRW). Przy wprowadzaniu upraw leśnych w warunkach górskich należy pamiętać o uwzględnieniu wysokości położenia gruntów.
Przy zalesianiu gruntów rolnych w ramach PROW, czynności związane
z doborem składu gatunkowego upraw i ustaleniem formy zmieszania gatunków wykonywane są przez nadleśniczego, co wynika z obowiązujących
uregulowań prawnych ustawy o lasach.
37
„Zalesianie terenów porolnych”, Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa 1999 r.; Tadeusz
Puchniarski – „Zalesienia porolne. Poradnik od A do Z”, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2000; PROW – Przewodnik „Zalesianie gruntów rolnych”, Ministerstwo Rolnictwa
i Rozwoju Wsi, Warszawa 2005 r.
53
Żer uzupełniający
chrabąszczy
w koronach drzew
4. rok
Pędraki kończą żerowanie i przekształcają się
w poczwarki
3. rok
Po przezimowaniu w głębszych
warstwach gleby pędraki kontynuują żerowanie na korzeniach
drzewek
1. rok
Samice składają
jaja do gleby. Młode
pędraki żerują na
korzeniach traw
2. rok
Pędraki po przezimowaniu
rozpoczynają żerowanie na
korzeniach sadzonek
Ryc. 6. Schematyczny przebieg czteroletniego cyklu rozwojowego
chrabąszcza majowego
1m
1m
0,5 m
Ryc. 7. Schemat dołu do poszukiwania pędraków
(za Zespołem Ochrony
Lasu w Łodzi)
54
Ryc. 8. Przykłady zróżnicowania
wielkości pędraków
(fot. S. Kinelski)
4.7.
Praktyczne uwagi
dotyczące prac zalesieniowych
Przed rozpoczęciem prac zalesieniowych każdy rolnik powinien zbadać występowanie owadzich szkodników korzeni – głównie pędraków chrabąszczy
– i w wypadku stwierdzenia nadmiernej ich liczby w glebie, wykonać zabiegi
ograniczające lub podjąć decyzję o odstąpieniu od zalesiania. Optymalnym
terminem badania jest ostatni miesiąc lata, gdy pędraki żerują przed wejściem w głębsze warstwy gleby. Wiosenny termin, od 15 kwietnia do 15 maja,
pociąga za sobą konieczność poszukiwania pędraków na głębokości do około
1 m (zwłaszcza po mroźnej zimie) (ryc. 6.).
Przyjęto, że na każdym hektarze powierzchni przeznaczonej do zalesienia
należy wykonać sześć dołów próbnych (o wymiarach 1 m x 0,5 m), w miarę równomiernie rozmieszczonych. W trakcie badania ocenie poddaje się
zarówno gatunki szkodników glebowych, jak i ich fazy rozwojowe (wiek)
(ryc. 7., 8.).
Spośród metod ograniczania liczebności owadzich szkodników korzeni zalecane są zabiegi agrotechniczne przeprowadzane zwykłym sprzętem rolniczym (orka talerzowa na krzyż wykonywana kilka razy i bronowanie w okresie, gdy pędraki żerują w wierzchnich warstwach gleby). Metodę tę można
zmodyfikować przez okresowe przywrócenie uprawy rolnej i obsianie np.
gryką. W jednym i drugim wypadku należy odłożyć zalesianie co najmniej
na rok lub dwa lata. Inna metoda zwalczania pędraków polega na stosowaniu
środków ochrony roślin, przy czym poza dużymi kosztami tego działania
należy uwzględnić małą skuteczność w odniesieniu do starszych stadiów
rozwojowych. Jeśli mamy do czynienia z pędrakiem trzyletnim i starszym,
efekty zabiegu będą znikome.
Dążąc do osiągnięcia dużej udatności upraw oraz prawidłowego wzrostu
i rozwoju sadzonek, musimy wybrać odpowiedni sposób i termin przygotowania gleby pod zalesienia. Celem przygotowania gleby na gruntach porolnych jest poprawa stosunków wodnych, przewietrzenie gleby, zlikwidowanie
warstwy zbitej gleby (tzw. warstwy płużnej, o ile występuje) oraz ograniczenie
rozwoju chwastów w pierwszym okresie po założeniu uprawy. W warunkach
nizinnych najodpowiedniejszą porą przygotowania gleby jest jesień roku poprzedzającego zalesienie, gdyż w okresie zimy gleba pozostawiona w ostrej
55
Fot. 17a.
Najczęściej
stosuje się
pełną orkę
pługiem
rolniczym
(fot. A. Sobania)
Fot. 17b. Pług do pełnej i głębokiej orki na glebach zdegradowanych
i zachwaszczonych (fot. A. Sobania)
56
skibie poddawana jest strukturotwórczej działalności mrozu, wchłania też
i zatrzymuje wilgoć. Najczęściej stosuje się przygotowanie gleby pełną orką,
pługiem rolniczym, ze spulchnieniem gleby pogłębiaczem lub wyorywanie
bruzd pługiem leśnym ze spulchnieniem. Wiosną, na powierzchniach przygotowanych jesienną orką pełną, wykonuje się bronowanie – w celu zatrzymania wilgoci w glebie, a następnie wyznaczenia rzędów sadzenia. Gleby,
w których stwierdzono stopę płużną, powinny być poddane głębokiej orce
(40–60 cm). Jest ona również zalecana przy glebach silnie zachwaszczonych
i zdegradowanych (fot. 17a., 17b.).
W inny sposób odbywa się zalesianie gruntów na stromych zboczach
i stokach oraz w warunkach górskich (500–1000 m n.p.m.). Na terenach
mniej nachylonych, o glebach głębszych, możliwe jest zastosowanie pługów
leśnych, przy czym bruzdy powinny być wyorane dokładnie po warstwicy,
aby zapobiec spływaniu wody. Dno bruzdy powinno być spulchnione, przynajmniej w miejscu sadzenia. Na zboczach stromych i kamienistych płytką
glebę przygotowuje się ręcznie, wykonując talerze (placówki) za pomocą motyk lub kilofów. Powierzchnia talerzy musi być wypoziomowana, a miejsce
sadzenia spulchnione. Przygotowanie gleby na stromych zboczach wykonuje
się wiosną – bezpośrednio przed sadzeniem, tak aby nie dopuścić do erozji.
Na łagodniejszych stokach glebę można przygotować jesienią, a spulchnić
przed sadzeniem.
Dobór składu gatunkowego, więźby sadzenia i form zmieszania gatunków
w zakładanej uprawie leśnej wykonuje się w zależności od warunków glebowych i celu, jaki stawiamy zalesieniom. W celu zorganizowania przyszłych
prac zalesieniowych, określenia zapotrzebowania na materiał sadzeniowy,
rozmieszczenia stref ekotonowych, sposobu ochrony uprawy przed szkodami powodowanymi przez zwierzynę oraz ustalenia poziomu własnych wydatków należy sporządzić plan zalesienia określonej działki gruntu porolnego
wraz z jej schematycznym szkicem. Ustalone na szkicu rozmieszczenie kęp
lub grup drzew, a także usytuowanie stref ekotonowych, należy przenieść na
grunt, oznaczając palikami początek i koniec poszczególnych grup i kęp gatunków wchodzących w skład przyszłej uprawy.
Na większości obszaru kraju składy gatunkowe upraw na słabych gruntach
porolnych bazować będą na sośnie z domieszkami, w warunkach podgórskich i górskich natomiast, gdzie gleby są z reguły żyźniejsze, wprowadzane
będą: świerk, buk, jodła z domieszką jaworu, jesionu, dębu, modrzewia, lipy,
olszy czarnej i innych gatunków (w zależności od wysokości i wystawy zbo57
Fot. 18a. i 18b. Sadzenie rozpoczyna się wiosną, jak najwcześniej (fot. A. Rutkowski)
Fot. 19a. i 19b.
Sadzonka
sosny
z zakrytym
systemem
korzeniowym
(fot. P. Skolud)
Fot. 19c.
Sadzonka
świerka
z zakrytym
systemem
korzeniowym
– zmikoryzowana
(fot. W. Gil)
58
cza). Schemat rozmieszczenia gatunków powinien oprócz warunków siedliskowych (mikrosiedliska) uwzględniać także możliwość występowania chorób infekcyjnych (grzybów patogenicznych, np. huby korzeni). Narzuca to
przyjęcie odpowiedniego sposobu rozmieszczenia sadzonek, np. oddzielania
płatów sosny płatami gatunków liściastych.
Sadzenie należy rozpocząć wiosną, jak najwcześniej, po zejściu śniegu
i rozmarznięciu gleby. Dla jednoletnich sadzonek sosnowych z odkrytym
systemem korzeniowym najlepszym sposobem jest sadzenie pod kostur
– w szparę, natomiast dla dwulatek sosnowych oraz sadzonek gatunków liściastych zalecanym sposobem jest sadzenie w jamkę, przy użyciu łopaty lub
motyki (w górach). W obu sposobach należy zwracać uwagę na prawidłowe
umieszczenie systemów korzeniowych w glebie. Dotyczy to zarówno niedopuszczenia do podwinięcia systemów korzeniowych (ważne przy sadzeniu
sosny), jak i zapewnienia równomiernego rozłożenia systemu korzeniowego
na dnie jamki (u gatunków liściastych). Następnym elementem, na który
należy zwrócić uwagę, jest głębokość sadzenia (szyjka korzeniowa sadzonki
powinna się znajdować równo z powierzchnią gleby lub nieco poniżej) i właściwe zagęszczenie gleby wokół systemów korzeniowych (dociśnięcie gleby
kosturem lub jej udeptanie po zasypaniu jamki) (fot. 18a., 18b.).
Obecnie stosuje się przy zalesieniach trzy rodzaje materiału sadzeniowego:
sadzonki z odkrytym systemem korzeniowym produkowane na otwartej
powierzchni szkółek leśnych;
sadzonki z zakrytym systemem korzeniowym, z bryłką lub w znormalizowanym pojemniku, produkowane w warunkach kontrolowanych (podłoże,
temperatura, wilgotność);
sadzonki z zakrytym i zmikoryzowanym systemem korzeniowym w znormalizowanym pojemniku, produkowane w warunkach kontrolowanych
z użyciem specjalnego substratu, szczepionego określonymi gatunkami
grzybów mikoryzowych (fot. 19a., 19b., 19c.).
Stosowanie sadzonek z odkrytym systemem korzeniowym jest w Polsce
powszechne zarówno przy zalesianiu, jak i w odnowieniach. Dla sadzonek
tych szczególnie niebezpieczne jest przesuszenie korzeni. Dlatego też należy
pamiętać, aby były one należycie zabezpieczone podczas transportu, składowania i dalszego przenoszenia. W wypadku sadzonek z zakrytym systemem
korzeniowym można uniknąć wielu problemów związanych z transportem,
59
Fot. 20. Sadzonki sosny z zakrytym systemem korzeniowym dostarczane są
w kasecie (fot. W. Gil)
Fot. 21.
Wyciskacz
dołków
pod sadzonki
z zakrytym
systemem
korzeniowym
(fot. J. Rutkowska)
60
składowaniem oraz jakością sadzenia, co gwarantuje dużą efektywność sadzenia i udatność uprawy. Najlepsze efekty zalesiania osiągane są przy zastosowaniu sadzonek z zakrytym i zmikoryzowanym systemem korzeniowym.
Sadzonki z zakrytym systemem korzeniowym są znacznie droższe, niemniej
ponoszone początkowo większe koszty rekompensowane są lepszą udatnością upraw, szybszym wzrostem i rozwojem młodych drzewek, większą odpornością na choroby grzybowe oraz ograniczeniem wydatków na poprawki
i zabiegi pielęgnacyjne w pierwszej fazie wzrostu uprawy. Również liczba takich sadzonek może być mniejsza o ok. 30–40% niż sadzonek tradycyjnych.
Użycie sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym umożliwia także wydłużenie okresu sadzenia (fot. 20., 21.).
Jeśli nie ma możliwości długiego i prawidłowego przechowywania zakupionych sadzonek, należy tak planować zalesianie, aby jako pierwsze sadzone
były gatunki, które najwcześniej rozwĳają się w szkółkach (modrzew). Umożliwi to także dotrzymanie ustalonego składu gatunkowego uprawy. Podstawowym terminem sadzenia jest wiosna (pierwszy termin – przełom kwietnia
i maja, później w górach). W wypadku sosny zwyczajnej i świerka pospolitego
możliwe jest w niewielkim wymiarze sadzenie późnym latem (drugi termin
– sierpień i wrzesień) oraz późną jesienią (trzeci termin – listopad), głównie
gatunków liściastych po wykształceniu pączków i zrzuceniu liści.
Gdy na zalesionych terenach występuje liczna populacja zwierzyny płowej, wówczas uprawy leśne o urozmaiconym składzie gatunkowym wymagają
ochrony. W tym celu stosuje się posztuczne:
zabezpieczanie sadzonek przy użyciu repelentów w wypadku dużej liczebności sarny (należy unikać nanoszenia repelentu na pączek szczytowy,
chronić tylko sadzonki najlepiej rozwinięte i dobrze ukształtowane – od
ok. 2 do ok. 6 tys. sztuk na hektar, w zależności od gatunku);
mechaniczne zabezpieczanie wierzchołków pędów głównych sadzonek pakułami, plastikowymi spiralkami, osłonkami pączków szczytowych itp.;
zabezpieczanie sadzonek, głównie dębów i buka, osłonkami tekpolowymi
lub siatkami plastikowymi;
palikowanie modrzewia;
grodzenie specjalną siatką metalową całych powierzchni upraw lub
tylko grup i kęp drzew gatunków atrakcyjnych dla zwierzyny (zabieg
zalecany) (fot. 22., 23.).
61
Fot. 22. Grodzenie całej powierzchni założonej uprawy – lasy miasta Elbląg
(fot. I. Łukasiewicz)
Fot. 23. Uprawa leśna na gruncie porolnym, widoczne jest rozmieszczenie
grup gatunków (fot. A. Sobania)
62
Etap uprawy to czas od posadzenia drzewek do osiągnięcia przez nie zwarcia, czyli około 5–10 lat, w zależności od gatunków wchodzących w skład
uprawy. W celu doprowadzenia uprawy leśnej do kolejnej fazy rozwojowej
– młodnika, niezbędne są zabiegi pielęgnacyjne, obejmujące m.in.:
spulchnianie gleby,
niszczenie chwastów,
poprawianie formy drzewek (wykonywane stosunkowo rzadko),
czyszczenia wczesne.
Glebę w uprawach można spulchnić już w roku założenia uprawy, najczęściej jednak zabieg ten jest wykonywany w drugim i trzecim roku – w okresie
intensywnego wzrostu zarówno sadzonek, jak i chwastów (w drugiej połowie maja i w czerwcu). Spulchnianie gleby poprawia jej strukturę, polepsza
warunki tlenowe, sprzyja przesiąkaniu i podsiąkaniu wody, tworząc dobre
warunki wzrostu i rozwoju sadzonek. Połączone jest najczęściej ze zwalczaniem chwastów. Wykonuje się je mechanicznie w międzyrzędach, najczęściej
przy użyciu bron talerzowych lub glebogryzarek i różnego rodzaju opielaczy. Ręczny sposób to motyczenie gleby wokół sadzonek. Należy przy tym
pamiętać, żeby głębokość motyczenia nie przekraczała 4 cm, gdyż można
uszkodzić korzenie sadzonek. Na glebach zachwaszczających się pielęgnowanie gleby i niszczenie chwastów należy powtórzyć w sierpniu.
Chwasty wokół sadzonek można zwalczać przy użyciu wykaszarek na wysięgniku lub kos leśnych, przy czym należy pamiętać o zachowaniu ostrożności, by przy wykaszaniu chwastów nie wyciąć sadzonek. Kosić należy zawsze
w kierunku od strzałki sadzonki do środka międzyrzędu. W wypadku wysokich traw lub trzcinnika zamiast wykaszania można stosować wydeptywanie
lub podwiązywanie, co zapobiega przygniataniu i przyduszaniu sadzonek
przez chwasty obciążone śniegiem.
Poprawianie formy drzewek jest stosowane na niewielką skalę i dotyczy
dębów, buka czy lipy, które już w młodości mają tendencję do rozwidlania
się lub wielopędowości. Formowanie drzewka polega na pozostawieniu jednego, najsilniejszego pędu, zwanego przewodnikiem, i przycinaniu pozostałych pędów szczytowych. Podobny zabieg możemy stosować, gdy drzewka
są zgryzane przez zwierzynę lub uszkadzane późnymi przymrozkami. Silnie
uszkodzone młode drzewka przycinamy (głównie dąb) na tzw. bezpieńki.
Formowanie drzewek wykonujemy nożem sierpakiem lub sekatorem (3–5 lat
po założeniu uprawy) przed rozpoczęciem wegetacji.
63
Już w pierwszym roku po posadzeniu niezbędne mogą się okazać poprawki, tj. posadzenie nowych drzewek w miejsce zamarłych z różnych przyczyn
sadzonek. Najodpowiedniejszym terminem wykonania poprawek jest okres
wiosenny. Używa się gatunków, które „wypadły”. Glebę należy przygotować
jesienią roku poprzedzającego poprawki. Najczęściej robi się to ręcznie, wykonując talerze (ze spulchnieniem). Do poprawek używa się sadzonek wyrośniętych z silnym systemem korzeniowym, wielolatek szkółkowanych.
Kolejnym zabiegiem pielęgnacyjnym wykonywanym we wczesnej fazie
uprawy, w 3–4 roku od jej założenia, są czyszczenia wczesne. W uprawach na
gruntach porolnych ogranicza się je do usuwania niepożądanych w składzie
uprawy domieszek gatunków lekkonasiennych (np. osiki, która w uprawie
z sosną powoduje rozprzestrzenianie się chorób grzybowych) lub przeszkadzających we wzroście innych ustalonych gatunków lasotwórczych (np. samosiew brzozy zagłuszający sadzonkę sosny), usuwania drzewek chorych,
obumierających, obumarłych i charakteryzujących się wadliwym wzrostem.
W trakcie czyszczeń wczesnych łagodzimy także różnice wysokości drzew
na styku grup i kęp różnych gatunków. Czyszczenia wczesne w uprawach
z przewagą samosiewów lub siewów są bardziej intensywne, pracochłonne
i wymagają dobrej oceny roli poszczególnych fragmentów uprawy w przyszłym składzie młodnika. Zabieg polega na przerzedzaniu samosiewów
o znacznym przegęszczeniu oraz łagodzeniu różnic wysokości między poszczególnymi fragmentami czy grupami samosiewów.
Osobom chcącym pogłębić swoją wiedzę leśną na podstawie dorobku Lasów
Państwowych polecamy materiały zamieszczone na stronie internetowej
www.lp.gov.pl (dział „Biblioteka”).
Dotyczy to m.in. następujących opracowań tematycznych:
1. Zasady hodowli lasu – zalecany zakres: regionalizacja przyrodniczoleśna,
dobór składów gatunkowych, zakładanie i pięlęgnacja upraw.
2. Instrukcja ochrony lasu – zalecany zakres: ocena występowania szkodników
glebowych przed zalesieniami, ochrona założonych upraw przed szkodami
powodowanymi przez różne czynniki.
3. Użytkowanie lasu – zalecany zakres: katalog norm czasu prac leśnych.
64
4.8. Orientacyjne koszty zalesiania gruntów i pielęgnacji upraw leśnych
W wypadku zalesiania gruntów rolnych wspólfinansowanego ze środków
Unii Europejskiej, podstawą jest plan zalesienia, którego zawartość określona jest w rozporządzeniu ministra rolnictwa i rozwoju wsi38. Zadaniem tego
planu jest stworzenie podstaw do wnioskowania o wsparcie planowanego zalesienia (scharakteryzowanie gruntów do zalesienia pod kątem stawek płatności) oraz sprecyzowanie szczegółowych wytycznych dotyczących zalesiania i niezbędnych zabiegów pielęgnacyjno-ochronnych w założonej uprawie
leśnej.
Rozporządzenie ministra rolnictwa i rozwoju wsi oraz „Instrukcja opracowania
planu zalesienia” udostępnione są na stronach internetowych
Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi:
www.minrol.gov.pl
Korzystając z materiałów na temat zalesiania gruntów rolnych w ramach
PROW, możemy rozeznać potrzeby w zakresie przygotowania i wykonania
zalesień pozarolniczych, a także orientacyjny koszt tych prac.
4.8.
Orientacyjne koszty zalesiania gruntów
i pielęgnacji upraw leśnych
Zalesianie gruntów jest inwestycją, gdyż jak każde przedsięwzięcie gospodarcze łączy się z ponoszeniem znacznych nakładów rzeczowych i finansowych. Z tego powodu podstawą podjęcia decyzji o zalesianiu powinien być
rachunek ekonomiczny, polegający na zestawieniu spodziewanych korzyści
z gospodarowania na zalesionych gruntach z przewidywanymi do poniesienia kosztami. W praktyce, ze względu na to, że pożytki z lasu czerpie dopiero następne pokolenie, takiego rachunku nie sporządza się, a o przystąpieniu do zalesienia decyduje wielkość środków finansowych, jakie należy
38
Patrz przypis 33.
65
Tabela 2. Orientacyjne koszty założenia uprawy leśnej w warunkach nizinnych
(dane z lat 2000–2002)
Wyszczególnienie prac
Koszt prac (zł/ha)
Udział
poszczególnych
prac (%)
wariant
I
wariant
II
wariant
I
wariant
II
Prace przygotowawcze (oczyszczenie powierzchni,
rozgraniczenie gruntów, pomiar)
0
150
0,0
3,8
Badanie stanu zapędraczenia gleby
50
50
1,7
1,2
Ograniczanie liczebności pędraków
0
350
0,0
8,8
Przygotowanie gleby (orka ze spulchnieniem)
270
270
9,3
6,7
Wyprodukowanie sadzonek drzew i krzewów
(jedno– i wieloletnich)
1100
1100
37,9
27,5
Dostawa sadzonek do miejsca sadzenia
100
100
3,5
2,5
Sadzenie
1000
1000
34,5
25,0
Ochrona upraw przed szkodami powodowanymi
przez zwierzynę (środki mechaniczne lub chemiczne)
50
500
1,7
12,5
Pielęgnowanie założonej uprawy (odchwaszczanie,
spulchnianie gleby)
280
280
9,7
7,0
Niezbędne poprawki i uzupełnienia
50
200
1,7
5,0
2900
4000
Ogółem
66
100,0
100,0
4.8. Orientacyjne koszty zalesiania gruntów i pielęgnacji upraw leśnych
wydatkować na założenie uprawy leśnej oraz możliwości uzyskania pomocy
finansowej na ten cel.
Przy kalkulowaniu wydatków należy się kierować dostępnymi informacjami
o przeciętnych kosztach zakładania upraw leśnych, wraz z wyceną poszczególnych etapów prac, gdyż tylko wtedy można realnie ocenić własne możliwości finansowe. Gdy np. oferowana pomoc w zalesianiu ogranicza się do
dostarczenia sadzonek drzew i krzewów, których wartość stanowi ok. 30%
całkowitego kosztu założenia uprawy, wówczas właściciel gruntu musi mieć
własne środki na realizację pozostałych prac lub możliwość wykonania ich we
własnym zakresie.
Według danych z lat 2000–200239, orientacyjne koszty założenia uprawy
leśnej na gruntach porolnych w warunkach nizinnych, wraz z podstawowym
zakresem ochrony przed szkodami powodowanymi przez zwierzynę i pielęgnacji, kształtują się na poziomie około 3–4 tys. zł za 1 ha (tab. 2.).
Na zróżnicowanie kosztów zalesienia wpływają m.in. takie czynniki, jak:
stopień zachwaszczenia i zdegradowania gruntów, badanie występowania
owadzich szkodników korzeni w glebie (oraz ewentualna potrzeba ograniczania ich liczebności), a także decyzja o zakresie i sposobie ochrony sadzonek przed szkodami powodowanymi przez zwierzynę. Należy wspomnieć,
że odpowiednio wykonane zabiegi agrotechniczne powinny przyczynić się
zarówno do oczekiwanego zmniejszenia liczebności szkodników korzeni, jak
i poprawy warunków glebowych obszarów zalesionych.
Przy zalesianiu gruntów rolnych w ramach PROW możemy założyć, że
wykonanie zalesienia zgodnie z planem umożliwi uzyskanie pomocy finansowej w wysokości zapewniającej refundację poniesionych kosztów. Przy zalesianiu systemem zleconym, właściciele gruntów powinni być zainteresowani
negocjacją stawek za wykonanie poszczególnych prac. Celowi temu może
służyć załącznik N do PROW – „Kalkulacja płatności do Działania 5 – Zalesianie gruntów rolnych” – opracowany dla różnych warunków i wariantów
zalesiania. Załącznik ten jest dostępny na stronie internetowej Ministerstwa
Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
39
Dane z materiałów Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych.
67
5.
Charakterystyka
dostępnych instrumentów
wsparcia zalesiania
gruntów prywatnych
5.1.
Kompleksowe doradztwo
zalesieniowe i szkolenia
Krajowy Program Zwiększania Lesistości realizowany jest z powodzeniem
od 1995 r. Przyjęte w nim założenia podlegają okresowej ocenie, modyfikacji i aktualizacji. Potrzeba takich działań wynika m.in. ze zmian w podziale
administracyjnym kraju (1999 r.), zmian kompetencji organów administracji
publicznej (1999–2004) oraz realizacji przyjętej strategii rozwoju rolnictwa
i obszarów wiejskich.
W zaktualizowanym KPZL wyraźnie przesunięto kryteria wyboru lokalizacji zalesień w stronę celów polityki rolnej. Działanie to wynika m.in.
z przygotowań do wdrożenia rozwiązań funkcjonujących w Unii Europejskiej, umożliwiających wykorzystanie zalesiania w procesie restrukturyzacji polskiej wsi (rozwój rynku usług leśnych) oraz wprowadzenie zachęt do
długoterminowego wyłączenia gruntów z produkcji rolnej (wsparcie i premie
zapewniające pokrycie kosztów zakładania i prowadzenia upraw leśnych).
W tych warunkach ukształtowały się dwa systemy wsparcia zalesiania, różniące się przyjętymi kryteriami dostępu oraz ustalonym zakresem udzielanej
pomocy i źródłami jej finansowania.
Wraz ze wsparciem finansowym wdrażane jest kompleksowe doradztwo
w zakresie przygotowania i zalesienia gruntów rolnych. Podjęto także prace
nad uruchomieniem szkoleń zalesieniowych dla właścicieli gruntów.
Podstawowy zakres pomocy doradczej w zakresie zalesiania gruntów prywatnych świadczony jest na podstawie ustawy o lasach. Pomoc ta obejmuje
ogólne doradztwo w zakresie zalesiania gruntów i gospodarki leśnej oraz,
w wypadku zalesiania obszarów rolniczych w ramach PROW, sporządzanie
na wniosek właściciela gruntów planów zalesienia i potwierdzanie wykonania
zalesienia. Doradztwo zalesieniowe świadczone jest nieodpłatnie właścicielom przez nadleśnictwa właściwe ze względu na położenie gruntów przeznaczonych do zalesienia.
Odrębny system doradztwa uruchomiono w wypadku korzystania z instrumentów polityki rolnej Unii Europejskiej, w tym zalesiania gruntów rolnych.
W jego skład wchodzi doradztwo ogólne w zakresie wszystkich działań Planu
Rozwoju Obszarów Wiejskich i Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów
71
5. Charakterystyka dostępnych instrumentów
wsparcia zalesiania gruntów prywatnych
wiejskich” (SPO „Rolnictwo”40) – świadczone przez pracowników zatrudnionych w jednostkach terenowych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa (ARiMR) i Ośrodkach Doradztwa Rolniczego (ODR) oraz specjalistyczne doradztwo zalesieniowe dotyczące zalesiania gruntów rolnych
w ramach PROW – świadczone w ramach działania SPO „Rolnictwo” przez
odpowiednio przeszkolonych doradców zalesieniowych.
Usługi specjalistycznego doradztwa zalesieniowego obejmują: wydawanie
broszur zalesieniowych, pomoc w wypełnieniu wniosków o płatność na zalesianie oraz pomoc techniczną w trakcie zalesiania. Doradztwo to jest dofinansowywane przez Unię Europejską. Niezależnie od działań doradczych wdrażany jest cykl szkoleń zalesieniowych w zakresie zakładania i pielęgnowania
upraw leśnych. Program szkoleń obejmuje zarówno wiadomości teoretyczne,
jak i pokazy praktyczne na wybranych powierzchniach zalesieniowych.
Jednostką wdrażającą doradztwo w zakresie zalesiania gruntów rolnych
w ramach PROW oraz szkolenia zalesieniowe dla właścicieli gruntów jest
Fundacja Programów Pomocowych dla Rolnictwa (FAPA).
5.2.
Wsparcie zalesiania udzielane
ze środków krajowych
Obecnie funkcjonujący krajowy system wspierania zalesiania tworzą wybrane przepisy ustawy o lasach. Wprowadziła ona zasadę częściowego lub całkowitego pokrycia kosztów zalesienia gruntów prywatnych ze środków budżetowych, warunkując ich przyznanie od przeznaczenia gruntu na ten cel
w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego oraz możliwości
finansowych państwa. Oprócz dotacji budżetowej, do wsparcia zalesiania
mogą być wykorzystywane środki finansowe pochodzące z wojewódzkiego
funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej, funduszu leśnego oraz
40
Sektorowy Program Operacyjny został przyjęty rozporządzeniem ministra rolnictwa i rozwoju wsi
z dnia 3 września 2004 r. (Dz. U. z 2004 r. nr 197, poz. 2032).
72
5.2. Wsparcie zalesiania udzielane ze środków krajowych
funduszu ochrony gruntów rolnych. Podania o udzielenie pomocy na zalesianie należy kierować do starosty, który po zasięgnięciu wymaganej opinii,
podejmuje decyzje w tej sprawie.
Wsparcie udzielane na podstawie ustawy o lasach dotyczy zakładania
upraw leśnych na gruntach nie objętych płatnościami obszarowymi lub niekwalifikujących się do zalesień gruntów rolnych (odłogi, nieużytki, działki
rolne mniejsze niż 0,3 ha) W jego ramach nie wypłaca się premii związanych
z pielęgnacją i ochroną założonego lasu oraz wyłączeniem gruntów z produkcji rolnej i prowadzeniem uprawy leśnej. Mniej atrakcyjny zakres udzielanego wsparcia powoduje mniejsze zainteresowanie tymi zalesieniami, stąd
też będące w dyspozycji środki finansowe (głównie z funduszu leśnego)
pozwalają na bieżące załatwianie wniosków o pokrycie kosztów zalesienia.
Należy podkreślić, że pomoc na zalesianie udzielana na podstawie ustawy
o lasach nie odbiega od stosowanego w krajach Unii Europejskiej systemu
wsparcia zalesiania gruntów innych niż rolne.
Warto też wspomnieć o pomocy na zalesianie gruntów prywatnych udzielanej ze środków funduszu leśnego, pozostających w dyspozycji dyrektora generalnego Lasów Państwowych (związanych z wyłączeniem z produkcji lasów
nie będących własnością skarbu państwa). Wsparcie udzielane ze środków
funduszu leśnego jest jednym z wielu dostępnych instrumentów realizacyjnych KPZL na gruntach niepaństwowych. Zgodnie z ustalonymi zasadami
i kryteriami dysponowania tymi środkami pierwszeństwo mają zalesienia
realizowane na obszarze gmin wskazanych w Krajowym Programie Zwiększania Lesistości jako szczególnie preferowane. Następnie uwzględnia się zaawansowanie realizacji prac zalesieniowych, co pozwala na kierowanie środków tam, gdzie istnieje największa szansa ich racjonalnego spożytkowania.
Podstawową formą pomocy udzielanej z funduszu leśnego jest dostawa
sadzonek drzew i krzewów leśnych niezbędnych do zalesienia. W wypadku
wskazania przez starostę potrzeby wykonania większego zakresu prac zalesieniowych, związane z tym wydatki są również pokrywane. Przygotowanie
wniosku do dyrektora generalnego LP o uruchomienie środków funduszu
leśnego należy do zadań miejscowego nadleśniczego. Działanie to zawsze
poprzedzone jest doradztwem zalesieniowym. Celem tego doradztwa jest
pomoc w określeniu sposobu leśnego zagospodarowania gruntu, dobór składu gatunkowego uprawy oraz oszacowanie całkowitego kosztu zalesienia
i udziału funduszu leśnego w finansowaniu przedsięwzięcia. Szczegółowe
73
warunki wydatkowania postawionych do dyspozycji środków funduszu leśnego określa umowa zawierana z właścicielem gruntu przez nadleśniczego.
Wprowadzanie regulacji i programów traktujących zalesienia gruntów
rolnych jako instrument polityki rolnej przyczynia się do zmniejszenia zainteresowania wsparciem udzielanym na podstawie ustawy o lasach, w tym
finansowanym ze środków funduszu leśnego. Właściciele gruntów zainteresowani są atrakcyjniejszymi formami wsparcia zalesiania, stwarzającymi
możliwość ubiegania się o wieloletnie premie za wyłączenie gruntu z uprawy
rolnej i prowadzenie uprawy leśnej.
5.3.
Wsparcie zalesiania obszarów rolniczych
udzielane ze środków Unii Europejskiej
Znacznie szerszy system wsparcia dotyczy zalesiania gruntów rolnych
w ramach PROW. Przyjęto, że działanie to obejmie obszar całego kraju i że
w wyniku jego realizacji zalesionych zostanie około 47 000 ha gruntów rolnych (wersja PROW z lipca 2004 r.). Na ten cel zarezerwowano w budżecie
PROW kwotę 101,8 mln € (stanowi to 2,83% tego budżetu). Wszystkie działania PROW finansowane są przy 80% wkładzie środków UE i 20% wkładzie
krajowym. Pomoc udzielana jest w postaci ryczałtowej. W PROW dopuszczono możliwość przesunięcia środków pomiędzy poszczególnymi działaniami.
Założeniem działania jest wsparcie zalesiania gruntów użytkowanych rolniczo nienależących do skarbu państwa, a także zapewnienie odpowiedniej pielęgnacji nowych nasadzeń we wczesnych etapach ich rozwoju. Działanie to jest
realizowane zgodnie z potrzebami zalesieniowymi określonymi w Krajowym
Programie Zwiększania Lesistości. Warunki zalesiania gruntów rolnych w ramach PROW zasadniczo nie odbiegają od tych, jakie praktykowane są przy zalesieniach nierolniczych, poza przyjęciem dodatkowych wymagań dotyczących
minimalnej powierzchni zalesienia (0,3 ha dla wniosku indywidualnego oraz
3 ha dla grupowego), minimalnej szerokości działki (20 m) oraz określenia listy gatunków drzew i krzewów, które mogą być wykorzystywane do zalesiania.
74
5.3. Wsparcie zalesiania obszarów rolniczych
udzielane ze środków Unii Europejskiej
Program zalesiania gruntów rolnych jest skierowany do producentów
rolnych (osób fizycznych albo spółdzielni produkcyjnych), którzy są właścicielami gruntów rolnych położonych w granicach Rzeczypospolitej Polskiej.
Producent rolny może być współwłaścicielem gruntów przeznaczonych do
zalesienia w wypadku dzielenia własności ze współmałżonkiem. Beneficjentem działania może też się stać grupa producentów rolnych. Pomoc nie będzie natomiast przyznawana producentom rolnym korzystającym ze wsparcia w postaci renty strukturalnej.
Zalesianie gruntów rolnych w ramach PROW może być wykonane na
gruntach użytkowanych jako grunty orne, trwałe użytki zielone, sady lub
plantacje owocowe. Grunty te muszą być w stałym użytkowaniu rolniczym,
co oznacza, że działaniem nie obejmuje się gruntów odłogowanych (w tym
pokrytych samosiewem). Grunty ugorowane należy utrzymywać w dobrej
kulturze rolnej i poddawać zabiegom uprawowym.
Dopuszczalność przeznaczenia jakichkolwiek gruntów do zalesienia musi wynikać z ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. W wypadku
braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego przyjęto tymczasowe rozwiązanie, zgodnie z którym opisany warunek uważa się za spełniony, jeżeli
przeznaczenie działek rolnych do zalesienia nie jest sprzeczne z ustaleniami studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy.
Płatność na zalesianie jest udzielana producentowi rolnemu do działek
rolnych w rozumieniu przepisów o krajowym systemie ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie
płatności. Wyklucza to m.in. możliwość przeznaczenia do zalesienia działek rolnych, na które producent rolny pobiera już dopłaty z tytułu gospodarowania na obszarach o niekorzystnych warunkach (ONW).
Zalesianie wykonuje się na podstawie planu sporządzonego przez nadleśniczego, a podstawą rozpoczęcia prac jest postanowienie o zalesieniu.
Pomoc finansowa udzielana na zalesianie gruntów rolnych obejmuje:
A. Wsparcie zalesiania – od 4300 do 8300 zł/ha; dofinansowanie (80%) wyliczone na podstawie skalkulowanych kosztów założenia uprawy (wraz
z poprawkami w drugim roku) oraz wykonania grodzenia przed zwierzyną
(jeśli uznano taką potrzebę). Płatności w formie zryczałtowanej – stawki
przeliczono na jeden hektar zalesianych gruntów. Pomoc będzie wypłacana jednorazowo po założeniu uprawy leśnej. Wysokość dofinansowania
zalesienia jest zróżnicowana i zależy od:
75
proporcji gatunków iglastych i liściastych;
ukształtowania terenu – przyjęto, że na stokach o spadku większym niż
12° koszty prac zalesieniowych zwiększają się w stosunku do prac wykonywanych na gruntach o korzystnej konfiguracji (koszty sadzonek, ich
dowozu i dołowania pozostają bez zmian);
potrzeby ochrony przed szkodami powodowanymi przez zwierzynę
(grodzenia).
B. Premię pielęgnacyjną – od 420 do 1100 zł/ha, przeznaczoną na pokrycie kosztów pielęgnowania i ochrony założonej uprawy leśnej. Płatności
w formie zryczałtowanej – stawki przeliczono na 1 ha. Premia pielęgnacyjna jest wypłacana raz w roku przez pięć lat od założenia uprawy leśnej.
Wysokość kwoty premii pielęgnacyjnej jest zróżnicowana i zależy od:
potrzeby zabezpieczenia przed szkodami powodowanymi przez zwierzynę (repelenty),
ukształtowania terenu – przyjęto, że na stokach o spadku większym niż
12° koszty prac pielęgnacyjnych i ochronnych zwiększają się w stosunku
do prac wykonywanych na gruntach o korzystnej konfiguracji (koszty
materiałów pozostają bez zmian).
C. Premia zalesieniowa – 1400 zł/ha lub 360 zł/ha – jest rekompensatą za
utracony dochód z powodu przekształcenia gruntu rolnego na grunt leśny. Płatności w formie zryczałtowanej stawki przeliczono na 1 ha. Premia zalesieniowa jest wypłacana raz w roku, począwszy od roku założenia
uprawy leśnej, przez kolejne 20 lat. Zróżnicowana jest w zależności od
udziału dochodu z produkcji rolniczej w całkowitych dochodach rolnika.
Premię w pełnym wymiarze będą otrzymywać producenci rolni, których
dochody z rolnictwa wynoszą co najmniej 20% dochodu całkowitego. Niższą stawkę premii (ok. 25% stawki podstawowej) będą otrzymywać producenci rolni, u których udział dochodów z rolnictwa wynosi mniej niż 20%.
Pod uwagę będą brane dochody uzyskiwane w roku poprzedzającym rok
złożenia wniosku zalesieniowego.
Pomoc finansowa może być przyznana rolnikowi lub właścicielowi gruntów
rolnych, jeśli:
1) uzyska pozytywną decyzję na wniosek o przystąpienie do programu zalesieniowego,
2) zobowiąże się do przestrzegania warunków i terminów określonych w planie zalesieniowym,
76
3) przedłoży oświadczenie o wykonaniu zalesienia.
Wniosek o przystąpienie do programu zalesieniowego opracowuje rolnik
lub właściciel gruntu. Wymaganymi załącznikami do wniosku są:
wypis z miejscowego planu zagospodarowaniu przestrzennego (lub zaświadczenie),
wypis z ewidencji gruntów dla działek ewidencyjnych zgłoszonych do zalesienia (lub w obrębie których zlokalizowane są działki rolne przeznaczone
do zalesienia),
załącznik graficzny przestawiający działkę rolną (lub działki rolne) przeznaczoną do zalesienia (wymagane są kolorowe oznaczenia, naniesione według ustalonego wzorca).
Wniosek wraz z załącznikami składany jest w biurze powiatowym ARiMR.
5.4.
Współdziałanie przy zalesianiu
gruntów rolnych
Program zalesiania gruntów rolnych wdrażany jest zgodnie ze schematem
przyjętym dla tego działania w PROW (tab. 3. na str. 78.). Przy zalesianiu
gruntów rolnych w ramach PROW wszelkie zadania decyzyjne i kontrolne
pozostają w gestii ARiMR. Udział Lasów Państwowych w tym działaniu wynika z potrzeby zapewnienia doradztwa zalesieniowego oraz wsparcia procesu decyzyjnego będącego w gestii ARiMR – dotyczy to przygotowania wniosku o dofinansowanie zalesienia oraz wypłaty ustalonych należności.
Zgodnie z przepisami dotyczącymi warunków i trybu udzielania pomocy
na zalesianie gruntów rolnych, wszystkie zainteresowane podmioty, tj. producenci rolni oraz właściwi kierownicy oddziałów powiatowych ARiMR,
nadleśniczowie i starostowie zobowiązani są do określonego postępowania.
W wypadku producenta rolnego dotyczy to:
zapewnienia wiarygodnych informacji dotyczących położenia i powierzchni działek rolnych przeznaczonych do zalesienia (powierzchnia działek
rolnych jest deklarowana przez producenta rolnego) oraz zgromadzenia
77
Tabela 3. Schemat postępowania przy zalesianiu gruntów rolnych w ramach PROW
(źródło: PROW)
PODEJMOWANIE DECYZJI
Agencja Płatnicza
ARiMR
Jednostka delegowana
–
Instytucje wspołpracujące
Lasy Państwowe (doradztwo leśne, poświadczenie wykonania zalesienia)
Starostwo powiatowe (przekwalifikowanie
gruntu rolnego na leśny)
Termin składania wniosku o przystąpienie do 01.06.–15.07.
programu zalesieniowego
Tryb zatwierdzenia wniosku
Decyzja
Miejsce składania wniosku oraz oświadczenia Biuro Powiatowe ARiMR
o wykonaniu zalesienia
I instancja
Biuro Powiatowe ARiMR
II instancja
Oddział Regionalny ARiMR
KONTROLA
Poziom kontroli na miejscu
5%
Instytucja zaangażowana w kontrolę
ARiMR
Okres wykonywania kontroli
III–XI
78
dokumentów niezbędnych do sporządzenia planu zalesienia i wniosku
o przyznanie płatności na zalesianie;
złożenia pisemnego wniosku do nadleśniczego o sporządzenie planu zalesienia;
wypełnienia wniosku o przyznanie płatności na zalesianie i złożenia go
wraz z załącznikami w biurze powiatowym ARiMR właściwym ze względu
na miejsce zamieszkania albo siedzibę producenta rolnego w terminie od
1 czerwca do 15 lipca;
wykonania zalesienia zgodnie z planem i poinformowania o tym nadleśniczego (właściwego ze względu na miejsce położenia działek rolnych, na
których została założona uprawa) w terminie 7 dni od założenia uprawy
leśnej;
złożenia, w biurze powiatowym ARiMR, oświadczenia o wykonaniu zalesienia w terminie 14 dni od dnia pisemnego poinformowania nadleśniczego, nie później jednak niż do 31 maja roku, w którym wykonano zalesienie
wiosenne, albo roku następującego po roku, w którym wykonano zalesienie
jesienne;
wypełnienia i złożenia w biurze powiatowym ARiMR formularza wniosku
o wypłatę premii pielęgnacyjnej i premii zalesieniowej na formularzu udostępnionym przez Agencję (każdego roku w terminie od 1 czerwca do 15 lipca);
przechowywania planu zalesienia (przez 10 lat) oraz dowodów potwierdzających zakup sadzonek użytych do zalesienia i zakup repelentów (przez 25 lat).
Zadania kierownika biura powiatowego ARiMR w zakresie zalesiania
gruntów rolnych w ramach PROW obejmują:
weryfikację wniosku o przyznanie płatności w terminie 60 dni od daty złożenia. Wyniki weryfikacji są podstawą odmowy przyznania płatności na
zalesianie lub wydania postanowienia o spełnieniu warunków zalesienia.
Postanowienie to powinno zawierać pouczenie o warunkach dotyczących
formy, sposobu oraz terminu poinformowania kierownika biura powiatowego Agencji o wykonanym zalesieniu;
podejmowanie decyzji o przyznaniu płatności na zalesianie w terminie 30
dni od dnia złożenia oświadczenia o wykonaniu zalesienia lub odmowie
przyznania płatności na zalesianie w wypadku niezłożenia wspomnianego
oświadczenia w ustalonym terminie. Wypłacanie płatności na zalesianie
następuje w terminie 30 dni od dnia, kiedy decyzja o przyznaniu płatności
stała się ostateczna;
79
Fot. 24. Dwuletnia uprawa z przewagą brzozy na gruntach porolnych (fot. W. Gil)
Fot. 25. Uprawa sosny zabezpieczona przed zgryzaniem przez zwierzęta (fot. W. Gil)
80
wypłacanie – począwszy od drugiego roku realizacji planu zalesienia (zawsze w rocznicę pierwszej płatności) – premii pielęgnacyjnej oraz premii
zalesieniowej po uprzednim złożeniu przez producenta wniosku o wypłatę
płatności na zalesianie gruntów rolnych.
Do zadań nadleśniczego należy:
sporządzenie planu zalesienia (o określonej zawartości) na wniosek producenta rolnego, w terminie 60 dni od dnia jego złożenia, oraz opatrzenie
podpisem każdej jego strony. Plan zalesienia sporządza się w dwóch egzemplarzach – w wypadku pojedynczego wnioskodawcy lub co najmniej
czterech – w wypadku wniosku grupowego. Termin zalesienia określony
w planie zalesienia powinien uwzględniać przyjętą zasadę przyznawania
płatności do wyczerpania środków;
przechowywanie kopii planu zalesienia w nadleśnictwie przez 10 lat;
sprawdzenie zgodności wykonania zalesienia z planem zalesienia, w terminie 14 dni od dnia powiadomienia, oraz wystawienie zaświadczenia potwierdzającego ten fakt.
We właściwości starosty pozostaje:
ocena udatności uprawy leśnej na gruntach rolnych zalesionych w ramach
PROW. Przy ocenie tej bierze się pod uwagę ustalone kryteria. Starosta
może powierzyć, w drodze porozumienia, ocenę udatności upraw nadleśniczemu;
przekwalifikowanie z urzędu gruntu rolnego na grunt leśny, jeżeli grunt
zalesiono w ramach PROW. Wnioskowanie w tej sprawie należy do właściciela gruntu.
Bieżące informacje dotyczące zalesiania gruntów rolnych zamieszczane są na
stronach internetowych:
MRiRW – www.minrol.gov.pl oraz ARiMR – www.arimr.gov.pl
Ciekawe materiały, zawierające wiele praktycznych porad dla osób zamierzających ubiegać się o pomoc na zalesianie, można znaleźć także przy internetowym
opisie Działania 5 PROW – „Zalesianie gruntów rolnych”. Należą do nich
opracowania:
1) Wniosek o przyznanie płatności…,
2) Instrukcja wypełniania wniosku o przyznanie płatności…,
3) Podstawowe informacje o Działaniu,
4) Zalesienia gruntów rolnych – krok po kroku,
5) Instrukcja opracowania planu zalesień,
6) Najczęściej zadawane pytania.
81
Tab. 4. Wielkość wsparcia udzielonego przez Lasy Państwowe na zalesianie
gruntów niepaństwowych w latach 1996–2004 (źródło: DGLP)
Powierzchnia zalesień
gruntów niepaństwowych (w ha)
OGÓŁEM
Udział
zalesień
wspieranych
przez
Lasy Państwowe
(%)
w tym
wspierane przez
Lasy Państwowe
Wsparcie zalesiania gruntów niepaństwowych
udzielone przez Lasy Państwowe (w tys. zł)
– podstawa i źródła finansowania
OGÓŁEM
PHARE
– kontrakt
bezpośredni
ustawa
o lasach
– fundusz
leśny
Rok
ustawa
o przeznaczeniu
gruntów
rolnych
do zalesienia
– WFOŚiGW
1996
5 331
2 221
41,7
1 686
1 686
0
0
1997
8 620
3 695
42,9
3 314
3 314
0
0
1998
6 170
440
7,1
405
0
405
0
1999
7 080
2 747
38,8
2 683
0
2 683
0
2000
10 322
5 186
50,2
5 541
0
5 541
0
2001
11 535
7 375
63,9
8 770
0
8 770
0
2002
10 579
9 423
89,1
10 481
0
4 893
5 588
2003
17 309
17 000
98,2
17 769
0
2 496
15 273
2004
2 957
2 373
80,2
2 952
0
2 952
0
82
5.5.
Działania Lasów Państwowych na rzecz
zalesiania gruntów niepaństwowych
Zgodnie z Krajowym Programem Zwiększania Lesistości, Lasy Państwowe
mają wspierać zalesianie gruntów niepaństwowych. Szczegółowe zadania
w tym zakresie oraz źródła ich finansowania określają obowiązujące przepisy
prawa lub zawierane umowy. Podstawowe informacje dotyczące udzielanego
przez LP wsparcia na zalesianie gruntów niepaństwowych, pochodzące z lat
1996–2004, zaprezentowano w tabeli 4.
Od 2004 roku jedynym będącym w dyspozycji LP instrumentem wsparcia
zalesiania gruntów niepaństwowych są środki funduszu leśnego. Środki te
nie mogą służyć wspieraniu zalesiania obszarów rolniczych.
W związku z wdrażaniem współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej programu zalesiania gruntów rolnych, do ustawy o lasach wprowadzono
przepisy nakładające na nadleśniczych obowiązek sporządzenia, na wniosek
właściciela gruntu przeznaczonego do zalesienia, planu zalesienia, a następnie
potwierdzenia wykonania zalesienia. Sporządzanie planów zalesienia jest dla
LP zadaniem zleconym, gdyż związane z tym koszty pokrywane są ze środków budżetu państwa. Wydatki na potwierdzenie wykonania zalesienia nie są
refundowane, podobnie jak nakłady na ogólne doradztwo zalesieniowe.
Realizacja pozostałych ustawowych zadań nadleśniczego, tj.:
1) udzielanie pomocy właścicielowi lasu niepaństwowego przez:
a) doradztwo w zakresie zalesiania i gospodarki leśnej (nieodpłatne),
b) odpłatne udostępnienie sadzonek drzew i krzewów leśnych oraz specjalistycznego sprzętu leśnego;
2) organizowanie wykonywania zadań gospodarczych w lesie, łącznie ze
sprzedażą drewna (na warunkach określonych umową);
3) ocena udatności upraw, jeżeli grunt zalesiono na podstawie przepisów
o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących
z Sekcji Gwarancji EFOiGR –
– wymaga odpowiednio: odrębnego wniosku (1a i b), zlecenia (2) lub powierzenia w drodze porozumienia (3).
W PROW na lata 2004–2006 przyjęto, że obszar objęty wspieranym przez
Unię Europejską zalesianiem gruntów rolnych wyniesie ok. 47 tys. ha. Przy
tak dużym rozmiarze zadań konieczne stało się wykonanie prac przygotowawczych, umożliwiających realizację zadań na obszarze całego kraju oraz
dotrzymanie określonych wymagań postępowania.
83
Schemat wspierania zalesień PROW
przez Lasy Państwowe
Sporządzanie planu zalesienia PROW
i potwierdzenie wykonania zalesienia
zadanie zlecone z art. 35, ust. 5 ustawy o lasach
Doradztwo leśne i zalesieniowe
zadanie własne z art. 35, ust. 2, pkt 1 ustawy o lasach
Doradztwo PROW
środki w ramach działania SPO „Rolnictwo”
pn. „Wsparcie doradztwa rolniczego”
Szkolenia zalesieniowe
środki w ramach działania SPO „Rolnictwo”
pn. „Szkolenia”
Promocja zalesiania gruntów
środki w ramach działania PROW
pn. „Pomoc techniczna”
Ryc. 9. Schemat wdrożenia zalesiania gruntów rolnych w ramach PROW
84
5.5. Działania Lasów Państwowych na rzecz
zalesiania gruntów niepaństwowych
Pomoc udzielana w formie ustawowego doradztwa nie uwzględnia specyfiki zalesiania gruntów rolnych w ramach PROW, dlatego aby zapewnić właściwą realizację tego zadania, Lasy Państwowe przygotowały system kompleksowego wspierania zalesiania w ramach PROW i przeszkoliły 470 doradców
zalesieniowych. Wdrożenie tego systemu, obejmującego m.in.:
pomoc w przygotowaniu wniosku o płatność,
poradnictwo techniczne w trakcie prac zalesieniowych i pielęgnacji założonych upraw,
dostarczenie poradników i folderów zalesieniowych,
szkolenia zalesieniowe,
promocję zalesiania gruntów –
– rozpocznie się prawdopodobnie dopiero na wiosnę 2006 roku, co związane
jest z zachowaniem określonych wymagań proceduralnych oraz długotrwałym postępowaniem kwalifikacyjnym (ryc. 9.).
85
6.
Spostrzeżenia dotyczące
dotychczasowej realizacji
zalesiania gruntów
rolnych w ramach PROW
Fot. W. Gil
6. Spostrzeżenia dotyczące dotychczasowej realizacji
zalesiania gruntów rolnych w ramach PROW
W
związku z upływem określonych dla 2005 r. terminów złożenia w biurze powiatowym ARiMR oświadczeń o wykonaniu wiosennych zalesień
2005 r. (do 31 maja) oraz wniosków o płatność na zalesianie w następnych
sezonach zalesień (do 15 lipca) można już formułować pierwsze spostrzeżenia i wnioski, przy czym dotyczyć one mogą jedynie: wiedzy właścicieli
gruntów o zasadach i warunkach realizacji programu zalesiania gruntów rolnych, sporządzania planów zalesienia oraz realizacji wydanych postanowień
o spełnieniu warunków zalesienia oraz potwierdzania wykonania zalesienia.
W charakterystyce tej pominięto dane dotyczące liczby składanych wniosków o płatność na zalesianie (2,2 tys. w 2004 r. i 4,2 tys. w 2005 r.), wydanych
postanowień o spełnieniu warunków zalesienia (ok. 2 tys. na 2005 r.) czy też
oświadczeń potwierdzających wykonanie zalesienia (ok. 1,7 tys.), gdyż próba komentowania tych wielkości bez udziału zainteresowanych (właścicieli
gruntów i ARiMR) mĳa się z celem.
Obecnie stwierdzić możemy, że zalesienia gruntów rolnych PROW spotkały się z dużym zainteresowaniem zarówno ze strony rolników, jak i właścicieli
gruntów, o czym świadczy objęcie planami zalesienia ponad 27 tys. ha gruntów. Tak duży zakres programu zalesiania gruntów rolnych był możliwy dzięki wprowadzeniu przez Radę Ministrów specjalnego rozwiązania prawnego,
niwelującego skutki powszechnego braku miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego41. Chodzi tu o dopuszczenie możliwości przedstawienia zaświadczeń (tam, gdzie nie ma obowiązujących planów miejscowych), że
przeznaczenie działek rolnych do zalesienia nie jest sprzeczne z ustaleniami
studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Przepis ten ma charakter przejściowy (do końca 2005 r.), lecz wszystko
wskazuje na to, że w związku z dużym zainteresowaniem zalesieniami okres
jego obowiązywania zostanie wydłużony.
Uruchomienie zalesiania gruntów rolnych, podobnie jak w wypadku innych działań PROW, nie zostało poprzedzone wdrożeniem doradztwa
i szkoleń w ramach rolniczego programu sektorowego (SPO „Rolnictwo”).
Z tego względu powstawały nieporozumienia związane ze wskazywaniem do
zalesienia gruntów zgłoszonych wcześniej do innych działań PROW (głównie ONW), gruntów odłogowanych lub zalesionych w poprzednich latach.
Pojawiały się także liczne pytania dotyczące źródeł finansowania zalesiania
41
Patrz przypis 20.
89
gruntów rolnych, możliwości uznawania za zalesione gruntów pokrytych
samosiewami, dopuszczalności przeznaczania do zalesienia gruntów pod liniami energetycznymi, terminów składania wniosków i wypłaty wsparcia na
zalesianie. Wskazuje to na potrzebę stałej wymiany i aktualizacji informacji
dotyczących warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na zalesianie
gruntów rolnych w ramach PROW, za pośrednictwem wszystkich dostępnych środków przekazu. Wsparcie finansowe na promocję zalesiania powinno być udzielane w ramach działania PROW – „Pomoc techniczna”.
Doświadczenia związane ze sporządzaniem planów zalesienia wskazują
na potrzebę zwrócenia uwagi na kompletność dokumentów przedkładanych
w celu sporządzenia planu zalesienia oraz nawiązania kontaktu właściciela
z osobą sporządzającą plan zalesienia dla danego obiektu. Jeśli chodzi o składane wnioski o sporządzenie planu zalesienia, wszelkie uchybienia w stosunku do wymagań określonych w przepisach są podstawą do odmowy ich
przyjęcia. Zdarzało się, że przedkładane wypisy z planów lub zaświadczenia
nie zawierały nawet stwierdzeń wskazujących na możliwość przeznaczenia
działek rolnych do zalesienia. Jeśli w obrębie gruntów przeznaczonych do zalesienia występują ograniczenia w zmianie dotychczasowego przeznaczenia
gruntu (np. instalacje i urządzenia), takie informacje także należy zamieścić
we wniosku. Funkcjonujące przepisy prawne nie sprzyjają utrzymywaniu bezpośrednich kontaktów z leśnikami (płatność na zalesianie przyznaje kierownik biura powiatowego Agencji właściwy ze względu na miejsce zamieszkania
albo siedzibę producenta rolnego), a ich brak jest dużym utrudnieniem przy
sporządzaniu planu zalesienia.
Przystąpienie do sporządzenia planu zalesienia powinno być poprzedzone
lustracją wskazanych działek rolnych. W jej trakcie należy zwrócić uwagę na:
wyznaczenie działek na gruncie, np. przez opalikowanie wszelkich załamań
granic (będą to dla ARiMR punkty kontrolne pomiaru powierzchni);
uwidocznienie znaków granicznych, zgodnie z zaznaczeniem na mapie;
sprawdzenie spełnienia warunku minimalnej szerokości działki rolnej
(co najmniej 20 m);
konieczność specjalnego postępowania zalesieniowego w obrębie danej
działki (sposób przygotowania gleby, terminy wykonania prac) ze względu
na nachylenie. Jeśli właściciel gruntu nie zgadza się z opinią leśnika, ma
możliwość dochodzenia swoich racji przez biuro powiatowe ARiMR.
90
Wynik lustracji może być podstawą odmowy sporządzenia planu zalesienia
(w formie pisemnej). Dotyczy to m.in. zlokalizowania zalesienia na obszarach zalewowych oraz wskazania do zalesienia tzw. gruntów opuszczonych,
gdzie już dawno zaniechano uprawy rolnej.
Kolejnym istotnym czynnikiem decydującym o poprawności sporządzenia
planu zalesienia i wniosku o płatność, a następnie o przebiegu zalesienia i pozytywnym wyniku przyszłej kontroli, jest określenie powierzchni zalesienia.
Wszędzie tam, gdzie przeznacza się do zalesienia część działki ewidencyjnej
lub dokonuje się wyłączenia powierzchni (z różnych przyczyn), w interesie
właściciela gruntu jest wykonanie dokładnego pomiaru gruntów. Wyliczanie wszystkich płatności na podstawie stawek ryczałtowych – określonych
w zł/ha – stawia wysokie wymagania dokładności określania powierzchni
zalesianych gruntów, gdyż dopuszczalny błąd w stosunku do wielkości rzeczywistej musi się mieścić w granicach 3%.
Realizacja pierwszego sezonu zalesień wskazuje także na potrzebę przekonsultowania z właścicielem gruntów założeń przyjętych do sporządzenia
planu zalesienia – szczególnie w części dotyczącej wykonania prac przygotowawczych (kontrola zapędraczenia gleby, sposób przygotowania gleby),
określenia składu gatunkowego upraw oraz orientacyjnych kosztów wykonania prac zalesieniowych. Przy czynnościach związanych z potwierdzeniem
wykonania planu zalesienia zaobserwowano m.in., że część właścicieli gruntów nie była w stanie zalesić całości gruntów objętych planem zalesienia, co
wynikało głównie z niedoszacowania własnych możliwości finansowania prac
zalesieniowych. Ponadto stwierdzano uchybienia w sposobie przygotowania gleby (brak spulchnienia), w dotrzymaniu zalecanej formy zmieszania
gatunków czy też zakupie sadzonek o określonych cechach. W takich przypadkach, w zaświadczeniach o wykonaniu zalesienia wpisywano uwagi, przy
czym wydanie zaświadczenia decyduje o tym, że usterki nie przesądzają
o uznaniu założonej uprawy leśnej za niezgodną z planem zalesienia.
Należy pamiętać, że po wydaniu postanowienia na zalesienie, wprowadzanie jakichkolwiek zmian wymaga złożenia odrębnego wniosku do ARiMR.
Dotyczy to przede wszystkim zmian w zakresie proporcji gatunków iglastych i liściastych, powierzchni zalesienia i terminu wykonania prac. Zmiana postanowienia o zalesieniu łączy się ze zmianą planu zalesienia, przy
czym potrzeba zmiany tego planu powinna być potwierdzona przez ARiMR.
91
Fot. 26. i 27. Planując zalesienie gruntów porolnych, należy pamiętać o przeznaczeniu na ten cel działek rolnych o łącznej powierzchni co najmniej 0,3 ha (działki muszą się stykać) i wyłączeniu z zalesienia
działek węższych niż 20 m (fot. P. Fabĳański, fot. W. Gil).
92
Chodzi tu o uzasadnienie dodatkowego wydatku z budżetu państwa (realizacja zadań zleconych podlega kontroli NIK).
Odnosząc się do pozostałych sygnalizowanych problemów, należy pamiętać o:
uwzględnieniu w planie zalesienia i wniosku o przyznanie płatności na zalesianie powierzchni wynikającej z zachowania ustalonej odległości od granic sąsiadującej nieruchomości;
przeznaczeniu do zalesienia działek rolnych o powierzchni co najmniej
0,3 ha (powierzchnię tę mogą tworzyć stykające się działki rolne, z których
każda musi mieć co najmniej 0,1 ha);
wyłączeniu z zalesienia działek rolnych węższych niż 20 m;
potrzebie uzgadniania modyfikacji składu gatunkowego, powodującej zachwianie przyjętych zgodnie z załącznikiem M do PROW proporcji gatunków liściastych i iglastych (np. kwestia olsów).
Do spraw dotychczas nieuregulowanych należą:
zasady wyłączenia z powierzchni do zalesienia dróg i rowów niesklasyfikowanych w ewidencji. Proponuje się, aby nie wyłączać (podobnie jak w programie rolno-środowiskowym) powierzchni zajmowanych przez drogi
służące celom technologicznym (np. szlaki zrywkowe) lub przeciwpożarowym, a także rowów przydrożnych, niepełniących funkcji melioracyjnych;
brak regulacji sposobu rozliczenia powierzchni wynikającej z zachowania
odległości działek rolnych od granicy sąsiedniej działki, będącej własnością
innego podmiotu. Proponuje się przyjęcie rozliczenia proporcjonalnego do
udziału w powierzchni poszczególnych grup gatunków;
brak wytycznych dotyczących stosowania przyjętego kryterium nachylenia
stoku.
93
7.
Wsparcie zalesiania gruntów
przez Unię Europejską
w przyszłym okresie
programowania
(lata 2007–2013)
Fot. W. Gil
7.1.
Instrumenty unĳnego wsparcia zalesiania
gruntów prywatnych
W dniu 20 września 2005 r. Rada Unii Europejskiej przyjęła rozporządzenie
nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW)42.
Dokument ten wyznacza kierunki polityki Unii Europejskiej w zakresie
rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007–2013, określając przewidziane do
wsparcia działania rolnictwa i leśnictwa oraz ustalając zasady i wymagania
tego wsparcia. Dostrzeżono m.in., że rolnictwo i leśnictwo mają dominujący
udział w zagospodarowaniu gruntów i w związku z tym są nośnikiem zróżnicowania gospodarczego wsi. Zwrócono także uwagę na relacje pomiędzy rolnictwem i leśnictwem (jako sposobami użytkowania gruntów) a gospodarką
zasobami naturalnymi i stanem środowiska przyrodniczego na obszarach
wiejskich.
W rozporządzeniu EFRROW zawarto ogółem 12 działań leśnictwa, z czego trzy dotyczą zalesiania gruntów. Są to:
1) pierwsze zalesianie gruntów rolnych,
2) zakładanie po raz pierwszy systemów agroleśnych na gruntach rolnych,
3) pierwsze zalesianie gruntów innych niż grunty rolne.
Zalesianie gruntów rolnych
Cel działania:
powiększenie obszarów leśnych przez zalesienie użytków rolnych o małej
przydatności dla rolnictwa,
utrzymanie i wzmocnienie ekologicznej stabilności obszarów leśnych
przez zmniejszenie fragmentacji kompleksów leśnych i tworzenie korytarzy ekologicznych,
zwiększenie udziału lasów w globalnym bilansie węgla.
Opis działania: wsparcie finansowe założenia pierwszej uprawy na gruntach
wyłączonych z produkcji rolniczej obejmuje takie płatności, jak:
1) wsparcie zalesiania, pokrywające koszty założenia uprawy oraz (jeśli jest
to uzasadnione) ochrony przed zwierzyną;
42
Tekst rozporządzenia dostępny jest na stronach internetowych Unii Europejskiej w języku polskim. Dostęp można uzyskać m.in. przez zamieszczone na stronie internetowej Sejmu RP
– www.sejm.gov.pl łącze „Unia Europejska”.
97
7. Wsparcie zalesiania gruntów przez Unię Europejską
w przyszłym okresie programowania (lata 2007–2013)
2) premia pielęgnacyjna na utrzymanie nowej uprawy leśnej;
3) premia zalesieniowa, będącą ekwiwalentem za wyłączenie gruntu z upraw
rolnych.
Odbiorcy pomocy: osoby fizyczne i spółdzielnie prowadzące działalność rol–
niczą na obszarach wiejskich. Jeśli grunt rolny przeznaczony do zalesienia
jest dzierżawiony przez osobę fizyczną lub prawną, mogą być przyznane
premie, o których wspomniano.
Wyłączenia i ograniczenia: wsparcie zalesiania gruntu rolnego nie zostanie
przyznane:
rolnikom korzystającym z programu wcześniejszych emerytur,
z tytułu upraw choinek świątecznych.
Wsparcie zalesiania gruntów rolnych będących w posiadaniu instytucji
publicznych pokryje jedynie koszt założenia uprawy leśnej.
W wypadku gatunków szybko rosnących, dla upraw krótkoterminowych
wsparcie będzie udzielone jedynie na pokrycie kosztów założenia uprawy
leśnej.
Zakładanie systemów rolno-leśnych na gruntach rolnych
Cel działania: tworzenie systemu gospodarowania łączącego cechy sytemu
rolnictwa ekstensywnego i sytemu leśnego. Systemy rolno-leśne mają dużą
wartość społeczną i ekologiczną, łącząc ekstensywne rolnictwo z systemami
w zakresie leśnictwa; ich celem jest produkcja wysokiej jakości drewna i innych produktów leśnych. Należy wspierać powstawanie takich systemów.
Opis działania: udzielane wsparcie dotyczy stworzenia systemów rolno-leś–
nych łączących rolnictwo ekstensywne z systemem leśnym. Ma ono pokrywać tylko koszty założenia uprawy leśnej. Zakłada się równoległe prowadzenie upraw rolnych i leśnych na tym samym obszarze.
Prywatni odbiorcy pomocy: osoby fizyczne, prawne oraz nieposiadające oso–
bowości prawnej, prowadzące działalność rolniczą.
Wyłączenia i ograniczenia: ze wsparcia wyłączone są uprawy choinek świą–
tecznych oraz gatunków szybko rosnących (uprawy krótkoterminowe).
Zalesianie gruntów innych niż grunty rolne
Cel działania:
powiększenie obszarów leśnych przez zalesienie użytków rolnych małej
przydatności dla rolnictwa,
98
7.1. Instrumenty unĳnego wsparcia zalesiania gruntów prywatnych
utrzymanie i wzmocnienie ekologicznej stabilności obszarów leśnych
przez zmniejszenie fragmentacji kompleksów leśnych i tworzenie korytarzy ekologicznych,
zwiększenie udziału lasów w globalnym bilansie węgla.
Chodzi tu o zalesienie tych gruntów, które nie kwalifikują się do wsparcia
przewidzianego dla zalesiania gruntów rolnych. Wszelkie działania w ramach
zalesiania gruntów innych niż rolne powinny być dostosowane do warunków
lokalnych i zgodne ze środowiskiem, powinny także wzmacniać różnorodność biologiczną.
Opis działania: pomoc polega na wsparciu finansowym założenia pierwszej
uprawy na gruntach nierolniczych lub wcześniej wyłączonych z produkcji
rolniczej (tzw. opuszczone tereny rolnicze). Obejmuje takie płatności, jak:
1) wsparcie zalesiania, pokrywające koszty założenia uprawy oraz (jeśli jest
to uzasadnione) ochrony przed zwierzyną;
2) premia pielęgnacyjna na utrzymanie nowej uprawy leśnej – tylko w wypadku upraw założonych w obrębie opuszczonych terenów rolniczych.
Prywatni odbiorcy pomocy: osoby fizyczne, spółdzielnie (spółki prawa pry–
watnego).
Wyłączenia i ograniczenia: ze wsparcia wyłączone są uprawy choinek świą–
tecznych.
W rozporządzeniu EFRROW uwzględniono m.in. postulat dotyczący objęcia systemem premii zalesień zakładanych w obrębie gruntów odłogowanych
(opuszczone tereny rolnicze). Wprowadzenie premii pielęgnacyjnej w pełni
uzasadnia wycofanie wsparcia udzielanego przy zalesianiu tych gruntów na
podstawie przepisów ustawy o lasach. Słusznie przy tym zwrócono uwagę,
że aby wnieść znaczący wkład w ochronę środowiska, zapobieganie zagrożeniom naturalnym i pożarowym, a także złagodzić zmiany klimatu, należy
zwiększyć zasoby leśne i poprawić ich stan zarówno przez zalesianie gruntów rolnych, jak i gruntów innych niż grunty rolne. Bardzo istotne jest również przyjęte rozwiązanie, zgodnie z którym dla terenów przeznaczonych do
zalesienia z przyczyn środowiskowych (takich jak ochrona przed erozją lub
rozbudowa zasobów leśnych, mająca na celu złagodzenie zmian klimatycznych) przewidziano możliwość udzielania premii stosowanych przy zalesieniach rolnych i pozarolniczych.
99
7. Wsparcie zalesiania gruntów przez Unię Europejską
w przyszłym okresie programowania (lata 2007–2013)
Ponadto, wzorem obecnego okresu programowania, w projekcie rozporządzenia zawarto dla państw członkowskich zobowiązanie szczegółowego wyznaczenia obszarów uprawnionych do otrzymania dopłat z tytułu:
zalesienia obszaru rolnego,
zalesienia obszaru pozarolnego.
Dokumentem wykorzystywanym w tym celu nadal będzie Krajowy Program
Zwiększania Lesistości.
7.2.
Przygotowanie wdrożenia wsparcia zalesiania
gruntów ze środków Unii Europejskiej
W Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi prowadzone są obecnie działania związane z przygotowaniem Programu Operacyjnego Rozwój Obszarów
Wiejskich (PO ROW) na lata 2007–2013. Program ten odnosi się do wszystkich instrumentów finansowanych z Europejskiego Funduszu Rolnego na
Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, określając zwłaszcza beneficjentów,
wielkość, zakres oraz warunki udzielania pomocy w ramach poszczególnych
działań, plan finansowy, system wdrażania oraz monitorowania i oceny. Program ten swym zasięgiem obejmuje cały kraj.
Nowy program, z punktu widzenia wdrażania oraz zakresu wsparcia, będzie połączeniem realizowanego obecnie, tj. w latach 2004–2006 – SPO
„Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich” oraz Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Przy opracowaniu
nowego programu wykorzystane zostaną doświadczenia zdobyte w trakcie
opracowywania i wdrażania funkcjonujących programów wsparcia rolnictwa
i obszarów wiejskich. O ostatecznym kształcie programu i wyborze działań
wsparcia mają przesądzić wyniki prac analitycznych i konsultacji z wszystkimi partnerami społecznymi.
Według Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, nowa polityka rozwoju obszarów wiejskich kładzie większy nacisk na takie zagadnienia, jak: innowacyjność w rolnictwie, zrównoważony rozwój obszarów wiejskich oraz potrze100
7.2. Przygotowanie wdrożenia wsparcia
zalesiania gruntów ze środków Unii Europejskiej
by modernizacyjne w sektorze rolnym i leśnym. Pozwala to przypuszczać,
że przedmiotem wsparcia Unii Europejskiej będą wszelkiego rodzaju prace
zalesieniowe na gruntach prywatnych, a tym samym czytelniejsze staną się
zasady udzielania pomocy na zalesianie oraz kryteria dostępu.
Dokumenty programowe polskiego rolnictwa, w tym „Strategia rozwoju
obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007–2013 (z elementami prognozy do
2020 roku)” oraz projekt „Programu Operacyjnego Rozwój Obszarów Wiejskich
na lata 2007–2013” dostępne są na stronach internetowych Ministerstwa
Rolnictwa i Rozwoju Wsi:
www.minrol.gov.pl
101
Słowniczek*
ANR – Agencja Nieruchomości Rolnych.
ARiMR – Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
Bezpieńka – siewka lub sadzonka drzew liściastych, której strzałkę (przyszły pień) przycięto do szyjki korzeniowej w celu pobudzenia pączków śpiących, z których wytworzone zostaną nowe pędy. Zabieg taki jest stosowany
np. po uszkodzeniu strzałki sadzonki przez zwierzynę.
Działalność rolnicza – produkcja roślinna i zwierzęca, w tym produkcja
materiału siewnego, szkółkarskiego (nie dla leśnictwa), hodowlanego i reprodukcyjnego, produkcja warzywnicza, roślin ozdobnych i grzybów uprawnych,
sadownictwo, hodowla i produkcja materiału zarodowego ssaków, ptaków
i owadów użytkowych, produkcja zwierzęca typu przemysłowego, fermowego
oraz chów i hodowla ryb.
EFOiGR – Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej; część budżetu Unii Europejskiej. EFOiGR dzieli się na Sekcję Gwarancji (finansowanie
Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich) i Sekcję Orientacji (środki strukturalne w rolnictwie).
Ekologia – dziedzina biologii badająca stosunki między organizmami i zespołami tych organizmów a ich ożywionym i nieożywionym środowiskiem.
Ważne pojęcia ekologiczne, z punktu widzenia zalesiającego swoje grunty, to:
ekosystem – fragment przyrody stanowiący funkcjonalną całość, w której zachodzi przemiana materii pomiędzy częścią ożywioną (biocenoza)
i nieożywioną (biotop). W ekosystemie funkcjonują mechanizmy samoregulacji (przykładem może być np. jezioro);
biocenoza – ogół populacji roślin (fitocenoza) i zwierząt (zoocenoza) żyjących w określonym ekosystemie i powiązanych zależnościami o charakterze troficznym (pokarmowym) i ekologicznym. Biocenoza jest głównym
czynnikiem kształtującym specyficzny dla danego ekosystemu biotop;
* Słowniczek opracowano m.in. na podstawie „Słownika encyklopedycznego leśnictwa, drzewnictwa, ochrony środowiska, łowiectwa oraz dziedzin pokrewnych”, Warszawa 1996.
Fot. W. Sobociński
103
Słowniczek
biotop – zespół abiotycznych warunków środowiska w konkretnym ekosystemie, powstający przez specyficzne przekształcenie siedliska przez
biocenozę danego ekosystemu oraz ekosystemów poprzedzających go we
wcześniejszych stadiach sukcesji;
fitocenoza – 1) konkretne zbiorowisko roślinne, 2) strukturalna, funkcjonalna część biocenozy złożona z populacji roślinnych, wykazująca swoiste
cechy charakterystyczne, wynikające z udziału roślin o określonym pokroju i formie życiowej, wewnętrzną strukturę przestrzenną poziomą i pionową, specyficzną rytmikę sezonową i dynamikę odnawiania się, właściwy
sobie przepływ energii i produktywność ekologiczną, 3) płat roślinności;
zoocenoza – wielogatunkowy zespół zwierząt zasiedlający określone środowisko; składnik biocenozy istniejący w ekosystemie tylko w powiązaniu
z pozostałymi elementami środowiska;
agrocenoza = biocenoza rolna – zespół organizmów roślinnych i zwierzęcych współżyjący w środowisku stworzonym w wyniku rolniczej działalności człowieka.
Ekoton – pogranicze, niezbyt rozległa strefa przejściowa między sąsiadującymi ekosystemami; w ekotonach zazwyczaj wzrasta różnorodność gatunkowa.
Fundusz leśny – wyodrębnione środki finansowe, będące w dyspozycji
dyrektora generalnego LP; część tych środków przeznacza się na zalesianie
gruntów niepaństwowych.
Gatunki domieszkowe i biocenotyczne – gatunki drzew i krzewów iglastych i liściastych wprowadzane w małych ilościach do upraw leśnych w celu
wzbogacenia ich składu gatunkowego i wzmocnienia mechanizmów biologicznej ochrony lasu.
GUS – Główny Urząd Statystyczny.
IBL – Instytut Badawczy Leśnictwa.
Kraina przyrodniczoleśna – obszar jednorodny pod względem cech przyrodniczych kształtujących las; na takim obszarze wykształca się podobna
szata roślinna i specyficzne ekotypy drzew.
KRUS – Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
MPZP – Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego.
MRiRW – Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
104
Słowniczek
Ogniska biocenotyczne – grupy drzew i krzewów gatunków nektarodajnych lub jagododajnych, stanowiących cenną domieszkę w każdym drzewostanie i poprawiających warunki bytowania pożytecznych gatunków zwierząt.
ONW – obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania.
Odłogi – grunty nadające się pod uprawę, nieuprawiane i nieobsiewane
przez szereg lat. Odłogi to przejaw marnotrawstwa ziemi lub zjawisko wymuszone nadprodukcją żywności.
PGL LP – Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe; państwowa
jednostka organizacyjna zarządzającą lasami stanowiącymi własność skarbu państwa, z wyjątkiem lasów znajdujących się w zarządzie parków narodowych, wchodzących w skład Agencji Nieruchomości Rolnych i będących
w użytkowaniu wieczystym. W skład PGL LP wchodzą m.in.:
nadleśnictwa – podstawowe jednostki organizacyjne LP prowadzące działalność w zakresie gospodarki leśnej;
RDLP – regionalne dyrekcje Lasów Państwowych; jednostki koordynujące
działalność nadleśnictw;
DGLP – Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych; jednostka wykonawcza
dyrektora generalnego Lasów Państwowych, który kieruje całością działalności Lasów Państwowych i dysponuje środkami funduszu leśnego;
zakłady o zasięgu ogólnokrajowym i regionalnym – jednostki podległe
dyrektorowi generalnemu LP bądź dyrektorom regionalnych dyrekcji LP.
Pielęgnowanie lasu – ogół czynności hodowlanych prowadzonych w celu
zapewnienia odpowiednich warunków produkcji leśnej oraz spełniania przez
las zadań produkcyjnych, ochronnych i społecznych. Przy wprowadzaniu
lasu na grunty nieleśne konieczne są następujące zabiegi:
pielęgnowanie upraw – pielęgnowanie gleby i czyszczenia prowadzone
w założonych uprawach leśnych do czasu zwarcia drzewek (w wieku do ok.
10 lat), czyli osiągnięcia fazy młodnika;
pielęgnowanie młodników – pielęgnowania gleby i czyszczenia prowadzone w młodnikach (w wieku ok. 10–20 lat);
pielęgnowanie gleby – zabiegi mające na celu utrzymanie gleby w odpowiedniej sprawności, m.in. poprzez spulchnianie i odchwaszczanie;
czyszczenia – zabieg pielęgnacyjny mający na celu uporządkowanie składu
gatunkowego, formy zmieszania w zakładanym lesie oraz uregulowanie stop-
105
Słowniczek
nia zagęszczenia i poprawę jakości drzew. Wyróżnia się: czyszczenia wczesne (czyszczenia upraw) oraz czyszczenia późne (czyszczenia młodników).
Poprawki – zabieg uprawowy przeprowadzany z reguły w następnym roku
po założeniu uprawy, polegający na dosadzeniu drzewek w lukach powstałych
po sadzonkach, które się nie przyjęły. Poprawki wykonywane są w zasadzie
w młodych uprawach, tj. wieku do 5 lat.
PROW – Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich; dokument określający zakres
i sposób wspierania rolnictwa ze środków przeznaczonych na rozwój obszarów wiejskich.
Przygotowanie gleby – uprawa gleby stwarzająca wysianym nasionom lub
posadzonym sadzonkom warunki umożliwiające ich dobry rozwój; polega,
ogólnie rzecz biorąc, na poprawie warunków agrotechnicznych. Do sposobów przygotowania gleby należą m.in.:
orka pełna – całkowita uprawa gleby wykonywana pługiem rolniczym lub
specjalistycznym;
talerz – punktowe przygotowanie gleby – miejsce przeznaczone na jedno
stanowisko siewu lub sadzenia o kształcie zbliżonym do kwadratu (np.
30x30 cm lub 60x60 cm) albo do koła, które powstaje przez zdarcie pokrywy i spulchnienie gleby;
bruzda – częściowe przygotowanie gleby – wąskie i długie zagłębienie
w glebie powstałe w wyniku odcięcia i przemieszczenia wierzchniej warstwy gleby przy zastosowaniu pługa (wyoranie bruzd);
pasy – częściowe przygotowanie gleby – wąskie i długie zagłębienie w glebie powstałe w wyniku odcięcia i przemieszczenia wierzchniej warstwy
gleby przy użyciu narzędzi ręcznych (darcie pasów).
Repelent – środek chemiczny zabezpieczający sadzonki przed zgryzaniem
przez zwierzynę, które prowadzi do uszkadzania pąków i pędów wierzchołkowych, hamując prawidłowy rozwój sadzonek drzew.
Producent rolny – osoba fizyczna lub prawna uprawniona do korzystania
z działania „Zalesianie gruntów rolnych”.
Rekultywacja – działania ekologiczne mające na celu przywrócenie gospodarce leśnej lub rolnej terenów (także zbiorników wodnych) skażonych przez
odpady przemysłowe, niewłaściwą uprawę lub meliorację, eksploatację górniczą (wyrobiska, hałdy, zwałowiska); polega głównie na wykształceniu cienkiej
106
Słowniczek
warstwy nowej, urodzajnej gleby i wyhodowaniu na jej powierzchni specjalnie dobranej roślinności.
Roślinność potencjalna – roślinność, która powstałaby spontanicznie
w danym miejscu, gdyby zrealizowały się jej tendencje sukcesyjne; naturalny i trwały zespół leśny odpowiadający warunkom siedliskowym w danym
miejscu.
Ugory – uprawne pole nie obsiewane, ale chronione przed zdegradowaniem
(głównie zachwaszczeniem); obecnie najczęściej stosuje się tzw. ugór zajęty
(zielony), polegający na wykorzystaniu części okresu ugorowania na uprawę
strączkowych mieszanek pastewnych.
Uzupełnienia – zabieg mający na celu likwidację powstałych luk i przerzedzeń w starszych uprawach (w wieku ponad 5 lat) i młodnikach, polegający
na dodatkowym wprowadzeniu sadzonek.
Więźba sadzenia – rozstaw między rzędami sadzenia i roślinami w rzędach.
WPR – Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej.
Zgryzanie upraw – uszkodzenia drzewek powodowane przez zwierzynę
płową (głównie jelenie i sarny). Polega na uszkadzaniu pąków i pędów wierzchołkowych, co utrudnienia prawidłowy wzrost i rozwój sadzonek drzew. Jednym ze sposobów zabezpieczania drzewek przed zgryzaniem jest stosowanie
repelentów.
Zapędraczenie – występowanie larw chrząszczy z rodziny żukowatych
w glebie w ilościach mogących spowodować miejscowe uszkadzanie i zamieranie sadzonek w uprawie leśnej. Badanie zapędraczenia wykonuje się wczesną jesienią.
107
Notatki
108

Zalesianie - Lasy Państwowe

Transkrypt

Podobne dokumenty

Nazwa: Agent do spraw pozyskiwania gruntów Kod: 333401

Ceny gruntów rolnych w 2015 roku

Dofinansowania na rozwój przedsiębiorstw

Uchwała Nr III/12/2006 Rady Gminy w Cisnej z dnia 13 grudnia

• NOWA PROCEDURA PODZIAŁU gruntów nie skróciła terminów

Maszyny Rolnicze Mariusz Zdunek

Wniosek o wykonanie planu zalesienia

WNIOSEK O UJAWNIENIE PRZEDMIOTU DZIERŻAWY

Schemat skrzynki aparatu bezpośredniego ścinania 1