Hormonalna terapia zastępcza (HTZ)

Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ)
ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu
podawanego przezskórnie
Nr 6/2007
Dr n. med. Wojciech Kluszczyk1
Dr n. med. Adam Kwieciñski2
1
Specjalista ginekolog-po³o¿nik, Szpital nr 1 w Wodzis³awiu Œl¹skim
2
Specjalista farmakolog, Klinika Œw. Katarzyny w Krakowie
Wstęp
Około 100 lat temu przeciętna długość życia
k obiety nie przekraczała wiek
u menopauzy
wieku
menopauzy.. Dzisiaj średnia długość życia kobiet w Polsce wydłużyła się do 80 lat. Oznacza to, że jedna trzecia życia przeciętnej kobiety przypada na okres pomeowodem jego wydłużenia się jest nienopauzalny
nopauzalny.. P
Powodem
wątpliwie mniejsza śmiertelność w okresie rozrodczym, jak i mniejsza zapadalność na choroby zbierające do niedawna ogromne śmiertelne żniwo
(choroby zak
aźne, infek
cje).
zakaźne,
infekcje).
ce żyje około 7,5 mln
W chwili obecnej w Pols
Polsce
k obiet po 45-tym rok
u życia, w któr
ym, według
roku
którym,
Światowej Organizacji Zdrowia (WHO – W
orld
World
Health Organization
Organization)) i piśmiennictwa poświęconego temu zagadnieniu, rozpoczyna się formalnie
przedmenopauzalny okres życia.
Menopauzę rozpoznaje się, gdy u kobiety po 40tym roku życia przez ponad 6 miesięcy nie występują
samoistne krwawienia miesięczne i stężenie FSH przekracza 30 U/l, a stężenie estradiolu jest mniejsze niż
30 pg/ml. W krajach rozwiniętych gospodarczo średni wiek wystąpienia menopauzy wynosi około 51 lat.
U kobiet w Polsce menopauza występuje wcześniej –
około 49 roku życia. Na obniżenie wieku wystąpienia
menopauzy istotny wpływ mają takie czynniki, jak:
palenie papierosów, niski poziom socjo-ekonomiczny, niepłodność, krótsze cykle miesiączkowe. Wiadomo obecnie, że w krajach, w których kobiety są niedożywione i mają niski standard życia, menopauza
przychodzi zdecydowanie wcześniej niż w krajach rozwiniętych przemysłowo i o wysokim standardzie.
Problemy zdrowotne okresu menopauzy
Definicja okresu menopauzy i podział
Jest rzeczą oczywistą, że tak długiego okresu menopauzy nie można traktować jako jedności, gdyż
inne problemy życiowe i zdrowotne ma, przykładowo, kobieta 45-letnia, a inne 65-letnia. Uwzględniając ten fakt, okres menopauzalny życia kobiety został
podzielony. Zgodnie z raportem WHO – Research on
the menopause in the 1990s premenopauza jest to
przedział między okresem pełnej reprodukcji a menopauzą, rozpoczynający się około 2 lata przed menopauzą. Perimenopauzą nazywany jest okres rozpoczynający się krótko przed menopauzą i trwający
rok po jej wystąpieniu. Postmenopauza to okres liczony od zaprzestania miesiączkowania. Obecnie
wprowadzony jest w literaturze naukowej podokres
IV – określany jako geriopauza
geriopauza, obejmujący późne
lata życia kobiety.
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
Menopauza nie jest chorobą, ale zachodzące w tym
okresie zmiany fizjologiczne związane z narastającym
deficytem estrogenów mogą być przyczyną wielu problemów zdrowotnych, którym towarzyszy często poczucie dyskomfortu i obniżonej jakości życia. Najbardziej typowe dolegliwości menopauzy to uderzenia
gorąca i nocne poty. Uderzeniom gorąca często towarzyszą: kołatania serca i uczucie lęku, zaburzenia snu,
które powodują uczucie narastającego zmęczenia,
drażliwość oraz zaburzenia koncentracji, utrudniając
tym samym codzienną aktywność i pogarszając jakość
życia kobiety.
Szacuje się, że uderzenia gorąca występują u blisko 85% kobiet, z czego 10–15% wymaga leczenia.
Zdaniem niektórych badaczy, inne podstawowe objawy menopauzalne występują z następującą częstością:
– depresja – 57%;
– uderzenia gorąca – 53%;
Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ) ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu podawanego przezskórnie Nr 6/2007
– zaburzenia snu – 52%;
– brak libido – 37%
– suchość pochwy – 21%.
Częstość występowania typowych objawów wegetatywnych waha się od kilku w tygodniu do kilku
w ciągu godziny. Psychopatologia tego zjawiska nie
jest całkowicie wyjaśniona i związana jest prawdopodobnie z kontrolą funkcji nerwów sympatycznych
i skórnym przepływem krwi.
Zaburzenia okresu menopauzy dotyczą praktycznie wszystkich aspektów biologicznego życia kobiety.
Najczęściej obserwowanymi zmianami są objawy naczynioruchowe, zaburzenia emocjonalne, zmiany
w kośćcu oraz zaburzenia metabolizmu lipidów i węglowodanów. Pomenopauzalne zmiany zwiększają ryzyko wystąpienia choroby niedokrwiennej serca i mózgu, osteoporozy i złamań patologicznych, obniżenia
sprawności fizycznej, paradontozy, zaćmy, zmian zanikowych w układzie moczowo-płciowym, boli stawowo-mięśniowych itd. Wszystkie te czynniki powodują rozpoczęcie procesu apoptozy oraz starzenia się
fizycznego i psychicznego.
Należy przyjąć, że najważniejszym czynnikiem życia w okresie menopauzalnym jest jego jakość. Na
obniżenie jakości życia wpływają przede wszystkim
choroby wieku menopauzalnego. Według danych
publikowanych przez Polskie Towarzystwo Kardiologiczne, kobiety polskie w wieku menopauzalnym
umierają najczęściej na choroby serca i wielkich naczyń – 59% ogółu zgonów. Na wszystkie choroby
onkologiczne umiera natomiast 20,5% kobiet. Tak
więc te 2 grupy chorób mają zasadniczy wpływ na
długość życia kobiet polskich.
Rola hormonalnej terapii zastępczej (HTZ)
Nie ulega wątpliwości, że niedobór estrogenów
u kobiet po wygaśnięciu czynności jajników w okresie pomenopauzalnym może powodować zarówno nieprzyjemne dolegliwości, jak i poważne problemy zdrowotne. Ze względu na wydłużający się przeciętny okres
życia kobiet poświęca się tym zagadnieniom wiele
uwagi. Ze względu na wspomnianą już długość życia
kobiety po menopauzie. Oczywiste wydaje, że powinno dążyć się do tego, aby lata te były spędzone w dobrym zdrowiu fizycznym i umysłowym. Należy zatem
dbać o jakość życia, starać się zapobiegać i przeciwdziałać dolegliwościom, chorobom i procesom degeneracyjnym, które u kobiet nasilają się wskutek niedoboru estrogenów po wejściu w okres menopauzy.
Wymienione stany są wskazaniem do podjęcia
"
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
postępowania profilaktycznego i terapeutycznego, które może obejmować stosowanie hormonalnej terapii
zastępczej (estrogenów, gestagenów, androgenów i sterydów o różnorodnym oddziaływaniu hormonalnym),
selektywnych modulatorów receptora estrogenowego
i fitoestrogenów. W ramach niniejszego opracowania
ujęto zastosowanie hormonalnej terapii zastępczej ze
-estradiolu podaszczególnym uwzględnieniem 17
17>-estradiolu
wanego przezskórnie
przezskórnie.
Zastępcza terapia hormonalna estrogenami (z dodatkiem progestagenów u kobiet, które nie miały usuniętej macicy) skutecznie łagodzi wiele z wyżej wspomnianych objawów i w znacznym stopniu zapobiega
lub opóźnia występowanie powyższych schorzeń.
Pozytywne działanie estrogenów na zdrowie kobiet
to między innymi:
– zapobieganie zmianom zanikowym w układzie
moczowo-płciowym i skórze;
– zapobieganie resorpcji kości, osteoporozie, złamaniom patologicznym i wypadaniu zębów;
– działanie rozkurczowe na naczynia krwionośne,
wpływające na poprawę ukrwienia serca i mózgu;
– antyoksydacyjny i przeciwzapalny wpływ na
tkanki;
– zapobieganie miażdżycy przez obniżenie frakcji LDL cholesterolu i podwyższenie HDL cholesterolu;
– zapobieganie zanikowi neuronów w mózgu
i obniżaniu sprawności umysłowej;
– zmniejszenie częstości występowania niektórych
nowotworów, takich jak rak jelita grubego;
– zapobieganie i/lub opóźnianie występowania
zaćmy i zwyrodnienia siatkówki oka;
– przeciwdziałanie nadciśnieniu;
– zmniejszenie bólów stawowo-mięśniowych;
– zapobieganie chorobie wieńcowej i zawałom
serca;
– ogólne zmniejszenie umieralności u kobiet
w wieku pomenopauzalnym.
Obok istniejących wskazań każdorazowo należy
azań do HTZ do któwykluczyć istnienie przeciwwsk
przeciwwskazań
rych zalicza się aktualnie:
– niezdiagnozowane krwawienia z narządu płciowego;
– niektóre schorzenia mózgu;
– ostrą fazę zakrzepicy naczyń głębokich;
– ostrą niewydolność wątroby;
– przebyty lub aktualnie występujący nowotwór
złośliwy piersi;
– rozpoznany rak endometrium.
Nr 6/2007 Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ) ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu podawanego przezskórnie
Dlatego warunkiem bezpiecznego stosowania
HTZ leczenia jest przeprowadzenie szczegółowej oceny klinicznej, obejmującej wykonanie badania ginekologicznego z wymazem cytologicznym, USG ginekologicznego z oceną endometrium oraz mammografii. Wśród zalecanych badań dodatkowych wymienia
się również ocenę parametrów profilu lipidowego,
układu krzepnięcia i prób wątrobowych.
Wybór preparatu hormonalnego
Podstawowe znaczenie w aspekcie bezpiecznego
prowadzenia terapii ma właściwy wybór preparatu
hormonalnego. W hormonalnej terapii zastępczej stosuje się estrogeny naturalne, które są dobrze tolerowane przez ustrój i wykazują najbardziej fizjologiczne działanie. Najaktywniejszym i najczęściej stoso-estradiol
wanym spośród nich jest 17
17>-estradiol
-estradiol. Jest to naturalny hormon syntetyzowany i uwalniany w 95%
przez komórki ziarniste jajnika. W niewielkiej ilości
powstaje z estronu na drodze odwracalnej konwersji
zachodzącej w tkankach docelowych; małe ilości estradiolu powstają także w wyniku aromatyzacji dehydroepiandrosteronu (DHEA) i testosteronu poza jajnikiem.
Estradiol działa za pośrednictwem swoistych receptorów, a głównymi narządami docelowymi są: narządy płciowe, gruczoł sutkowy, podwzgórze i przysadka. Stężenie hormonu w surowicy zależy od fazy
cyklu i u kobiet w wieku rozrodczym waha się w granicach 60-1300 pmol/l. Estrogeny warunkują drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe u kobiet: pobudzają rozwój macicy, jajowodów, pochwy, zewnętrznych narządów płciowych i gruczołów sutkowych.
W endometrium wywołują zmiany proliferacyjne, powodują przyrost masy mięśnia macicy, a poprzez pobudzenie syntezy prostaglandyn zwiększają jej pobudliwość skurczową; pobudzają wydzielanie śluzu szyjkowego z jednoczesnym rozkurczaniem błony mięśniowej szyjki macicy, umożliwiając penetrację plemników. W pochwie wywołują wzrost, dojrzewanie
i złuszczanie komórek nabłonka. W sutku pobudzają
rozwój podścieliska i tkanki tłuszczowej oraz wzrost
nabłonka kanalików i pęcherzyków gruczołowych.
Wpływ ogólnoustrojowy estradiolu przejawia się działaniem: kościotwórczym, pobudzającym syntezę białek w wątrobie, zwiększającym wytwarzanie tlenku
azotu, prostacykliny i hamującym wytwarzanie tromboksanu i endoteliny, zmniejszającym stężenie frakcji LDL-cholesterolu, zwiększającym stężenie frakcji
HDL (z wyjątkiem estradiolu stosowanego przezskórnie), VLDL i triglicerydów. Estradiol zwiększa w surowicy stężenie czynnika krzepnięcia VII oraz białka
C, zmniejsza stężenie inhibitora aktywatora plazmi-
nogenu 1, fibrynogenu i antytrombiny III. Wpływa
na biosyntezę tłuszczów, białek, zasad purynowych
i pirymidynowych, zmniejsza stężenie glukozy na
czczo; zwiększa przepuszczalność błon komórkowych
poprzez większe nawodnienie – poprawia elastyczność
skóry i stan błon śluzowych. Wpływa na rozmieszczenie tkanki tłuszczowej (ukształtowanie sylwetki kobiecej). Działa korzystnie na stan psychiczny i emocjonalny oraz libido.
Estradiol może być podawany p.o., i.m., przezskórnie, donosowo i dopochwowo. Wchłania się
z przewodu pokarmowego, skóry i błon śluzowych.
Po podaniu i.m. powoli wchłania się z miejsca
wstrzyknięcia. Po wchłonięciu w około 50% wiąże
się z białkami osocza. W trakcie „pierwszego przejścia” przez wątrobę jest szybko metabolizowany do
mniej czynnych metabolitów – estriolu i estronu.
Dostępność biologiczna estradiolu podanego p.o.
wynosi około 5-7%. t1/2 w osoczu wynosi około 7 godzin. Wydalany głównie z moczem w postaci metabolitów (siarczanów, glukuronianów), częściowo
w postaci niezmienionej.
Należy wymienić również estriol, estrogeny skoniugowane i związki steroidowe o częściowym działaniu estrogennym. Estriol wywiera korzystny wpływ
na błonę śluzową układu moczowo-płciowego dlatego też jest stosowany w leczeniu zmian zanikowych, stanów zapalnych pochwy i cewki moczowej
oraz nietrzymania moczu, pozytywnie wpływa na samopoczucie kobiety. Estrogeny skoniugowane są uzyskiwane z moczu źrebnych klaczy. Są naturalnymi
obcogatunkowymi estrogenami – 20-35% siarczanu ekwiliny i ekwileniny oraz 50-60% siarczanu estronu i nieznaczne ilości estradiolu. Prawdopodobnie dlatego, że w organizmie ludzkim nie występują
specyficzne układy metabolizujące estrogeny końskie,
estrogeny skoniugowane mają przedłużony efekt kliniczny.
Terapię dla kobiet po menopauzie należy w miarę
możliwości indywidualizować, w każdym przypadku
biorąc pod uwagę dolegliwości, styl życia, poziom
wiedzy, czynniki ryzyka, obciążenia dziedziczne, wagę,
poziom cholesterolu, gęstość masy kostnej, nastawienie psychiczne i wiele innych indywidualnych czynników, tak aby leczenie było jak najbardziej korzystne
dla zdrowia oraz gwarantowało jak najlepszą jakość
życia pacjentki.
Istotną zaletą indywidualnego podejścia do leczenia jest umożliwienie pacjentkom czynnego uczestnictwa w podejmowaniu decyzji o rozpoczęciu lub
zaniechaniu długoterminowego przyjmowania preparatów hormonalnych.
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
#
Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ) ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu podawanego przezskórnie Nr 6/2007
Wybór drogi podania leku
Kolejnym ważnym zagadnieniem jest właściwy
u . Terapia doustna nie
leku
wybór drogi podawania lek
jest wskazana w przypadku występowania kamicy pęcherzyka żółciowego oraz w stanach zaburzonej czynności wątroby i w hipertriglicerydemii. Zaleca się również ostrożność przy stosowaniu estrogenoterapii
doustnej w przypadkach umiarkowanego nadciśnienia i leczonego wyrównanego nadciśnienia. Obok korzystnego efektu podawania estrogenów naturalnych
jakim jest obniżenie stężenia cholesterolu całkowitego, obniżenie cholesterolu LDL i wzrost stężenia cholesterolu HDL, niekorzystnym efektem takiej terapii
jest podwyższenie stężenia triglicerydów. Stężenie triglicerydów wyższe niż 500 mg/dl stanowi przeciwwskazanie do doustnego podawania estrogenów ze
względu na ryzyko wystąpienia ostrego zapalenia
trzustki. Leczenie doustne wywiera wpływ na układ
krzepnięcia, nie jest więc zalecane w przypadku zapalenia żył w wywiadzie.
W ostatnim czasie coraz częściej wykorzystuje się
parenteralne podawanie estradiolu
estradiolu. Ten sposób podawania zapewnia uniknięcie wysokiego stężenia substancji czynnej w krążeniu wrotnym wątroby. Możliwe drogi podania parenteralnego to: plastry, implanty podskórne, wstrzyknięcia domięśniowe, kremy,
żele, krople donosowe, preparaty podawane dopochwowo i domacicznie.
Jak widać w terapii hormonalnej mamy do wyboru
różne drogi podania hormonów. Jednakże najpopularniejszymi nadal formami terapii hormonalnej pozostaje
droga doustna (oral) i przezskórna (transdermal). W przypadku formy przezskórnej myślimy przede wszystkim
o plastrach, gdyż forma żelów przezskórnych stanowi
w naszym kraju margines tego typu terapii.
W Stanach Zjednoczonych, które są największym
rynkiem dla hormonalnej terapii zastępczej na świecie, już na początku lat 90-tych ubiegłego stulecia
przezskórne podawanie estrogenów u kobiet w okresie menopauzy w postaci plastrów było drugą pod
względem popularności, po tabletkach doustnych,
formą leczenia hormonalnego.
W naszym kraju ta forma HTZ zaczęła zyskiwać na
popularności w połowie lat 90-tych. Ponieważ koszty
terapii przezskórnej były początkowo zdecydowanie
wyższe od kosztów terapii doustnej, w oczywisty sposób wpływało to na preferowanie doustnej formy HTZ
przez pacjentki. Stan ten na szczęście należy już do
przeszłości, dzięki czemu obecnie ta forma leczenia
hormonalnego stała się równie popularna, jak doust-
$
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
na HTZ. Także pojawienie się nowych sposobów podawania estrogenów w ramach HTZ (np. wspomniane już żele przezskórne) nie wpłynęło na fakt, że pacjentki rozpoczynając terapię hormonalną często proszą lekarza właśnie o plastry, a w przypadku, gdy już
od pewnego czasu biorą hormony, domagają się zmiany na tę formę przezskórnej hormonoterapii.
Pod wieloma względami przezskórne podawanie
estrogenów ma przewagę nad drogą doustną. Przezskórna droga podawania estrogenów w postaci plastrów powoduje, że estradiol (E2) osiąga określony
narząd docelowy z pominięciem krążenia wrotnego.
Pozwala to uniknąć efektu „pierwszego przejścia” hormonu przez wątrobę. Dzięki temu dobowa dawka leku
ok. 40 razy!
zostaje wyraźnie zredukowana (ok.
razy!), a metabolizm hepatocytów ulega minimalnym zmianom
w porównaniu z metodą doustną. Ma to swoje określone konsekwencje metaboliczne i jest równocześnie
przyczyną wielu różnic w działaniu pomiędzy przezskórną a doustną formą terapii. W przypadku doustnego podania hormonu większa część E2 zostaje
zmetabolizowana w wątrobie do mało aktywnego estronu (E1), co powoduje, że stosunek E1/E2 przy tej
terapii wzrasta do 5:1, podczas gdy metoda przezskórna utrzymuje go na poziomie 1:1, co jest wartością
charakterystyczną dla kobiet przed menopauzą. Niewielkie dobowe dawki E2 uwalniane z plastra wystarczają więc w zupełności do leczenia objawów wypadowych, a redukcja dolegliwości klimakterycznych
zachodzi szybko, już w trakcie pierwszego miesiąca
HTZ i jest utrzymywana na wystarczającym poziomie
w kolejnych cyklach leczniczych.
Ważne jest także, że stosowanie przezskórnej HTZ
zapewnia utrzymanie względnie stałego poziomu steroidów płciowych, bez tak charakterystycznych dla
doustnej formy wahań w stężeniach przyjmowanych
hormonów – szybki wzrost z następowym szybkim
spadkiem poziomu podawanego leku.
Wśród innych przykładów wykazujących przewagę przezskórnej terapii hormonalnej nad doustną należy wymienić:
– brak wyraźnego, prozakrzepowego wpływu na
układ krzepnięcia, co bywa obserwowane w trakcie doustnej HTZ (wzrost stężenia czynnika VII,
wzrost stężenia F1+2 i D-dimerów, spadek stężenia t-PA, wzrost stężenia białka C-reaktywnego);
– brak wzrostu stężenia trójglicerydów w trakcie
przezskórnej HTZ;
– brak wpływu na stężenie angiotensynogenu (substrat reniny) – wzrost podczas doustnej HTZ;
– brak wpływu na wzrost wysycenia żółci chole-
Nr 6/2007 Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ) ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu podawanego przezskórnie
sterolem, co jest charakterystyczne dla terapii
doustnej.
Z powyższego wynika, że przezskórny typ terapii
hormonalnej jest w wielu sytuacjach klinicznych lepszą opcją terapeutyczną dla kobiet w okresie menopauzy niż droga doustna. Powinien być wprowadzany przede wszystkim u pacjentek z chorobami układu krążenia (nadciśnienie tętnicze, miażdżyca naczyń,
żylaki kończyn dolnych), nieprawidłowym profilem
lipidowym (szczególnie hipertrójglicerydemią) i gospodarką węglowodanową, chorobami układu pokarmowego (np. kamica pęcherzyka żółciowego), otyłością brzuszną (i zespołem polimetabolicznym) oraz
niskim compliance.
Nadto przezskórna HTZ jest uważana za bardziej
fizjologiczny niż droga doustna sposób podawania
hormonów, który umożliwia precyzyjną regulację stężenia estradiolu we krwi. Choć w obydwu typach terapii objawy niepożądane mają podobny charakter i są
wyraźnie zależne od dawki leku, to wiele kobiet (np.
z bólami głowy i wymiotami podczas doustnej HTZ)
lepiej toleruje przezskórną formę hormonoterapii.
Kobiety menopauzalne w mniejszym procencie nie
przestrzegają zaleceń lekarskich, jeśli stosują przezskórną (3,7%), a nie doustną HTZ (9,2%). Przezskórna
HTZ charakteryzuje się również wyższym odsetkiem
kontynuacji – po roku terapii stosuje ją o 25% więcej
kobiet niż ma to miejsce w przypadku terapii doustnej, a ponad 70% kobiet biorących udział w badaniach klinicznych woli stosować plastry niż wcześniej
przyjmowane tabletki.
Z punktu widzenia pacjentki najważniejszą rzeczą
jest skuteczność zastosowanej terapii, manifestująca
się (głównie) poprzez redukcję nasilenia dolegliwości
klimakterycznych oraz brak objawów ubocznych,
mogących towarzyszyć leczeniu hormonalnemu. Wysoka skuteczność przy niskim odsetku objawów niepożądanych powoduje dobrą akceptację przezskórnej
terapii przez pacjentki, a także chęć powrotu do HTZ
po dłuższej lub krótszej przerwie.
Zakończenie
Dzięki coraz szerszej gamie preparatów hormonalnych dostępnych na naszym rynku, obecnie mamy
coraz większe możliwości bardziej racjonalnego stosowania substytucji hormonalnej, indywidualnie dostosowanej zarówno do wieku, ogólnego stanu zdrowia oraz oczekiwań pacjentek. Coraz częściej do pozajelitowgo podawania leków wykorzystywane są sys-
temy przezskórne. Ta droga podawania leku często jest
lepiej akceptowana przez pacjentki, nie tylko z powodu wygody stosowania, ale przede wszystkim z powodu większego bezpieczeństwa takiej terapii. Lek
podawany transdermalnie wymaga stosowania mniejszych dawek niż lek stosowany doustnie, przez co jest
bezpieczniejszy i lepiej tolerowany przez pacjentki. Te
zalety są szczególnie istotne dla osób przyjmujących
długotrwale wiele leków z powodu schorzeń ogólnych.
Proponując wybrany schemat leczenia hormonalnego, należy uwzględnić preferencje pacjentki co do
drogi podania preparatu, jak i wiele czynników pozamedycznych, m.in. możliwości finansowe pacjentki,
akceptację comiesięcznych krwawień, poziom wykształcenia pacjentki (zdolności percepcji) szczególnie, gdy zalecamy stosowanie dwóch preparatów metodą cykliczną czy sekwencyjną.
Piśmiennictwo:
1. Alpaian M. i wsp.: Short-term estrogen administration
ameliorates dobutamine-induced myocardial ischemia
in postmenopausal women with coronary artery disease. J. Am. Coll. Cardiol. 1997, 30: 1466-71.
2. Balfour JA, Heel RC. Transdermal estradiol: a review
of its pharmacodynamic and pharmacokinetic properties, and therapeutic efficacy in the treatment of
menopausal complaints. Drugs 1990; 40: 561-82.
3. Boyd RA, Zegarac EA, Eldon MA, et al. Pharmacokinetic characterization of 7-day 17ß-estradiol transdermal delivery system In healthy postmenopausal
women. Pharm Res 1993; 10: S332.
4. Brincat M. i wsp.: Long-term effects of the menopause and sex hormones on skin thickness. Br. J.
Obstet. Gynaecol. 1985, 92: 256-9.
5. Calle E.E. i wsp.: Estrogen replacement therapy and
risk of fatal colon cancer in a prospective cohort of
postmenopausal women. J. Natl. Cancer. Inst. 1995,
87: 517-23.
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
%
Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ) ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu podawanego przezskórnie Nr 6/2007
6. Cano A. Compliance to hormone replacement therapy in menopausal women controlled in third level
academic centre. Maturitas 1994; 20: 91-9.
term effects of transdermal and oral hormone replacement therapy on post-menopausal bone loss. Osteoporosis Int 1994; 4: 341-8.
7. Cheang A, Sitruk-Ware R, Samsioe G. Transdermal
oestradiol and cardiovascular risk factors. Br J Obstet Gynaecol 1994; 101: 571-81.
21. Hulley S. i wsp.: For the Heart and Estrogen/progestin Replacement Study (HERS) Research Group.
Randomized trial of estrogen plus progestin for secondary prevention of coronary heart disease in postmenopausal women. JAMA. 1998, 280: 605-13.
8. Connell EB. Przezskórne leczenie estrogenami. Med
po Dyp 1998; 3: 45-52.
9. Corson SL. A decade of experience with transdermal estrogen replacement therapy: overview of key
pharmacologic and clinical findings. Int J Fertil
1993; 38: 79-91.
10. Cumming R.G., Mitchell P.: Hormone replacement
therapy, reproductive factors, and cataract. Am. J.
Epidemiol. 1997,145: 242-9.
11. Ettinger B. i wsp.: Reduced mortality associated
with long-term postmenopausal estrogen therapy.
Obstet Gynecol. 1996, 1:6-12.
12. Evans MP, Fleming KC, Evans MJ. Hormone replacement therapy: management of common problems. Mayo Clin Proc 1995; 70: 800-5.
13. Fantl J.A., Cardozo L., McClish D.K., and the Hormones and Urogenital Therapy Committee. Estrogen therapy in the management of urinary incontinence in postmenopausal women: a Meta-analysis. First
report of the Hormones and Urogenital Therapy Committee. Obstet Gynecol. 1994, 83: 12-18.
14. Grady D, Ettinger B, Tosteson AN, et al. Predictors of difficulty when discontinuing postmenopausal hormone therapy. Obstet Gynecol 2003; 102
(6): 1233-39.
15. Grady D. i wsp.: Hormone therapy to prevent disease and prolong life in postmenopausal women. Ann.
Intern. Med. 1992, 117: 1016-37.
16. Grodstein F, Stampfer MJ. The epidemiology of
coronary heart disease and estrogen replacement in
postmenopausal women. Prog Cardiovasc Dis.
1995;38:199-210.
17. Grodstein F. i wsp.: Postmenopausal hormone therapy
and mortality. N. Engl. J. Med. 1997, 336: 1769-75.
18. Grodstein F. i wsp.: Post-menopausal hormone use
and tooth loss: a prospective study. J. Am. Dent.
Assoc. 1996, 127: 370-7.
19. Hillard T. Evaluation and Management of the HRT
Candidate. Int J Fertil 1997; 42 Suppl 2: 347.
20. Hillard TC, Whitcroft SJ, Marsch MS, et al. Long-
&
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
22. Ibarra de Palacios P, Schmidt G, Sergejew T, et al.
Comparative study to evaluate skin irritation and adhesion of Estradot and Climara in healthy postmenopausal women. Climacteric 2002; 5 (4): 383-9.
23. Jacobs D.M. i wsp.: Cognitive function in nondemented older women who took estrogen after menopause. Neurology 1998, 50: 368-73.
24. Klein B.E.K. i wsp.: Is there evidence of an estrogen effect on age-related lens opacities? Arch. Opthalmol. 1994, 112: 85-91.
25. Mercuro G. i wsp.: Estradiol-17b reduces blood pressure and restores the normal amplitude of the circadian blood pressure rhythm in post-menopausal hypertension. Am. J. Hypertens. 1998, 11: 909-13.
26. Michaelsson K., Baron J.A., Farahmand B.Y. for the
Swedish Hip Fracture Study Group. Hormone replacement therapy and risk of hip fracture: population based
case-control study. BMJ 1998, 316: 1858-63.
27. Nevitt M.C. i wsp.: Association of estrogen replacement therapy with the risk of osteoarthritis of the
hip in elderly white women. Study of Osteoporotic
Fractures Research Group. Arch. Intern. Med.
1996, 156: 2073-80.
28. Ohkura T. i wsp.: Estrogen increases cerebral and
cerebellar blood flows in postmenopausal women.
Menopause 1995, 2: 13-18.
29. Palacios S. Current perspectives on the benefits of HRT
in menopausal women. Mauritas 1999; 33: 1-13.
30. Pertyński T, Stachowiak G. Przezskórne podawanie 17-beta estradiolu. Postęp w hormonalnej terapii
zastępczej? Prz Menopauz 2004; 3: 41-8.
31. Raport WHO: Research on the menopause in
1990»s. WHO, Genewa 1996.
32. Recker R.R. i wsp.: Bone saving effects of low dose
continuos estrogen/progestin with calcium and vitamin D in elderly women: a randomized controlled
trial. Ann. Intern. Med. 1999, 130: 897-906.
33. Resnick S.M. i wsp.: Estrogen replacement therapy
Nr 6/2007 Hormonalna terapia zastêpcza (HTZ) ze szczególnym uwzglêdnieniem estradiolu podawanego przezskórnie
and longitudinal decline in visual memory. Neurology. 1997, 49: 1491-7.
34. Samsioe G. HRT in Europe. Int J Fertil 1995; 40
Suppl 3: 124.
35. Shaywitz S.E. i wsp.: Effect of estrogen on brain activation patterns in postmenopausal women during working memory tasks. JAMA 1999, 281: 1197-1202.
36. Stampfer M.J., Colditz G.A.: Estrogen replacement
therapy and coronary heart disease: a quantitative
assessment of the epidemiologic evidence. Prev. Med.
1991, 20: 47-63.
37. Thomas T., Rhodin J.A.G.: Vascular actions of estrogen and Alzheimer’s disease. Alzheimer’s Reports.
1998, 2(S1): 42.
38. Toole J, Silagy S, Maric A, et al. Evaluation of irritation and sensitisation of two 50 microg/day oestrogen patches. Maturitas 2002; 43 (4): 257-63.
39. Van Erpecum KJ, Van Berge Henegouwen GP, Verschoor L, et al. Different hepatobiliary effects of oral
and transdermal estradiol in postmenopausal women.
Gastroenterology 1991; 100: 482-8.
40. Vehkavaara S, Silveira A, Hakala-Ala-Pietila T, et
al. Effects of Oral and Transdermal Estrogen Replacement Therapy on Markers of Coagulation, Fibrinolysis, Inflammation and Serum Lipids and Lipoproteins in Postmenopausal Women. Thromb Haemost 2001; 85: 619-25.
41. Wakatsuki A. i wsp.: Effect of estrogen and simvastatin on low-density lipoprotein subclasses in hypercholesterolemic postmenopausal women. Obstet.
Gynecol. 1998, 92: 367-72.
42. Wysowski DK, Golden L, Burke L. Use of menopausal estrogens and medroxyprogesterone in Unites States. Obstet Gynecol 1995; 85: 6-10.
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
'