ROLA WYCHOWAWCY W TWORZENIU UDANEGO ZESPOŁU

ROLA WYCHOWAWCY
W TWORZENIU UDANEGO ZESPOŁU
Niezbędne umiejętności wychowawcze
Barbara Doniak
PLANOWANIE PRACY WYCHOWACZEJ
Wychowanie jest procesem długotrwałym służącym rozwijaniu u uczniów sfer osobowości, poczucia odpowiedzialności i planowania własnej drogi życiowej. Istotnym dla wychowania jest pomaganie uczniom, na każdym etapie rozwoju, w znalezieniu swojego miejsca
w życiu i czerpania satysfakcji z właściwych wyborów.
Rozwój człowieka jest zjawiskiem naturalnym i samoistnym. Przebiega niezależnie od
książkowych definicji, opisów czy interpretacji. Nauczyciel, towarzysząc uczniowi w procesie edukacji, ma możliwość rozwój ten wzmacniać, wpływać na niego, a czasem przyspieszać. Poprzez swoje wysiłki i starania wydobywa to, co w młodym człowieku cenne, wartościowe, próbuje wyzwalać jego potencjał. Wspieranie pozytywnych cech związane jest przede
wszystkim z akceptacją i pomaganiem uczniom w tworzeniu poczucia własnej wartości,
a także wzmacniania ich szacunku do siebie. Dobra samoocena jest fundamentem, na którym
buduje się zdrowie psychiczne. Ułatwia tworzenie się tożsamości każdego człowieka, umożliwia zmiany i jego wszechstronny rozwój.
Zadaniem współczesnej szkoły, oprócz wyposażania ucznia w wiedzę i umiejętności, jest
wychowanie. Stąd też bierze się funkcja wychowawcy klasy, gdyż spraw wychowawczych
nie można pozostawić całkowicie swojemu biegowi. Wychowawca klasy to nauczyciel uczący swego przedmiotu (najlepiej, gdy uczy go w prowadzonej przez siebie klasie), mający do
czynienia z różnymi zespołami klasowymi, ale w sprawach opiekuńczych i wychowawczych
koncentrujący się tylko na sprawach swojej klasy. Jego podstawową powinnością jest pomoc,
opieka, współpraca z całą swoją klasą i z każdym uczniem z osobna. Uczniowie mają wielu
nauczycieli wychowawców (w myśl hasła: „Każdy nauczyciel wychowawcą.”), ale tylko do
jednego z nich udadzą się z większością swoich problemów. Jest więc wychowawca swoistym łącznikiem między uczniami a radą pedagogiczną i dyrekcją, rzecznikiem interesów
uczniów wobec ciała pedagogicznego i jednocześnie rzecznikiem instytucji szkolnej wobec
uczniów. To opiekun, powiernik, animator działań.
Szczególnym zadaniem stojącym przed każdym wychowawcą jest stworzenie udanego zespołu. Jednakże zanim do tego dojdzie, czeka go mnóstwo pracy i wysiłku.
Na początku swej wychowawczej działalności wychowawca musi zorientować się, z kim
ma do czynienia, kto uczęszcza do przydzielonej mu klasy, jakie są możliwości intelektualne
uczniów, jaka jest ich dojrzałość emocjonalna. Przy tym należy pamiętać, że klasa nigdy nie
składa się z takich samych, a nawet z mniej więcej jednakowych osobowości, zawsze jest
tworem różnorodnym, niepowtarzalnym. Są w klasie różni uczniowie: jedni są przeciętnie
bierni, inni nieprzeciętnie aktywni, są też obojętni wobec wszystkiego oraz tacy, którzy gardzą tłumem. I z takich jednostek, czasem nawet indywidualności będzie trzeba stworzyć gru2
pę, współpracującą, solidarną, rozumiejącą się i niekonfliktową. Oprócz wspomnianych wyżej różnic dzielących klasę, wynikających z cech osobowości, są też inne niezależne od
dziecka, choćby środowisko społeczne, z którego się wywodzi, miejsce zamieszkania, status
społeczno-zawodowy i materialny rodziców. Nie można zapominać, że w dużej mierze to jak
zachowują się nasi uczniowie jest zależne od faktu, w jakim domu są wychowywani. Musi
więc także poznać wychowawca środowisko domowe ucznia i sytuację zawodową rodziców.
Ułatwi mu to nie tylko kontakty z uczniem, ale pozwoli także umiejętnie prowadzić rozmowy
z rodzicami.
Mając już podstawowe informacje na temat swoich wychowanków i ich sytuacji rodzinnej,
pozostaje wychowawcy uświadomienie sobie faktu, że klasa to zbiór jednostek, grupek i grupeczek, z których nie da się stworzyć jednorodnego tworu, ponieważ prowadziłoby to do zatracenia indywidualności uczniów. Trzeba jednak dążyć do tego, by grupa ta stała się zespołem. Nie należy się oszukiwać, iż to zadanie proste i łatwe. Stawanie się zespołem jest procesem niełatwym, ciągłym, nie dającym się ująć w jakieś ramy czasowe. Na dodatek przed wychowawcą stoją cele i zadania, podczas realizacji których będzie prawidłowo rozwijać cechy
osobowości wychowanków. Ważne jest więc, by tym działaniom towarzyszyła atmosfera
sympatii, życzliwości i prawdomówności, gdyż każdy uczeń z osobna wymaga osobistego
kontaktu, ciepła, aprobaty. W takich warunkach może pozytywnie myśleć, mówić, działać,
a także podejmować właściwe decyzje. Stworzenie dobrej atmosfery, atmosfery pracy i wzajemnej życzliwości to początek działań wychowawcy zmierzającego do stworzenia zgranego
zespołu.
Wychowawca ma do czynienia z klasą, która jest pewną grupą społeczną. Jak każda grupa
ma więc określone normy, którymi się kieruje, lidera i każdy uczeń spełnia w niej określone
role. Należy więc właściwie zorganizować grupę klasową, przydzielić role i prowadzić
w określonym celu. Rolę lidera musi przejąć wychowawca. Trzeba zadbać o to, aby każdy
uczeń wiedział, w jakim celu, poza zdobywaniem wiedzy, przychodzi do szkoły. Powinien
poznać swoje prawa i obowiązki, mieć poczucie przynależności do danej klasy. Dlatego dobrze jest stworzyć poczucie wspólnego celu, który chcemy osiągnąć. Jak to zrobić? Otóż nie
narzucać niczego z góry, przygotować propozycje zagadnień, zadań, projektów, tematyki godzin z wychowawcą, wybrać wspólnie te interesujące młodego człowieka, ale nie pomijać
innych, może mniej atrakcyjnych dla ucznia, aczkolwiek niezbędnych. Opierając się potem na
wspólnych wyborach, oczekiwaniach i planie wychowawczym szkoły stworzyć plan pracy
dla danej klasy. Jeśli zadania i zagadnienia zostały wspólnie wybrane i ustalone, będzie je
później można łatwiej realizować, bez zbędnych dyskusji. Wspomniałam wcześniej o właści3
wej organizacji klasy, chodzi szczególnie o dobór członków samorządu klasowego. Musimy
być świadomi faktu, że nie zawsze ten, który nie boi się wygłaszać swoich opinii, jest zdecydowany i „wygadany” dobrze będzie reprezentował interes klasy. Warto czasem postawić na
kogoś z tzw. drugiej linii, kogoś szanowanego przez uczniów, kto chętnie pracuje na rzecz
klasy, nie dba tylko o swój interes, ale także, a może przede wszystkim o sprawy ogółu. Nie
do końca wybór przedstawicieli klasy jest zależny od nauczyciela, ale może należy uświadomić uczniom, czego mogą się spodziewać, jeśli dokonają niewłaściwego wyboru. Nie można
naciskać, lepiej przeprowadzić zajęcia, które uświadomiłyby uczniom, czego oczekiwać od
liderów klasy, przeprowadzić małą kampanię wyborczą. Trzeba też pamiętać, że klasę stanowi cała grupa i nie skupiać się tylko na pracy z wybranymi, gdyż reszta poczuje się niepotrzebna i wtedy koniec marzeń o zgranym zespole.
Jedne z pierwszych spotkań z klasą powinno się poświęcić na ustalenie zasad współpracy.
I znowu nic na siłę. Uzgodnienie tzw. kontraktu musi być przedyskutowane ze wszystkimi
członkami zespołu, jeśli chcemy, by w przyszłości wszyscy się do niego stosowali. Na początku warto wyraźnie i precyzyjnie stwierdzić, że są potrzebne „jasne reguły gry”. Potem
jasno określić swoje uczucia, obawy, przewidywania, oczekiwania związane ze współpracą.
Następnie poczekać na opinie uczniów, w jaki sposób oni postrzegają tę współpracę i czego
w związku z tym oczekują. Kolejny punkt to wyartykułowanie możliwie dużej liczby propozycji przez wszystkich uczniów. Z kolei należy poddać krytycznej ocenie zgromadzone propozycje. Nie wolno wywierać nacisku, by ktokolwiek zgodził się na taką, która mu nie pasuje.
I dopiero po konsultacjach przechodzimy do wyboru najlepszych propozycji, odpowiadających wszystkim członkom klasy. Czytelność, jasność zasad zachowania, komunikowania się,
współpracy pomaga uniknąć niedomówień, wyznacza wyraźne granice postępowania, dyscyplinuje uczniów (dobrze jest więc wywiesić kontrakt w widocznym miejscu i w razie potrzeby odwołać się do wspólnych ustaleń).
Do zadań wychowawcy należy również podejmowanie działań integrujących klasę, pomagających w redukowaniu lęku przed kolegami, przed ośmieszeniem, w nawiązywaniu bezkonfliktowych relacji i wzajemnym poznawaniu potrzeb, wartości i dążeń. Służą temu: gry,
zabawy integrujące na lekcjach wychowawczych, ale również podczas wspólnych wyjazdów:
wycieczek, biwaków itp. Wzajemne poznawanie prowadzi do budowy atmosfery życzliwości,
poczucia przynależności do grupy, akceptacji drugiego człowieka.
W procesie wychowawczym nauczyciel jest organizatorem i „kierownikiem”, ale nie może
o wszystkim decydować sam. Musi, jeśli chce, by wyjazd, impreza wszystkim sprawiła radość, dla wszystkich była miłym przeżyciem włączyć w jej przygotowania swoich uczniów.
4
Wspólne plany, przydział zadań do wykonania, rozmowy na temat przygotowań wpłyną nie
tylko na poprawę wzajemnej komunikacji, ale także na lepsze poznanie siebie w pracy,
w działaniu, poznanie swoich umiejętności, talentów kolegów. Mówiąc inaczej, podejmowanie pracy w zespole, poczucie dobrze wypełnionego obowiązku jednoczy bardziej niż tysiące
słów. Kierując klasą wychowawca uczy kierowania, co kształtuje w wychowankach umiejętności potrzebne każdemu człowiekowi ( umiejętność podejmowania decyzji, samodzielnego
oceniania sytuacji, twórczego i krytycznego stosunku do norm i przepisów, samokontroli).
Podobnie powinien działać nauczyciel w przypadku organizowania klasowych uroczystości
np. Dnia Chłopca, mikołajek itp. Nic tak nie zbliża, jak wspólne świętowanie, pod warunkiem
jednak, iż wszyscy akceptują wskazaną okazję. Pracując nad przygotowaniami do imprezy,
uczeń czuje się partnerem w działaniu, czuje się akceptowany i potrzebny w grupie.
Oprócz umiejętności organizatorskich i kierowniczych wychowawca powinien posiąść
umiejętność inspirowania i zachęcania uczniów do głębszego spojrzenia na siebie, do docenienia swojej wartości. Poprzez odpowiednio dobrane tematy rozmów z wychowankami, ćwiczeń, gier dążyć wraz z nimi do odkrywania ich mocnych stron, poprawiania charakteru, pracy nad sobą jako człowiekiem. Jest istotne, aby nauczyciel nie obawiał się trudnych pytań.
Nie musi przecież znać na nie odpowiedzi, ale ważne jest, że uczniowie zadają takie pytania,
a nauczyciel razem z nimi może poszukiwać rozwiązań. Widać więc, iż nauczyciel wychowawca powinien być człowiekiem wyposażonym w odpowiednią wiedzę na temat rozwoju
dziecka i jego psychiki, otaczającego świata, ale oprócz tego ważna jest jego osobowość,
otwartość, talent wychowawczy i intuicja. By stać się powiernikiem i przyjacielem dziecka,
musi szanować jego godność osobistą, nie ranić jego uczuć, być wzorem osobowym i autorytetem moralnym. Wpływ nauczyciela na ucznia jest niedoceniany, a przecież nauczyciel nie
musi zadawać sobie wiele trudu w motywowaniu swoich uczniów do wysiłku, jeśli tylko akceptuje i lubi swoich wychowanków oraz umiejętnie organizuje im proces uczenia. Autentyczny kontakt, jaki nauczyciel może nawiązać z klasą, ma tylko dobre strony, skonsoliduje
grupę, wyzwoli aktywność jej członków, zwiększy efektywność uczenia się i nauczania, wykonywania zadań.
Ponadto trzeba liczyć się z faktem, iż w tak różnorodnej grupie wcześniej czy później może dojść do sytuacji konfliktowej. Wówczas wychowawca musi zachować się jak kompetentny arbiter. Nigdy nie wolno krzyknąć, by dano sobie spokój, że to nie nasza sprawa i niewiele
nas obchodzi, bo samemu odsuwa się od możliwości uczestniczenia w życiu klasy, choćby
w takiej właśnie, problemowej sytuacji. Wtedy przecież ma się szansę zaprezentowania siebie
jako człowieka uznającego wartość prawdy, sprawiedliwości, postępującego wg ogólnie przy5
jętych zasad, miłującego zgodę, a przede wszystkim- dać wychowankom szkołę porozumienia. Zamiast dociekać, kto zaczął, zająć się przedmiotem sporu, pomóc wyjaśnić obu antagonistom sprawę, rozwiązać problem, być rozjemcą. Wychowawca musi dostrzegać konflikty
i odpowiednio reagować, nie może ich bagatelizować, gdyż będą narastały i utrudniały porozumienie. Dobrze rozpoznany i odpowiednio rozwiązany konflikt czy problem może zacieśnić więzi pomiędzy uczniami i nauczycielem.
Ważną umiejętnością wychowawcy jest również umiejętność komunikacji. Jasne, spójne
komunikowanie swoich uczuć, myśli, potrzeb i zamiarów oraz słuchanie z uwagą tego, co
komunikują inni prowadzi do poprawy relacji w grupie, pozwala unikać nieporozumień, ułatwia współpracę.
Jakość działania zespołu, jego efektywność jest w dużej mierze uzależniona od budowania
kontaktu z drugim człowiekiem poprzez otwartość na innych, szacunek, akceptację, budowanie zaufania, poznawanie się wzajemne, odrzucanie nastawień i uprzedzeń, umiejętność jasnego komunikowania swoich potrzeb oraz uważne słuchanie członków zespołu. Integracja
klasy jest więc scalaniem jednostek w zgodnie działający zespół, a nie ujednolicaniem członków tegoż zespołu. Wychowawca jest zaś liderem przemian dokonujących się w grupie, od
jego umiejętności, wiedzy i chęci tworzenia wiele zależy. Trzeba jednak pamiętać, że autentyczność nauczyciela jest w wychowaniu warunkiem sine qua non. Autentyczność oraz nowoczesne metody i techniki mogą decydować o powodzeniu działań wychowawczych.
BIBLIOGRAFIA:
1. Kowalczyk B., Jordan P., Budowanie zespołu, Warszawa 1996.
2. Łobocki M., Poradnik wychowawcy klasy, Warszawa 1985.
3. Radziewicz J., Wychowawca i jego klasa, Warszawa 1986.
4. Radziewicz J., Praca wychowawcy klasy, Warszawa 1980.
5. Wychowaniu w szkole. Biblioteczka reformy nr 13. MEN, Warszawa 1999.
6