drogi główne, drugorzędne, inne bagno, zbiornik wody, lasy

trasa ścieżki z przystankami
drogi
główne, drugorzędne, inne
bagno, zbiornik wody, lasy
schronisko, ośr. wypoczynkowy, pole namiotowe
plaża i kąpielisko, pomnik przyrody, park podworski
grodzisko, zabytkowy obiekt sakralny
Przyrodniczo – regionalna ścieżka dydaktyczna
Prezentowana tu PRZYRODNICZO - REGIONALNA
ŚCIEŻKA DYDAKTYCZNA znajduje się na terenie gminy Bobrowo
płożonej w zachodniej części powiatu brodnickiego.
Od 1993 roku gmina została włączona do „Zielonych Płuc
Polski”. Obejmuje ona wschodnie krańce Pojezierza Chełmińskiego i
zachodnie Pojezierza Brodnickiego.
Ścieżka została zlokalizowana w obrębie obszaru chronionego
krajobrazu.
Na trasie ścieżki znajduje się 8 punktów przystankowych.
1 – Zespół dworsko – parkowy w Grzybnie
2 – Jezioro Oleczno
3 – Grodzisko wczesnośredniowieczne nad j. Oleczno
4 – Gotycki kościół w Bobrowie
5 – Rzeka Lutryna
6 – Wyrobiska potorfowe
7 – Oczko polodowcowe
8 – Wokół jeziora Chojno.
Długość trasy wynosi 9,5 km .
Ścieżkę można przebyć pieszo lub rowerem.
Oznakowanie trasy: tablice informacyjne w Grzybnie i Bobrowie,
słupki z numerami przystanków.
Cały szlak jest oznaczony w terenie znakiem graficznym (zielona
strzałka).
Wyruszając na nią warto zabrać lornetkę, lupę, aparat
fotograficzny, przewodnik do rozpoznawania roślin i zwierząt,
encyklopedię kieszonkową „Drzewa”.
Na ścieżce dydaktycznej uczestnicy mogą zapoznać się z
historią regionu, poznać ciekawe zbiorowiska roślinności
polodowcowej oraz ekosystemy jezior.
Odległości między przystankami na ścieżce dydaktycznej:
1–2
1,5 km
5–6
1,5 km
2–3
0,7 km
6–7
0,5 km
3–4
1,3 km
7–8
1,0 km
4–5
1,0 km
8
2,0 km
1
POMYŚL O TYM: NIE POSIADASZ ZIEMI –
JESTEŚ TYLKO JEJ STRÓŻEM.
10 przykazań ekologicznych.
Tekst: Barbara Gut
Zdjęcia: Barbara Gut
Druk i skład komputerowy: Marta Gut, Barbara Gut
PAMIĘTAJ !!!
W czasie obcowania z przyrodą przestrzegaj zasad,
które pozwolą na zachowanie tego pięknego terenu w
niezmienionym stanie. Przyroda odwdzięczy się pięknymi
widokami, czystym powietrzem i wodą oraz bujną
roślinnością.
Dlatego pamiętaj aby:
1. NIE ŚMIECIĆ
2. NIE ZABIJAĆ I NIE PŁOSZYĆ ZWIERZĄT
3. NIE WJEŻDŻAĆ SAMOCHODEM
4. NIE HAŁASOWAĆ
5. NIE PALIĆ OGNIA
6. NIE ZRYWAĆ ROŚLIN
Publikacja i oznakowanie trasy powstało dzięki pomocy
finansowej Urzędu Gminy Bobrowo
Grzybno 2001
2
Klucz odpowiedzi do ćwiczenia nr 4
A – trzmielina brodawkowata
B – jałowiec pospolity
C – dziki bez czarny
D – malina pospolita
E – leszczyna pospolita
F – porzeczka alpejska
G – kruszyna pospolita
H – olsza czarna
I – dąb szypułkowy
J – dąb bezszypułkowy
K – wiąz górski
L – grab zwyczajny
Ł – lipa drobnolistna
M – klon jawor
N – klon zwyczajny
O – brzoza brodawkowata
P – topola osika
R – świerk pospolity
S – sosna zwyczajna
T – czeremcha zwyczajna
U – jesion wyniosły
Klucz odpowiedzi do ćwiczenia nr 5
A–7
B–5
C – 11
D – 12
E – 16
F–9
G–6
H–2
I–4
J – 10
K–3
L - 14
M-1
N - 13
O-8
P – 15
PRZYSTANEK NR 1
ZESPÓŁ DWORSKO – PARKOWY W GRZYBNIE
W skład zespołu wchodzi:
Dwór murowany z ok. 1840 r. wybudowany w stylu klasycystycznym,
adaptowany w 1898 r. na pastorówkę nowo założonej parafii
ewangelickiej. Przez ewangelików używany do 1945 r.
W obrębie zespołu zlokalizowany jest murowany kościół
wzniesiony w latach 1896 – 1898 przez Pruską Komisję Kolonizacyjną.
Kościół w stylu neogotyckim, zbudowany z cegły na kamiennym
cokole. Prostokątny korpus z kwadratową wieżą od wschodu,
zwieńczoną iglicą z małymi igliczkami w narożach. Sądząc z mapy
topograficznej z początku XX w. kościół ten zlokalizowano w obrębie
ogrodów, przynależnych pierwotnie do majątku Grzybno.
Wokół kościoła rośnie stary drzewostan (lipy, robinia akacjowa,
dęby). Od strony północnej w kierunku dawnego dworu prowadzi aleja
lipowa. Park ten zajmuje powierzchnię ok. 0,5 ha.
Zespół dworsko – parkowy podlega ochronie, jako zabytkowy
kompleks o wartości kulturowej i przyrodniczej oraz dużych walorach
krajobrazowych.
Tablica nr 1 pochodzi z: „Górznieńsko – Lidzbarski Park
Krajobrazowy – Zestaw ćwiczeń do realizacji na przyrodniczych
ścieżkach dydaktycznych przy Ośrodku Edukacji Ekologicznej Wilga”.
Toruń, 1997.
W materiałach dydaktycznych wykorzystano ćwiczenia zawarte w:
- „GLPK – Zestaw ćwiczeń do realizacji na przyrodniczych ścieżkach
dydaktycznych przy Zielonej Szkole „Ekoczar”, Toruń 1997.
- „Terenowa edukacja środowiskowa na trasie ścieżki przyrodniczej –
zeszyt 1 (Stawy Przysieckie)”. Przysiek, 1999.
Dworek – zdj. arch.
28
3
Ćwiczenie nr 6
TRAWY I TURZYCE
1. Wśród roślin porastających łąki nad jeziorem Grzywinek
(Chojno), odszukaj te, które pokrojem przypominają rośliny
umieszczone na rysunkach.
Kościół i park podworski w Grzybnie
Historia wsi Grzybno
Grzybno (1414 r. – Gribinaw, Grisbin, Grzywna,
1570 r. –Grzybno, 1876 r. – Griewenhof).
Grzybno leży w środkowo-wschodniej części gminy Bobrowo.
Pierwsze wzmianki o Grzybnie datowane na 1414 rok, znajdziemy w
wykazie szkód wojennych, spowodowanych wojną polsko – krzyżacką
w 1410 roku. Była to wówczas własność rycerska w komturstwie
brodnickim.
W 1447 roku wieś nabył Jan z Wichulca. Liczyła wtedy 18
budynków. Od 1570 roku była to już własność szlachecka Konstancji
Babalińskiej i Bartłomieja Wichulskiego, a od 1672 roku
Ciecholewskiego.
4
2. Zaznacz w odpowiednich okienkach charakterystyczne cechy
morfologiczne traw i turzyc:
trawy
turzyce
łodyga pusta (z wyjątkiem węzłów)
łodyga pełna
łodyga zwykła trójkanciasta
łodyga obła (okrągła)
łodyga posiada węzły (kolanka)
łodyga nie ma węzłów
liście o brzegach zwykle ostrych
liście o brzegach zwykle gładkich
27
Ćwiczenie nr 5
ROZPOZNAWANIE OWOCÓW DRZEW I KRZEWÓW
Wykorzystując atlasy i obserwacje terenowe, rozpoznaj owoce drzew i
krzewów.
Wpisz odpowiednie numery w kółka
gatunki drzew: 1 – brzoza brodawkowata, 2 – buk zwyczajny, 3 –
czeremcha zwyczajna, 4 – dąb bezszypułkowy, 5 – dąb szypułkowy, 6
– grab zwyczajny, 7 – jarząb pospolity (jarzębina), 8 – jesion wyniosły,
9 – kasztanowiec zwyczajny, 10 – klon jawor, 11 – klon zwyczajny,
12 – lipa drobnolistna, 13 – olsza czarna, 14 – wiąz górski
gatunki krzewów: 15 – leszczyna, 16 – trzmielina zwyczajna
26
Od 1697 roku – należy do Marcina Czapskiego, od roku 1767 wraz z
Bobrowem i Najmowem do Jana Lehwalda Jezierskiego i Ksawerego
Czapskiego, a od 1786 r. – jedynie do Jana Lehwalda Jezierskiego. W
roku 1840 Grzybno kupuje Franciszka Łyskowska, później w roku
1862 przechodzi ono na własność Stanisława Łyskowskiego. W 1867
roku – jego właścicielem staje się August Kuhlow, a w 1890 r. majątek
zostaje sprzedany Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej in. Osiedleńczej (w
celu parcelacji i osadzenia Niemców), która jak wspomniano wcześniej
w latach 1896 – 1898 zbudowała na jego terenie kościół ewangelicki, a
jeden z budynków, prawdopodobnie dwór, zaadaptowała na
pastorówkę.
Tym sposobem majątek w Grzybnie uległ przekształceniu. Z
dawnego zespołu dworsko – parkowego złożonego pierwotnie z dworu
i otaczającego go niewielkiego założenia parkowego i zabudowań
gospodarczych, zgrupowanych wokół dziedzińca na północny-zachód
od dworu, zachował się dwór murowany z ok. 1840 r. zaadaptowany na
pastorówkę ok. 1898 r.
Po II wojnie światowej, od 1948 r. kościół stał się świątynią
rzymsko – katolicką pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa.
Od 1972 r. utworzono odrębną parafię w Grzybnie.
W latach 1920 – 39 Grzybno zostaje siedzibą wójtostwa, w
skład którego wchodziły wsie: Grzybno, Drużyny, Kruszyny Szl.,
Najmowo, Wichulec. Po reorganizacji wójtostw w 1936 r. powstaje
Zarząd Gminy Bobrowo z siedzibą w Bobrowie.
Po 1945 r. majątek przejął Skarb Państwa Polskiego.
W 1946 r. powstaje szkoła podstawowa z siedzibą w pałacyku.
Organizowane są kursy dokształcające dla dorosłych i zespół dobrego
czytania. Na jego bazie powstaje we wrześniu 1948 r. Gminna
Biblioteka Publiczna w Grzybnie. Obecnie jest to Filia Gminnej
Biblioteki Publicznej w Bobrowie.
Dziś Grzybno o powierzchni 504 ha liczy ok. 310 mieszkańców.
Po zapoznaniu się z historią zespołu dworsko – parkowego
kierujemy się szosą na północ w kierunku Grudziądza (ok. 1 km). Na
skraju lasu skręcamy w lewo. Trasa nasza wiedzie aleją starych dębów.
Schodząc w dół, tuż nad jeziorem Oleczno, po lewej stronie drogi
napotykamy sporych rozmiarów mrowiska. Dotarliśmy do przystanku
nr 2 – jezioro Oleczno. Tu, odpoczywając, warto zapoznać się z życiem
mrówek.
5
Życie w mrowisku
Tablica nr 1
Mrowisko może mieć różny stopień złożoności budowy, ale
zawsze służy do schronienia, jako spichlerz i miejsce do
wychowywania potomstwa. Wyspecjalizowane mrowisko ma liczne
korytarze (chodniki), komory podziemne i kopiec nadziemny. Kopiec u
rudych mrówek leśnych zbudowany jest przeważnie z igliwia, gałązek,
ziarenek piasku, kawałków żywicy. W kolonii występują gniazda letnie
i zimowe. Gniazda letnie wykorzystywane są
w ciągu całego okresu
aktywności mrówek.
Na okres zi- my
mrówki udają się do
gniazd położonych w
miejscach
ukrytych
głębiej w glebie, gdzie
stają się mało aktywne
a w gniazdach letnich
pozostają tylko pojeMrowisko
dyncze osobniki.
W okresie przedwiośnia, kiedy jeszcze leży śnieg, mrówki
budzą się ze snu zimowego. Wychodząc na zewnątrz wygrzewają się na
słońcu, a potem wchodzą do środka mrowiska, oddają tam część
nagromadzonego ciepła i tak tę czynność powtarzają wielokrotnie.
Temperatura w gnieździe powoli rośnie, a to pobudza robotnice do
wyjścia na zewnątrz. Trwa to do czasu, aż w kopcu wytworzy się
odpowiednio wysoka temperatura (ok. 27 C).
Liczba mrowisk maleje z roku na rok. Przyczyną tego są emisje
przemysłowe, stosowane pestycydy, monokultury leśne.
Gdy giną mrowiska – giną lasy, gdyż jednym ze sprzymierzeńców
człowieka w walce ze szkodnikami są właśnie mrówki.
CIEKAWOSTKI
6
ochroną prawną objęto mrówki (mrowiska) w Europie już w
1724 r.
mrówki lubią sucho, są ciepłolubne, słabo widzą, ale mają
dobry węch.
25
-
-
-
...................
..................
mrówki budują kopce przeważnie na żyłach wodnych.
objętość mrowiska dochodzi czasami do kilkunastu m3, sięga
niekiedy do 2m głębokości i jest tak zbudowane, że nie
przepuszcza wody opadowej.
mrówki polując zwartą ławą potrafią zabić (zamęczyć)
olbrzymiego pająka, małego węża, jaszczurkę, a nawet młodego
ptaka.
w ciągu połowy doby, mrówki są zdolne przenieść gniazdo z
miejsca niebezpiecznego w nowe, bardziej bezpieczne.
owady te są bardzo silne. Mrówka ważąca 0,0086 grama potrafi
przyciągnąć do mrowiska gąsienicę 5 – krotnie cięższą i 15 razy
większą od siebie.
....................
PRZYSTANEK NR 2
Rys. 1
JEZIORO OLECZNO
Ćwiczenie nr 4
ROZPOZNAWANIE DRZEW I KRZEWÓW
1. Wędrując trasą ścieżki obserwuj drzewa i krzewy. Zwracaj
uwagę na liście, kwiaty, owoce, korę.
2. Korzystając z tablicy nr 1 wyszukaj w terenie co najmniej 10
zamieszczonych tam gatunków.
l.p. litera nazwa
1
2
3
4
5
24
l.p. litera nazwa
6
7
8
9
10
Jesteśmy nad jeziorem Oleczno. Jest to ciche i spokojne jezioro
położone w głębokiej rynnie polodowcowej.
Jego powierzchnia wynosi 30 ha, max. głębokość 11,6 m, dł. 1050 m ,
szerokość 400 m.
Ekosystem jeziora Oleczno charakteryzuje się dużą
różnorodnością świata roślin i zwierząt (pałka szerokolistna, trzcina
pospolita, kosaciec żółty, turzyce, grążel żółty, grzybień biały,
perkoz dwuczuby, łyska, kaczka krzyżówka, kormoran czarny, sandacz,
szczupak, leszcz, węgorz, okoń).
Przed nami, po drugiej stronie jeziora widoczne dobrze zachowane
grodzisko, które jest naszym celem.
Kierując się oznaczeniem idziemy ścieżką leśną na północ,
wzdłuż jeziora Oleczno. Warto też zatrzymać się na dłużej i obejrzeć
starodrzew sosny – miejsce dawnego pozyskiwania żywicy.
Idąc brzegiem jeziora obserwujemy roślinność szuwarową
(trzcina pospolita, pałka szerokolistna, turzyce, sity, skrzyp leśny).
Po przejściu około 600 m docieramy do śluzy na rzece Lutrynie.
W zakolu, gdzie Lutryna wypływa z jeziora, występuje skupisko
chronionych roślin wodnych: grzybieni białych i grążeli żółtych.
7
Tabela
Grzybień biały
Kierując się dalej wzdłuż jeziora (150 m) docieramy do
przystanku nr 3.
PRZYSTANEK NR 3
GRODZISKO WCZESNOŚREDNIOWIECZNE
Przed nami okazałe grodzisko wczesnośredniowieczne, wpisane
12.11.1969 r. do Rejestru Zabytków ówczesnego woj. bydgoskiego.
gatunek sosna
cecha
zwyczajna
igły wiotkie,
opadające na zimę
igły sztywne,
zimotrwałe
igły po dwie na
krótkopędach
igły w pęczkach na
krótkopędach
igły krótkie (ok.
1,5 cm), kłujące
szyszki wydłużone,
zwisające
szyszki okrągławe,
stojące
szyszki stożkowate
lub jajowate
kora jasnobrunatna
kora
ciemnobrunatna
drzewo o koronie
stożkowatej
drzewo o koronie
zaokrąglonej
świerk
pospolity
modrzew
europejski
2. Porównując schematy pokrojów drzew (rys. 1) z naturalnymi
okazami, podaj ich nazwy gatunkowe. Przyporządkuj szyszki do
określonych gatunków, wpisując odpowiednie numery w
okienka.
8
Grodzisko nad jeziorem Oleczno
23
Ćwiczenie nr 2
OKREŚLANIE WIEKU SOSNY ZWYCZAJNEJ
Określ wiek sosny zwyczajnej. Na pniach rosnących drzew policz
odcinki przyrostów rocznych znajdujących się pomiędzy okółkami
bocznych pędów.
Im młodsze sosny, tym łatwiej policzyć ich wiek.
odcinek przyrostu
rocznego
okółek
Ćwiczenie nr 3
ROZPOZNAWANIE DRZEW IGLASTYCH
Na podstawie badań archeologicznych odkryto tutaj intensywne
nawarstwienia kolejnych 3 faz osadniczych, osiągających ponad 3 m
miąższości.
I faza zasiedlenia datowana na podstawie analizy zbioru ceramiki na IX
i pierwszą połowę X wieku, reprezentowana była przez dwa obiekty
półziemiankowe w kształcie nieregularnego czworoboku. Druga faza
zasiedlenia przypada na drugą połowę X i początek XI wieku, zaś
trzecia faza na XII wiek. W drugiej i trzeciej fazie zasiedlenia
związanych z egzystencją grodu, odkryto ślady wewnętrznej zabudowy
w postaci chat naziemnych usytuowanych dookoła. Domostwa
charakteryzowały się małą powierzchnią – ok. 20 m2 (4x5 m , 3,5x4,5
m). Wnętrze grodu było nie zabudowane, a jego potężny wał w
kształcie nieregularnego owalu (70x100 m), wypiętrzony na 6 – 8 m
zwieńczony był palisadą z bali drewnianych. Stoki zaś wzmacniane
były kamieniami i gliną.
W części północno – wschodniej wału odkryto rumowisko
drewnianej bramy grodowej w postaci szerokiego na około 2,5 m
zagłębienia wypełnionego spalenizną i węglami drzewnymi.
Długotrwałe funkcjonowanie obiektu w Bobrowie, jego kolejne
zasiedlanie po zniszczeniach pozwalają wnioskować o jego trwałej
tradycji osadniczej w tym miejscu. Można przypuszczać, że gród ten
pełnił ważne strategiczno – militarne funkcje na rubieżach państwa
piastowskiego.
Przy grodzisku, nad brzegiem jeziora Oleczno, znajduje się
miejsce koczowania kormoranów. Duże kolonie tych objętych ochroną
ptaków można spotkać w okresie letnio – jesiennym. O ich pobycie
świadczą nagie korony suchych drzew.
1. Prowadząc obserwacje na trasie ścieżki porównaj cechy drzew
iglastych. Charakterystyczne cechy występujących tu
pospolitych gatunków drzew zaznacz w tabeli.
22
Miejsce koczowania kormorana czarnego
9
Z przystanku nr 3 kierujemy się drogą do Bobrowa w kierunku
zachodnim (ok. 1,3 km).
Ćwiczenie nr 1
POMIAR PRZEPŁYWU WÓD
PRZYSTANEK NR 4
KOŚCIÓŁ GOTYCKI
Przed nami kościół parafialny rzymsko – katolicki pod
wezwaniem św. Jakuba Apostoła, wpisany 17.10.1929 r. do rejestru
zabytków. Kościół ten wzniesiono na polecenie biskupa chełmińskiego
Heidenryka.
Jest to zabytkowa budowla gotycka z renesansową wieżą,
murowana z cegły o układzie gotyckim, na podmurówce z głazów
narzutowych. Jej wznoszenie rozpoczęto około 1260 roku, chór stanął
w XIV wieku. Pierwotną wieżę drewnianą zastąpiono w 1755 r.
murowaną. W kościele znajduje się późnobarokowy ołtarz główny z
obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem i młodym św. Janem
Chrzcicielem. Ufundował go Krzysztof Elżanowski z Sumowa. Płótno
datowane na 1597 r. jest dziełem artysty gdańskiego Hermana Hana.
Przypuszcza się, że jest to jeden z najstarszych obiektów kultu
religijnego w regionie brodnickim.
Ćwiczenie to wykonujemy przy przystanku nr 5.
Do wykonania ćwiczenia potrzebne są:
- patyk
- stoper lub zegarek z sekundnikiem.
Pomiaru dokonują 3 osoby:
- pierwsza z nich wrzuca patyk, druga mierzy czas stoperem,
trzecia zapisuje wyniki.
Czynności:
1. Obierz dwa dowolne punkty odległe np. o 5 m.
2. Wrzuć do wody patyk w miejscu, gdzie nurt jest najsilniejszy,
najlepiej kilka metrów przed punktem początkowym.
3. Za pomocą stopera lub zegarka z sekundnikiem zmierz czas, w
którym patyk pokonuje wyznaczoną odległość.
4. Pomiar powtórz 3 razy.
5. Dokonaj obliczeń wg wzoru
np. odległość – 5 m
czas przepływu patyczka – 20 s
prędkość nurtu 5 : 20 = 0,25 m/s
6. Dane wpisz do tabelki i oblicz średnią prędkość nurtu rzeki
Lutryny.
pomiar
odległość
prędkość
I
II
III
średni wynik
Kościół parafialny w Bobrowie
10
21
Historia wsi Bobrowo
Miejscowość odnotowana w źródłach od 1222 r. jako Bobrofh,
1251 r. – Boberowe, 1445 r. – Boberaw, 1516 r. – Bobraw, 1570 r. –
Bobczyn, 1670 r. – Bobrowo, Bobrawa, 1893 r. i później – Bobran
(niem.). W 1222 r. Książę Konrad Mazowiecki nadaje biskupowi
Chrystianowi m. in. gród Bobrowo. Po 8 latach biskup zrzeka się
posiadłości na rzecz Zakonu Krzyżackiego. W 1246 r. – wielki mistrz
Henryk von Hohenlohe nadaje dobra biskupowi chełmińskiemu
Heidenrykowi, który w 1251 r. zrzeka się ich na rzecz kapituły
chełmińskiej. W 1516 r. biskup Jan Konopacki odstępuje dobra
bobrowskie chorążemu chełmińskiemu Hugonowi ze Smoląga.
W połowie XVI wieku część Bobrowa przeszła na własność
Rafała Działyńskiego, który w 1563 r. oddaje w zastaw Hartmanowi z
Wichulca swą część tj. karczmę oraz nieużytki między jeziorami
Grzywinek i Oleczno. Od 1570 r. Bobrowo stało się całkowicie
majątkiem szlacheckim i pozostało nim aż do czasu nabycia osady
przez Komisję Kolonizacyjną w 1887 roku. Od 1921 r. do 1939 r.
majątek Bobrowo należał do rodziny Zumbachów. Z rodziny tej
wywodził się pilot – dowódca Dywizjonu 303 - Jan Zumbach (1915 r. –
1986 r.). (Arkady Fiedler poświęcił mu jeden z rozdziałów swej książki
„Dywizjon 303”).
Po II wojnie światowej majątek został upaństwowiony i przejęty
przez PGR.
Przechodzimy obok Urzędu Gminy i dochodzimy (ok. 400 m)
do parku podworskiego (2,37 ha) objętego ochroną konserwatorską,
położonego nad jeziorem Grzywinek. Podziwiać można tu okazy drzew
z bardzo ciekawym bukiem czerwonolistnym rosnącym w pobliżu
jeziora. Drzewostan bogaty, różnogatunkowy (grab, jesion, klon, lipa,
kasztanowiec, robinia akacjowa, krzewy bzu czarnego).
Następnie udajemy się w kierunku wschodnim drogą biegnącą
równolegle do brzegu jeziora i dochodzimy do rzeki Lutryny
(ok. 600 m).
12
MATERIAŁY
DYDAKTYCZNE
Po naszej lewej stronie ciągnie się las głównie sosnowy z
niewielką domieszką świerka. Dochodzimy do rozwidlenia dróg,
skręcamy w lewo wzdłuż lasu sosnowego. Tu, na wysokich skarpach
lubią się wygrzewać w słońcu jaszczurki zwinki, które właśnie tu mają
swoje siedlisko. Po prawej stronie torfowiska. Dotarliśmy do
przystanku nr 6.
Z wyspy rozciąga się widok na całe jezioro. Możemy obserwować
łabędzie, łyski, perkozy, kaczki krzyżówki.
PRZYSTANEK NR 6
WYROBISKA POTORFOWE
Jest to miejsce eksploatacji torfu. Świadczą o tym
widoczne kwatery (stawy) wypełnione wodą. Głębokość tych wyrobisk
dochodzi do dwóch metrów (należy zachować szczególną ostrożność).
Tereny te stale podtapiane wodą lub zbyt wilgotne w okresie
wegetacji porastają głównie turzyce, olsza czarna oraz inna roślinność
bagienna, z której tworzą się w podłożu pokłady torfu. Torfowiska
rozwijające się pod wpływem wód zasobnych w sole mineralne,
porośnięte przez zbiorowiska z dużym udziałem turzyc, noszą nazwę
torfowisk niskich. Na torfowiskach niskich torf jest silnie
zmineralizowany, ma odczyn obojętny, stanowi żyzne podłoże dla
roślin.
Jezioro Chojno
Chcąc dojść do schroniska w Budach okrążamy jezioro od
strony wschodniej. Brzeg jeziora porośnięty jest roślinnością
szuwarową. Dochodzimy do półwyspu (700 m ). Warto zboczyć z drogi
i pospacerować wzdłuż jego brzegów. Ciekawe miejsce widokowe.
U
podnóża
półwyspu
usytuowane
jest
grodzisko
wczesnośredniowieczne wpisane 12.11.1969 r. do Rejestru Zabytków
ówczesnego woj. bydgoskiego. Dalej prowadzi nas ścieżka leśna tuż
nad brzegiem jeziora. Mijamy dawne obozowisko harcerzy. W pobliżu
znajduje się rzadki okaz sosny amerykańskiej – wejmutki. Gładka,
błyszcząca kora i ciekawe 10 – 20 cm szyszki osadzone na 2 cm
szypułkach przyciągają naszą uwagę. Igły tej sosny są miękkie, koloru
niebieskozielonego, ustawione po pięć w pędzelkowatych pęczkach.
Spośród 3 wspaniałych okazów pozostał tylko jeden.
Wyrobisko potorfowe
14
19
PRZYSTANEK NR 5
RZEKA LUTRYNA
Szyszki wejmutki po
dojrzeniu nasion
Pięcioigłowe krótkopędy
na długopędzie
Z brzegu widok na wspomnianą wcześniej wyspę.
Podziwiając widoki dochodzimy niemal do końca lasu.
Podchodzimy stromą ścieżką do góry. Jesteśmy przy schronisku. Tu, w
sezonie letnim (od 1.VII – 31.VIII) można skorzystać z noclegów.
Dysponuje ono 24 miejscami noclegowymi.
Tu kończy się trasa ścieżki.
Osią hydrograficzną gminy jest rzeka Lutryna długości 30 km –
dopływ Osy. W rejonie Chojna posiada ona swój obszar źródliskowy.
Na obszarze gminy znajduje się tylko górny bieg rzeki, przy czym
przepływa ona przez kilka jezior: j. Chojno, j. Grzywinek, j. Oleczno,
j. Wądzyń. Płynie w kierunku północnym w głębokiej i malowniczej
rynnie polodowcowej.
Zatrzymujemy się tutaj by dokonać pomiaru szybkości nurtu
strumienia (ćwiczenie nr 1).
Po wykonaniu pomiarów kierujemy się na południe (ok. 1,5
km), drogą biegnącą skrajem lasu wzdłuż jeziora Grzywinek.
Zarastające jezioro Grzywinek
Schronisko Młodzieżowe w Budach
20
Grzywinek to nieduże
(20 ha), płytkie (4m),
zarastające jezioro. Rybacy
łowią
tu
węgorze,
szczupaki, liny, okonie i
leszcze. Wzdłuż jeziora
ciągną się podmokłe łąki
porośnięte turzycą błotną
rosnącą
w
luźnych
skupieniach oraz turzycą
prosową tworzącą gęste i
wysokie kępy. Rośnie tu
także
olsza
czarna
porośnięta chmielem
zwyczajnym.
Łąka porośnięta firletką
poszarpaną
13
PRZYSTANEK NR 7
OCZKO POLODOWCOWE
Znajdujemy się nad brzegiem śródleśnego głębokiego oczka
polodowcowego utworzonego przez cofający się lodowiec.
Można tu poczuć specyficzny zapach jaki wydaje roślina o
nazwie bagno zwyczajne. Jest to zimozielony krzew, silnie
aromatycznie pachnący. Bagno jest rośliną trującą. Ze względu na
obfitość olejków eterycznych jest ono często wykorzystywane jako
roślina przeciwmolowa. Powoduje to, wraz z osuszaniem torfowisk,
zanikanie tego gatunku. W związku z tym objęto go ochroną częściową.
Oczko polodowcowe
Bagno zwyczajne
Wytworzyło się w tym miejscu torfowisko wysokie. Zasilane
przez wody opadowe jest ono ubogie w składniki pokarmowe i silnie
zakwaszone. W takich warunkach mogą rosnąć i rozwijać się tylko
niektóre gatunki roślin. Spośród drzew rosną tu: brzoza karłowata,
wierzba wąskolistna, sosna pospolita. Warstwę krzewów tworzy bagno
zwyczajne. W warstwie zielnej rosną tutaj: wełnianka pochwowata,
żurawina błotna, owadożerna rosiczka. Najlepiej rozwiniętą warstwę
mszystą tworzą mchy torfowce.
16
Torfowisko z wełnianką pochwowatą
Na torfowisku widoczny jest czynny proces torfotwórczy
prowadzący do powstania torfu. Głównym warunkiem naturalnego
gromadzenia się torfu jest środowisko przesycone wodą. Obumarłe
szczątki roślinne (głównie torfowce) trafiają pod wodę, zostają odcięte
od dostępu powietrza. Niedobór tlenu ogranicza proces ich rozkładu.
Dzięki temu następuje ich konserwacja. Resztki wegetacji pozostają w
torfie w mało naruszonym lub całkowicie nienaruszonym stanie.
Torfowisko działa jak gąbka – zasysa deszcz i magazynuje wodę.
17
Mech torfowiec może przez wessanie wody zwiększyć swoją objętość
około 20 – 40 razy w porównaniu ze stanem wyschnięcia. Proces
torfotwórczy może trwać nieprzerwanie nawet tysiące lat.
Rokrocznie do wierzchniej warstwy torfowiska trafiają kolejne
porcje obumarłych roślin przekształcających się w torf. Przyrost masy
torfowej magazynującej coraz to większe ilości wód wywołuje stałe ich
podnoszenie.
Nazwa torfowiska wysokiego pochodzi od specyficznego
mechanizmu wzrostu, który prowadzi do wypiętrzania się środkowej
części.
Teren ten dostępny jest tylko późną jesienią, gdyż jest bardzo
podmokły ( należy zachować szczególną ostrożność).
Miejscowa ludność zwie to miejsce „przepaścią”. Legenda głosi,
że kiedyś był tutaj klasztor. W pewnym okresie przebywający w nim
zakonnicy zapomnieli o złożonych ślubach i zaczęli prowadzić
hulaszcze życie. Spotkała ich za to straszna kara. W czasie gwałtownej
burzy budowla wraz z mieszkańcami zapadła się i wszyscy zginęli. Na
miejscu klasztoru utworzyło się trzęsawisko. Podobno duchy
pokutujących zakonników błądzą w oparach i straszą o północy.
Opuszczamy oczko polodowcowe i wracamy do leśnej drogi.
Idziemy w kier. płd. – zach. (ok. 250 m), dochodzimy do szosy i tu
skręcamy w lewo. Po przejściu ok. 450 m idziemy w prawo leśną
drogą, która doprowadzi nas do ośrodka wypoczynkowego nad
jeziorem Chojno.
PRZYSTANEK NR 8
WOKÓŁ JEZIORA CHOJNO
Przed nami spokojne jezioro Chojno o powierzchni 68 ha,
głębokości max 12 m, długości max 2065 m i szerokości max 600m.
położone w górnym biegu rzeki Lutryny posiada dobrze rozwiniętą
linię brzegową o dogodnej dostępności brzegowej. Jest to jedno z
najczystszych jezior naszej gminy ( II klasa czystości), położone w
malowniczej rynnie polodowcowej.
Tu możemy odpocząć, wykąpać się, kupić coś do picia. Warto
też wypożyczyć łódkę i popłynąć na wyspę.
Jest to niewielka wyspa o wydłużonym kształcie, wyniesiona 3
m nad poziom jeziora , porośnięta dębami, sosnami i jałowcami.
18
Eksploatacja torfu
Torf eksploatowała tutejsza ludność dla celów gospodarczych
(służył jako materiał opałowy). Kopanie torfu rozpoczynano zwykle w
czerwcu. Pozyskiwanie odbywało się 2 metodami..
Metoda pierwsza, głównie stosowana, polegała na ręcznym
kopaniu torfu za pomocą specjalnych noży zwanych sztychlami.
Odcinano brykiety o rozmiarach 15cm x 50cm x 15cm. Wynoszono je
na deseczkach i układano na łące by podeschły. Po podsuszeniu (trwało
to około 1 tygodnia), przekładano je na drugą stronę, a później
układano w trójkąt lub kwadrat tak, by powietrze równomiernie
docierało ze wszystkich stron. Proces ten trwał około 2 m – cy. Torf
kopano kwaterami tzn. wykopywano wąski pas, wybierano torf, a
następnie kopano drugi pas, pozostawiając wolne miejsce pomiędzy
nimi .
Jedna rodzina musiała zgromadzić na zimę 10 – 15 wozów torfu
(kopanie tej ilości trwało około 2 tygodni).
Druga metoda polegała na używaniu do eksploatacji torfu
specjalnych maszyn na szynach. Szczególnie tam, gdzie teren był
bardzo podmokły a torf luźny. Tam, gdzie nie można było uformować
brykietu ze względu na zbyt luźny torf, używano także specjalnych
urządzeń, do których wrzucano ręcznie torf, który ulegał sprasowaniu.
Uformowane brykiety o średnicy 15 cm cięto na odpowiednią długość.
Eksploatacja torfu na tych terenach trwała do około 1955 roku.
Idąc
do
następnego przystanku,
kierując się w dalszym
ciągu na południe,
warto zwrócić uwagę
na widoczne skutki
erozji wodnej na drodze
(fot.). Dochodzimy do
głównej drogi wiodącej
przez las i skręcamy w
prawo, w kierunku
zachodnim.
Po przejściu około 150 m skręcamy w lewo w las zgodnie z
oznaczeniem kierującym nas do przystanku nr 7 usytuowanym w
dużym zagłębieniu.
15
Tuż przy kościele od strony prezbiterium, znajduje się grób
rodziny Karwatów. Spoczywa tu m. in. Anna z Bardzkich Karwatowa,
poetka i powieściopisarka. Anna Bardzka urodziła się 17.01.1854 r. w
miejscowości Turze powiat Tczew, jako córka Nikodema i Anny z
Łyskowskich. Pochodziła z rodziny ziemiańskiej. Matka jej pochodziła
z Mileszew.
Pierwsze nauki pobierała w Chełmnie. Następnie kształciła się
na pensji u Urszulanek w Poznaniu. Kiedy rodzice nabywają majątek w
Kobusewie na Kaszubach, zakłada tam ochronkę dla dzieci wiejskich i
prowadzi ją przez 3 lata. 31 sierpnia 1875 r. wychodzi za mąż za
doktora praw Józefa Karwata herbu Murdelio (przydom. Młodaszyn),
właściciela majątku Wichulec i tu na stałe zamieszkuje. W 1912 r.
powołała w Brodnicy Towarzystwo im. Piotra Skargi (cel: szerzenie
oświaty wśród ludu).
Dorobek literacki liczący 30 pozycji, to dramaty, obrazki
sceniczne, powieści, nowele, poezje. Prace powstały w Wichulcu.
Warto tu także wspomnieć o bracie Józefa Karwata, Marianie
Karwacie, doktorze medycyny. Był on założycielem i prezesem tajnej
organizacji filomackiej im. Tomasza Zana w brodnickim gimnazjum.
Ołtarz główny
11