Na finiszu Nowej Drogi

Barbara Bojko-Kulpa
Agnieszka Lewicka-Zelent
Na finiszu Nowej Drogi
„Nowa droga – innowacyjny model
współpracy z przedsiębiorcami w zakresie
aktywizacji zawodowej i społecznej
młodocianych więźniów”
1.Wprowadzenie
M. Puzewicz oraz B. Bojko-Kulpa zaprezentowali w artykule ,,Uratować
wielu młodych ludzi”1. główne założenia programu resocjalizacyjnego, zmierzającego do udzielenia wsparcia młodym ludziom podejmującym próbę powrotu do rzeczywistości ze świata izolacji więziennej.
Zasadniczym celem podjętych działań było włączenie do aktywności społecznej osób opuszczających zakłady karne, co wpisuje się w założenia resocjalizacji inkluzyjnej. Program Nowa Droga daje możliwość zaspokojenia potrzeby przynależności podmiotu do danej grupy społecznej, a to z kolei zwiększa
prawdopodobieństwo przejęcia za niego odpowiedzialności za własne zachowanie. Proces włączania jednostek opuszczających zakład karny do społeczeństwa wymaga jednak dużego nakładu pracy ze strony samego zainteresowanego, jak i innych osób, bliższych i dalszych mu2. Dlatego osobom opuszczającym
ZK udzielano wsparcia w zakresie przygotowania zawodowego do pracy oraz
doskonalenia kompetencji psychospołecznych, niezbędnych do podtrzymywania pozytywnych relacji interpersonalnych w sytuacjach związanych z wykonywaniem zadań zawodowych i osobistych.
Podjęte w ramach realizowanego programu działania dają szansę na przełamywanie barier dotyczących zatrudniania osób karanych. Dlatego nawiązanie
współpracy z przedsiębiorcami stanowiło jeden z elementów minimalizowania
skutków procesu stygmatyzacji osób skazanych w roli pracowników. Udzielone
kompleksowe wsparcie (emocjonalne, rzeczowe, instrumentalne i informacyj1
2
M. Puzewicz, B. Bojko-Kulpa, Uratować wielu młodych ludzi, „Probacja” 2012, nr 4, s. 85-101.
A. Fidelus, W stronę resocjalizacji inkluzyjnej, „Probacja” 2011, nr 2, s. 73.
146
Barbara Bojko-Kulpa, Agnieszka Lewicka-Zelent
ne), metaforycznie staje się nową drogą życiową dla osób, które w przeszłości
zerwały z zasadami społecznymi, ogólnie przyjętymi w naszym społeczeństwie.
,Pewnego dnia jakiś podróżny wędrował wzdłuż drogi, gdy tuż obok przejechał jeździec
na koniu; miał złe oczy i krew na rękach. Parę minut później tłum jeźdźców zatrzymał się,
pytając podróżnego, czy nie widział kogoś z zakrwawionymi rękami, przejeżdżającego obok.
Właśnie go ścigali.
Kim jest – zapytał podróżny?
To złoczyńca – rzekł przewodnik tłumu.
I ścigacie go, aby go oddać w ręce sprawiedliwości?
Nie – odparł przywódca- ścigamy go, aby pokazać mu drogę3.
2.Aktywność sportowa osób pozbawionych wolności
Młodociani przestępcy przystają na projekt Seuil, ponieważ mają niezwykłą zdolność
podejmowania wyzwań- inaczej nie byliby przestępcami. Wychowawcy lub sędziowie, którzy
uprawiają pieszą turystykę- nie stanowią oni większości- wiedzą, że dystans dwudziestu pięciu kilometrów dziennie, jakiego wymagamy od tych młodych osób, jest całkiem rozsądny”4.
W metodzie twórczej resocjalizacji ważne miejsce zajmują czynności podejmowane przez podopiecznych, mające na celu ich aktywizowanie w wymiarze fizycznym, a przynoszące pozytywne efekty w zakresie kształtowania poszczególnych elementów ich osobowości5. Osoby nieprzystosowane społecznie
(szczególnie młodociani, do których adresowany jest program Nowa Droga)
odczuwają silną potrzebę wykazania się w sferze funkcjonowania fizycznego.
Aktywność fizyczna umożliwia im wyładowanie nagromadzonej negatywnej
energii, uczy konstruktywnej rywalizacji oraz rozwija umiejętność radzenia sobie w sytuacjach trudnych, w których można zmierzyć się zarówno z sukcesem,
jak i porażką. Wzmacnia motywację do pracy nad sobą i wdraża w proces internalizacji zasad społecznych. Umożliwia kształtowanie adekwatnej samooceny,
skuteczne rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach stresowych oraz
konstruktywnego reagowania w sytuacjach konfliktowych, co znajduje swoje
odzwierciedlenie w funkcjonowaniu osób nieprzystosowanych w różnych sferach życia6.
Podejmowanie aktywności fizycznej pełni funkcję: wyrównawczą, korekcyjną, rozwojową, profilaktyczną, diagnostyczną i adaptacyjną7. M. Konopczyński
wskazuje na korzyści płynące z niej w aspekcie socjalizacyjnym, antycypacyjA. de Mello, Modlitwa żaby, Kraków 1998, s. 103.
B. Ollivier, Życie zaczyna się po sześćdziesiątce. Inspirująca opowieść o nadziei, odwadze i radości życia, Wydawnictwo Literackie, Kraków, 2011, s. 157.
5
M. Konopczyński, Metody twórczej resocjalizacji. Teoria i praktyka wychowawcza, Warszawa 2009.
6
E. Karpuszenko, Sport i rekreacja w profilaktyce niedostosowania społecznego młodzieży, [w:] A. Kieszkowska
(red.), Dylematy współczesnej profilaktyki i resocjalizacji, Kielce 2008, s. 273-281.
7
Por. S. Strzyżewski, Proces kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej, Warszawa 1996, s. 10-11.
3
4
Na finiszu Nowej Drogi...
147
nym, autoedukacyjnym, psychoterapeutycznym, prospektywnym i intelektualnym. Oznacza to, że metoda resocjalizacji przez sport ułatwia podopiecznym
przewidywanie konsekwencji swojego zachowania, radzenie sobie z problemami natury emocjonalnej i kształtowanie postaw prospołecznych. Wprowadza
do procesu samowychowania oraz planowania dalszej przyszłości8. Jednak pomimo wielu walorów, aktywność fizyczna wydaje się niedoceniana w pracy profilaktycznej i resocjalizacyjnej9.
Refleksja nad podjętymi działaniami praktycznymi
Pracownicy Stowarzyszenia POSTIS, wspólnie z partnerami: Aresztem
Śledczym w Lublinie, Powiatowym Urzędem Pracy w Lublinie, Polskim Towarzystwem Ekonomicznym Zakładem Szkolenia i Doradztwa Ekonomicznego
w Lublinie, opracowali model programu Nowej Drogi, składający się z czterech
etapów:
przygotowawczego, zmierzającego do podjęcia pracy (przede wszystkim
psychologicznej i z zakresu doradztwa zawodowego) ze skazanym w zakładzie karnym;
wyprawy;
praktyki zawodowej;
podjęcia pracy przez byłego skazanego.
W 2013 r. dziesięciu młodych mężczyzn, którzy opuścili w ramach zwolnienia warunkowego Areszt Śledczy w Lublinie zrealizowało jedno z podstawowych zadań programu Nowa Droga. W towarzystwie opiekunów wyprawy, każdy z nich, przeszedł 900 km. Trasa brała swój początek w Lubinie, a kończyła
się w Zgorzelcu i pokrywała się ze szlakiem św. Jakuba na terenie naszego kraju.
Uczestnicy programu wykonali postawione przed nimi zadanie, które wiązało się z wieloma ich wyrzeczeniami i przeżywaniem przez nich licznych dylematów. Zdobyte doświadczenie nie potwierdza zatem tezy, pojawiającej się na
gruncie pedagogiki resocjalizacyjnej, a wskazującej na znaczne deficyty u osób
nieprzystosowanych społecznie w zakresie realizacji założonych celów. Wydaje
się jednak, że selekcja kandydatów na uczestników programu umożliwiła wyeliminowanie z wybranej grupy tych osób, których cechy osobowościowe mogłyby zadecydować o negatywnym efekcie końcowym (przerwanie wędrówki).
Sekret skutecznego dążenia do celu, jaki sobie wyznaczyłem, nie tkwi w żelaznych mięśniach, ale w sile woli, wytrwałości w posuwaniu się za wszelką cenę do przodu10.
M. Konopczyński, Metody twórczej resocjalizacji. Teoria i praktyka wychowawcza, Warszawa 2009, s. 244.
E. Karpuszenko, Sport i rekreacja w profilaktyce niedostosowania społecznego młodzieży, [w:] A. Kieszkowska
(red.), Dylematy współczesnej profilaktyki i resocjalizacji, Kielce 2008, s. 273-281; por. A. Lewicka-Zelent,
K. Korona, Program ,,Nowa Droga”, jako propozycja oddziaływań kulturotechnicznych wobec osób skazanych,
,,Niepełnosprawność. Dyskursy pedagogiki specjalnej” 2013, nr 12, s. 73-82.
10
B. Ollivier, Życie zaczyna się po sześćdziesiątce. Inspirująca opowieść o nadziei, odwadze i radości życia, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011, s. 117.
8
9
148
Barbara Bojko-Kulpa, Agnieszka Lewicka-Zelent
Jednym z istotnych założeń resocjalizacji inkluzyjnej jest rozwijanie kompetencji podopiecznych, a wśród nich: adekwatnej samooceny, samokontroli,
umiejętności konstruktywnego rozwiązywania problemów, cierpliwości, wytrwałości, itp.11. Ważne jest także odpowiednie kształtowanie poczucia własnej
tożsamości jednostki, w czym pomocne okazują się metody twórczej resocjalizacji12. W praktyce okazało się, że uczestnicy programu nie tylko przebyli wyznaczoną trasę, ale przewartościowali pewne poglądy. Do tej pory żaden z nich
nie powrócił na drogę przestępczą. Próbują oni układać sobie życie według nowych zasad, zgodnych z regułami życia społecznego. Trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy jest to stan przejściowy, czy został zrealizowany cel nadrzędny- readaptacja społeczna podopiecznych. Jednak na chwilę obecną można
uznać, że założony cel programu resocjalizacyjnego został osiągnięty.
Pewnym wyzwaniem dla organizatorów Nowej Drogi okazał się wybór
opiekunów osób skazanych. W procesie rekrutacyjnym wzięły udział osoby z różnych obszarów naszego kraju, spośród których wyłoniono dziesięciu
potencjalnych kandydatów na opiekunów wyprawy. Wszyscy oni uczestniczyli
w szkoleniu, na którym nie zabrakło treści stricte turystycznych i związanych
z udzielaniem pierwszej pomocy. Aczkolwiek centralne miejsce zajęły informacje z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej i psychologii społecznej. Nie wszyscy
chyba jednak, mimo przeprowadzonych warsztatów, zdawali sobie do końca
sprawę z powagi funkcji, jaka została im powierzona. W drogę ze skazanymi wyruszali m.in.: młody biznesmen, nauczyciel, absolwent historii, socjolog,
doktorant, ksiądz wychowawca z lubelskiego seminarium, muzyk, były strażnik więzienny oraz przewodniczka turystyczna. Każda z tych osób cechowała
się innymi przymiotami, posiadała innych zasób wiedzy o człowieku i prawach
rządzących nim oraz odmienną motywację do podjęcia współpracy z byłymi
osobami osadzonymi. Pomimo licznych obaw zarówno ze strony samych osób
rekrutowanych, jak i organizatorów wyprawy, ,,wędrowcy” doszli do celu, dzielnie wypełniając swoją misję. Każdy z nich wypracował własną metodę pracy
z podopiecznym, wykorzystując swoje zasoby osobiste, a równocześnie stosując wypracowane w trakcie szkolenia zasady komunikacji na trasie.
Uczestnicy programu, na trasie, skorzystali z trzydziestu miejsc noclegowych, znajdujących się na plebaniach lub w klasztorach, a których klimat ułatwiał pobudzenie refleksji nad własnym życiem. W związku z tym, że prowadzili
oni ,,dzienniki” oraz nagrywali fragmenty swojej wędrówki, obecnie montowany jest film dokumentalny z wydarzeń, które miały miejsce na trasie. Podzielą się oni swoimi doświadczeniami i przeżyciami z osobami, które poszukują
potwierdzenia sensowności podjętych działań oraz skazanymi zamierzającymi
w przyszłości przystąpić do programu Nowa droga.
11
12
A. Fidelus, W stronę resocjalizacji inkluzyjnej, „Probacja” 2011, nr 2, s. 74.
M. Konopczyński, Metody twórczej resocjalizacji. Teoria i praktyka wychowawcza, Warszawa 2009.
Na finiszu Nowej Drogi...
149
Jednak przekonałem się, że wbrew nagromadzonym obawom dawałem sobie zawsze lepiej
lub gorzej radę. Osobie, która nigdy nie odbyła długiego marszu, trudno jest zrozumieć ów stan
ducha. W istocie duża dawka ruchu wzbudza większą pewność siebie. Podczas marszu mózg
jest najważniejszy. Kiedy w bezkresnej przestrzeni oko nie ma na czym spocząć, najmniejsze
drzewo nie rysuje się na horyzoncie, a po niebie nie frunie żaden ptak, napływają myśli13.
Byli skazani, uczestnicząc w programie Nowa Droga, uzyskali wsparcie finansowe, dające im czasową stabilizację i poczucie bezpieczeństwa. Otrzymali
oni niezbędny w czasie wędrówki ekwipunek (w tym wyposażenie sportowe).
Mieli zapewnione bezpłatne wyżywienie i noclegi. Brali udział w darmowych
szkoleniach zawodowych oraz do zakończenia praktyk zawodowych pobierali
świadczenia integracyjne w wysokości zasiłku dla osób bezrobotnych.
Pokonanie niemal tysięczno kilometrowej trasy przez skazanych pomimo
wielu korzyści, jakie przynosi, można traktować jako etap wstępny procesu readaptacji społecznej. Wzbudzenie refleksji nad dotychczasowym stylem życia
wydaje się poczynieniem pierwszego kroku w kierunku społecznie pożądanym.
Dysponując skromnymi środkami, moi przyjaciele zasilają ten projekt głównie siłą swojej
wiary i przekonaniem, że nikt nigdy nie jest stracony. Umieścimy tych młodych ludzi pośrodku ścieżki życia i – towarzysząc im na tysiącach kilometrów pokonanych małymi krokamisprawimy, że obudzi się w nich nadzieja14.
Dużym walorem Nowej Drogi było stuprocentowe zapewnienie uczestnikom programu zatrudnienia. Poszukiwania potencjalnych pracodawców rozpoczęły się w chwili naboru osób skazanych do programu. Dobór odpowiedniego
pracodawcy opierał się (w miarę możliwości) na potrzebach i oczekiwaniach
osób skazanych. Nie bez znaczenia były także prezentowane przez osoby zatrudniające postawy wobec byłych więźniów. Otwartość, zaufanie i tolerancja
to główne przymioty, którymi powinni cechować się poszukiwani pracodawcy.
Takie założenie programu miało na celu ograniczenie procesu stygmatyzacji
byłych skazanych w środowisku pracy. Można bowiem oczekiwać, że atmosfera panująca wśród pracowników w znaczniej mierze warunkowana jest stylem
pracy osoby zarządzającej nimi (czyli pracodawcy)15.
W relacji pracodawca – pracownik można mówić o tzw. transakcji wiązanej,
w której każda z osób uzyskuje wymierne korzyści. Pracodawcy przyjmowali wyszkolonych na potrzeby stanowiska pracy pracowników na 5-miesięczną
bezpłatną praktykę, a następnie zatrudniali ich na roczną umowę o pracę, na
zasadach zatrudnienia wspieranego. Dzięki takiemu zabiegowi odzyskiwali oni
część wynagrodzenia pracowników, którzy zadowoleni byli ze względu na możliwość zyskania doświadczenia zawodowego, co zwiększa prawdopodobieństwo
znalezienia stałej pracy w okresie późniejszym.
B. Ollivier, Życie zaczyna się po sześćdziesiątce…, op. cit., s. 114.
Ibidem, s. 155.
15
J. Penc, Nowoczesne kierowanie ludźmi. Wywieranie wpływu i współdziałanie w organizacji, Warszawa 2007,
s. 147.
13
14
150
Barbara Bojko-Kulpa, Agnieszka Lewicka-Zelent
Efektywność programu resocjalizacyjnego
Określenie efektywności oddziaływań resocjalizacyjnych odbywa się według
różnych kryterium. W ujęciu socjologicznym głównym jej wyznacznikiem staje
się wskaźnik powrotności do przestępstwa. Natomiast w naukach psychologicznych i pedagogicznych ważne jest uchwycenie zmian w zakresie określonych elementów osobowości, odzwierciedlonych w konkretnych zachowaniach
jednostki16.
Wstępna weryfikacja zebranego materiału empirycznego oraz obserwacje
poczynione podczas pracy ze skazanymi, umożliwiają sformułowanie tezy
o prawdopodobnej resocjalizacyjnej efektywności programu Nowa Droga.
Metoda ta była długo testowana. Okazuje się nie tylko skuteczniejsza niż więzienie, lecz
także trzy, cztery razy tańsza17.
Do chwili obecnej wszyscy uczestnicy zrealizowali dalekosiężny cel (z ich
punktu widzenia) i pomyślnie zakończyli udział w szkoleniach, uzyskując
uprawnienia do wykonywania określonych zawodów. Dwóch z nich przebywa na praktykach zawodowych u pracodawców, a ośmiu podpisało już umowę
o pracę. W wymiarze obiektywnym należy uznać realizowane oddziaływania
resocjalizacyjne za efektywne, gdyż żaden z byłych skazanych nie popełnił
jak dotąd przestępstwa. Trudno orzec, jakie zmiany psychospołeczne zaszły
w funkcjonowaniu uczestników programu, ponieważ nie dokonano statystycznej analizy zebranego materiału badawczego. Zostanie on jednak opracowany
w niedalekiej przyszłości, co umożliwi wskazanie zmian w postawach byłych
więźniów.
Plany na przyszłość
Dzięki środkom finansowym otrzymanym z Ministerstwa Sprawiedliwości,
osadzeni z wszystkich zakładów karnych i aresztów śledczych w naszym kraju
uzyskali podstawowe informacje n temat programu Nowa Droga. Wielu z osadzonych deklaruje chęć udziału w programie, co świadczy o dużym zainteresowaniu nim w zakładach izolacji więziennej. Obecnie trzy kolejne Okręgowe
Inspektoraty Służby Więziennej: białostocki, krakowski i rzeszowski, zgłosiły
chęć realizowania modelu Nowej Drogi w podległych im jednostkach penitencjarnych. W planach jest także przeprowadzenie projektu pilotażowego z udziałem trzydziestu skazanych. Dlatego też cały czas podejmowane są działania
medialne, zarówno o zasięgu lokalnym, jak i ogólnokrajowym.
Nowa Droga uzyskała patronat Ministra Sprawiedliwości oraz Marszałka
Województwa Lubelskiego i Metropolity Lubelskiego. Wsparcie takie dopingu16
Czytelnik może poszerzyć swoją wiedzę na temat efektywności resocjalizacyjnej na podstawie monografii m.in.: Z. Bartkowicza, Efektywność resocjalizowania nieletnich w zakładzie poprawczym i wychowawczym, Lublin 1987; lub L. Pytki, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne
i metodyczne, Warszawa 2000.
17
B. Ollivier, Życie zaczyna się po sześćdziesiątce…, op. cit., s. 154.
Na finiszu Nowej Drogi...
151
je do podejmowania dalszych działań zmierzających do upowszechnienia idei
Nowej Drogi w Polsce. Nie obędzie się oczywiście bez modyfikacji wypracowanego modelu, co stanowi nieodłączny element rzetelnie przeprowadzonej
ewaluacji programu.
Kolejnym istotnym zadaniem, jakie stoi przed Stowarzyszeniem POSTIS,
będzie podjęcie współpracy z wolontariuszami, mającymi udzielać wsparcia
osobom skazanym, na każdym etapie programu (począwszy od pobytu w zakładzie karnym, do czasu rozwiązania przez nich umów o pracę).W rzeczywistości nie można wykluczyć dalszej ich współpracy.
Bibliografia
Bartkowicz Z., Efektywność resocjalizowania nieletnich w zakładzie poprawczym
i wychowawczym, Lublin 1987.
De Mello A., Modlitwa żaby, Kraków 1998.
Fidelus A., W stronę resocjalizacji inkluzyjnej, „Probacja” 2011, nr 2, s. 72-79.
Karpuszenko E., Sport i rekreacja w profilaktyce niedostosowania społecznego młodzieży, [w:] A. Kieszkowska (red.), Dylematy współczesnej profilaktyki i resocjalizacji,
Kielce 2008.
Konopczyński M., Metody twórczej resocjalizacji. Teoria i praktyka wychowawcza,
Warszawa 2009.
Lewicka-Zelent A., Korona K., Program ,,Nowa Droga”, jako propozycja oddziaływań kulturotechnicznych wobec osób skazanych, ,,Niepełnosprawność. Dyskursy pedagogiki specjalnej” 2013, nr 12, s. 73-82.
Ollivier B, Życie zaczyna się po sześćdziesiątce. Inspirująca opowieść o nadziei, odwadze
i radości życia, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011.
Penc J., Nowoczesne kierowanie ludźmi. Wywieranie wpływu i współdziałanie w organizacji, Warszawa 2007.
Puzewicz M., Bojko-Kulpa B., Uratować wielu młodych ludzi, „Probacja” 2012,
nr 4.
Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne
i metodyczne, Warszawa 2000.
Strzyżewski S., Proces kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej, Warszawa
1996.
www.nowadroga.eu, 28.04.2014.
152
Barbara Bojko-Kulpa, Agnieszka Lewicka-Zelent
At the finish of the New Way
“The new way – an innovative model
of cooperation with entrepreneurs
in the field of economic and social
activation of juvenile prisoners”
Abstract
The assumptions of the New Way fit into the paradigm of inclusive rehabilitation, in
which an important place is devoted to former convicted persons undertaking activity. Hence,
the introduction in the article is based upon the above issues. Due to the important role of the
detainees’ movement, the matter of the physical activity of socially maladjusted persons has
been emphasised. The main goal of the authors of the article, however, was to reflect on the
completed program and to signal the first signs of its high effectiveness of rehabilitation. The
conclusion of the article is an indication of future activities connected with continuing the New
Way programme on a national scale.