Publikacja darmowa - pobierz - Stowarzyszenie Notariuszy RP

Rejent. rok 9 . nr 8(100)
sierpień 1999 r.
Marek Kuryłowicz
Z historiografii notariatu w Polsce
1. Notariat znajduje od dawna poczesne miejsce w piśmiennictwie
prawniczym. Również dzisiaj, dzięki wydawnictwu Rejent, nawiązującemu do chlubnej tradycji czasopism poświęconych problematyce notarialnej 1, notariat może poszczycić się wysoką pozycją w fachowej literaturze.
Nie zmienia to faktu, że brakuje nadal monograficznego opracowania
dziejów nowożytnego notariatu polskiego. Dla średniowiecza lukę tę
wypełniło znakomite opracowanie Krzysztofa Skupieńskiego, Notariat
publiczny w średniowiecznej Polsce2, natomiast dzieje kształtującego się
od początków XIX wieku nowożytnego notariatu pozostają niedopracowane.
Niniejszy szkic ma na celu przybliżenie tej problematyki, chociaż w
niewielkim tylko zakresie. Pominięte zostało polskie prawo hipoteczne
XIX wieku, którego związki z prawem notarialnym wymagają osobnego
naświetlenia3. Datą wyjściową dla poniższych uwag jest początek Królestwa Polskiego, w którym obowiązywała francuska ustawa notarialna
z 1803 r., przyjęta w 1808 r. dla Księstwa Warszawskiego. Końcowym
punktem są lata dwudzieste XX w., kiedy to rozpoczyna się, również
zasługująca na odrębną uwagę, dyskusja nad nowym, zunifikowanym
polskim prawem o notariacie. W rezultacie artykuł zamyka się w obsza-
2
Lublin 1997. Por. recenzja M. K u r y ł o w i c z a, [w:] Rejent 1997, nr 10, s. 208-216.
Por. przede wszystkim W. D u t k i e w i c z, Prawo hipoteczne w Królestwie Polskim
obowiązujące, Warszawa 1850; W. W ó j c i k i e w i c z , Prawo hipoteczne Królestwa Polskiego, Wrocław 1967.
3
66
Z historiografii notariatu w Polsce
rze czasowym XIX i początków XX wieku i dotyczy wybranej historyczno-prawnej problematyki notariatu w tym okresie4.
2. Przegląd prac poświęconych notariatowi w zakreślonym czasie należy zacząć od bibliografii notariatu. W tym zakresie dysponujemy właściwie jednym tylko opracowaniem, a mianowicie Bibliografiąpowszechną
notarjatu Adama Niemirowskiego (Warszawa 1884). Wykazana przez W.
Wójcikiewicza 5 w spisie literatury pozycja: This A., Bibliografia powszechna notariatu, Warszawa 1884 jest pomyłką tego autora w tym sensie, że
przypisał on Aleksandrowi Thisowi 6 wymienione dzieło Niemirowskiego, podczas gdy This był autorem artykułu o hipotece i regenturze, zamieszczonego we francuskiej książce Antoine'a de Saint-Josepha pt. Concordance entre les lois hypothecaires etrangeres et franęaises, wydanej
w Paryżu w 1847 r. Wymieniają A. Niemirowski w swojej Bibliografii...
(s. 135) z następującym opisem: „Znajduje się tu wyborny traktat o naszych
instytucjach hipotecznych, z uwzględnieniem regentury, skreślony po
francusku przez Aleksandra Thisa." Pewne niejasności zauważa Kazimierz Rakowiecki w swojej Bibliografii prac o hipotece polskiej, ale
również uznaje autorstwo A. Thisa7.
Bibliografia powszechna notarjatu Adama Niemirowskiego jest dziełem obszernym, zawiera bowiem na 303 stronach prawie 1900 pozycji
dotyczących notariatu, w tym nieco ponad 100 w języku polskim. Co praw4
W dniach 7-9 kwietnia 1999 r. odbył się w Lublinie III Ogólnopolski Zjazd Studentów
Archiwistyki, podczas którego studentki Wydziału Humanistycznego UMCS: K. 01 e j n i c z e k i A. O p a r a przestawiły referat pt. Stan badań nad notariatem na ziemiach polskich
okresu XIX i XX wieku. Referat ten ukaże się drukiem w materiałach konferencji.
5
Por. wyżej przypis 3.
6
O Aleksandrze Thisie patrz ostatnio W. W i t k o w s k i, Aleksander This - propagator
XIX-wiecznego ustawodawstwa rosyjskiego w Europie, [w:] Parlamentaryzm i prawodawstwo przez wieki. Prace dedykowane prof. St. Płazie (pod red. J. Malca i W. Uruszczaka),
Kraków 1999, s. 221-230. W przygotowaniu obszerniejsza monografia tegoż autora o A.
Thisie i J.Wołowskim.
7
K. R a k o w i e c k i , Bibliografia prac o hipotece polskiej, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości, Rok II, Dział Nieurzędowy, Nr 9-12, Warszawa 1921, s. 270 (poz.
295): „Należy zauważyć, że w powyższym dziele nie ma wcale wzmianki, iżby tłumaczenie
ustaw hipotecznych 1818 i 1825 oraz ich komentarze były dokonane przez Thisa.(...) Jednakże wiadomość, podana przez Niemirowskiego, jak wyżej, wydaje się zupełnie wiarygodna, skoro This umarł w Paryżu w 1846 r., przed śmiercią tamże mieszkał, zamieszczał swoje
prace w wydawnictwach francuskich (...)". O pracy A. de Saint-Josepha, tamże, s. 240, poz. 15.
67
Marek Kuryłowicz
da, odnotowuje autor jako samodzielne pozycje również tytuły czasopism,
poświęconych problematyce notarialnej, a nawet powieści8, ale w całości
jest to dzieło i tak imponujące. Korzystał przy jej opracowaniu przede
wszystkim ze znakomitych ówczesnych wzorów Manuela Torresa Camposa9, Włodzimierza Pappafavy10 oraz Alberta Amiaud11. Sam włożył również niemało wysiłku, do wielu opracowań docierając osobiście, do innych
za pośrednictwem przestudiowanej wielojęzycznej literatury12. Jest to niewątpliwie w polskiej historiografii notariatu dzieło wyjątkowe i jedyne.
Bibliografia... A. Niemirowskiego uzyskała bardzo pochlebne oceny u
późniejszych autorów zajmujących się dziejami notariatu. Stefan Muczkowski, współczesny Niemirowskiemu autor obszernego studium o notariacie, napisał, że Niemirowski wzbogacił swą mozolną pracą literaturę
ojczystą i dzieło swe uczynił pożądanym nabytkiem dla każdego poświęcającego się studiom nad notariatem13. Podobnie pozytywnie odnotował
osiągnięcia Niemirowskiego późniejszy historyk polskiego notariatu Henryk Drzewiecki14.
Informacje o publikacjach dotyczących notariatu można oczywiście
znaleźć w innych jeszcze zestawieniach, jak bibliografia Karola Estre-
8
Por. wykaz pod hasłem „Powieści" w „Skorowidzu przedmiotowym" do Bibliografii..., s. 295. Tamże wykaz czasopism (s. 287).
9
Manuel Torres C a m p o s, Estudios de bibliografia espanola y extranjera del derechoydelnotariado, Madryt 1878, stron 261. Por. A . N i e m i r o w s k i , B i b l i o g r a f i a . . . , s.
10-11; 257; 282.
10
W.V. P a p p a f a v a , Delie opere, che illustrano il notariato, Zara 1880, stron 360
oraz: Letteratura notarile dogni secolo e paese eon cenni storici, Insbruck 1883, stron
228. Por. A. N i e m i r o w s k i , Bibliografia.., s. 10; 200; 203. A. N i e m i r o w s k i przetłumaczył i wydał inną jeszcze rozprawę Pappafavy pt. Szkic dziejowy notariatu od czasów
najdawniejszych aż do dni naszych, Warszawa 1884. W. Pappafava, Chorwat z Dalmacji
austriackiej, był znanym wówczas wybitnym historykiem i prawnikiem.
1881, stron 230. Por. A . N i em i r o w s k i , Bibliografia.., s. 11; 28.
12
O metodzie i przygotowaniach do opracowania Bibliografii... patrz tamże „Wstęp",
s. 9-22.
13
S. M u c z k o w s k i , Austryacka ustawa notarialna z dnia 25 lipca 1871 roku, historycznie i porównawczo objaśniona..., Kraków 1887, s. VI. O Muczkowskim i jego
publikacjach o notariacie patrz niżej pkt 5.
14
H . D r z e w i e c k i , Zarys dziejów notariatu w Polsce, Warszawa 1927, s. 14. O
badaniach historycznych Drzewieckiego patrz niżej pkt 6.
68
Z historiografii notariatu w Polsce
ichera15 czy Adolfa Suligowskiego 16, a także w bibliografii prac o hipotece
Kazimierza Rakowieckiego17. Nieco danych dostarczają przedwojenne
czasopisma notarialne, jak Przegląd Notarialny18 i Notariat i Hipoteka19.
Osobnej bibliografii notarialnej XIX-XX wieku na wzór dzieła Niemirowskiego jednak do dzisiaj nie ma.
2. Z kolei zwrócić trzeba uwagę ku opracowaniom notarialnych źródeł
archiwalnych. Jednym z pierwszych sygnałów wskazujących na bogactwo
źródłowe akt hipotecznych i notarialnych był artykuł lubelskiego historyka
prawa profesora Józefa Mazurkiewicza o roli ksiąg i akt hipoteki polskiej20.
Do tej problematyki powrócił w 1965 roku rozprawą pod tytułem Znaczenie akt notarialnych dla badań nad własnością w Księstwie Warszawskim
i Królestwie Polskim21. Podobnych kwestii dotyczyły artykuły: Haliny
Szymańskiej i Józefa Śmiałowskiego Akta notarialne z terenu Królestwa
Polskiego i ich wartość naukowa22, Józefa Kazimierskiego Akty notarialne
i ich znaczenie dla badań historycznych XIX wieku23 oraz Ryszarda Kołodziejczyka Akta notarialne warszawskie jako źródła do dziejów Warszawy24. Nieco inny charakter ma interesujące opracowanie Aurelii Dziedziuk
15
K. E s t r e i c h e r, Bibliografia Polska, Kraków 1870-1939; przedruk Warszawa 1977.
Z pierwszych tomów tej bibliografii korzystał także A . N i e m i r o w s k i - por. Bibliografia..., s. 21.
16
A . S u l i g o w s k i , Bibliografia prawnicza XIX i XX wieku, Warszawa 1911.
17
Patrz wyżej przypis 7.
tygodnik „poświęcony sprawom zawodowym i zagadnieniom prawnym z dziedziny teorii i
praktyki notariatu". Wydawany przez Izbę Notarialną Okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie przy współudziale wszystkich izb notarialnych w państwie.
Wydawane przez Związek Pracowników Notariatu i Hipoteki w Warszawie, w latach 1931 1939. W Krakowie wydawane było przez utworzone w 1899 r. Stowarzyszenie kandydatów
notarialnych czasopismo Kwartalnik - por. I. H o m o l a - S k ą p s k a , Z dziejów krakowskiego notariatu w okresie autonomii galicyjskiej, [w:] Księga Pamiątkowa. I Kongres
Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, Poznań-Kluczbork 1994, s. 47.
20
J . M a z u r k i e w i c z , Uwagi o roli ksiąg i akt hipoteki polskiej z 1818 i 1825 roku,
Czasopismo Prawno-Historyczne, t. VI, 1953, s. 148-157.
21
Annales UMCS, sectio F. Vol. XX, 1965, s. 115-126.
22
Archeion t. 30, Warszawa 1959, s. 43-67.
23
Studia Źródłoznawcze, t. IV, Warszawa 1959, s. 109-124.
24
Studia historyczne. Księga jubileuszowa z okazji 70-lecia urodzin prof. Stanisława
Arnolda, Warszawa 1965, s. 193-200. Por. także t e g o ż autora: Akta notarialne warszaw-
69
Marek Kuryłowicz
Akta notariuszy w zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu, Przemyśl 1994. Autorka zebrała i omówiła krótko akta notariuszy z 48 miast
Polski południowo-wschodniej z lat 1859-1951, znajdujące się w przemyskim Archiwum Państwowym. Każda grupa zespołów, obejmujących akta
notarialne z danego miasta, zawiera omówienie zawartości aktów notarialnych z punktu widzenia ich wartości historycznej, ponadto wykaz akt,
alfabetyczny spis notariuszy oraz indeks miejscowości, stanowiących siedzibę kancelarii notarialnych. Przemyśla i notariatu galicyjskiego dotyczą
również badania Szczepana Kozaka25.
Wymienione prace nie wyczerpują oczywiście katalogu opracowań
opartych na aktach notarialnych jako źródłach poznania historycznego,
ale już one dowodzą sporego zainteresowania tą ważną i bogatą problematyką. Uwidaczniają przy tym znaczenie akt notarialnych dla szeroko
pojętych badań historycznych, albowiem akta te dostarczają bezcennych
niekiedy informacji o różnych dziedzinach życia gospodarczego, społecznego i kulturalno-obyczajowego. W szczególności wymienić należałoby dane o własności ziemskiej, placach i budynkach miejskich, przedsiębiorstwach i zakładach przemysłowych oraz rzemieślniczych, o umowach
dzierżawy i najmu nieruchomości, darowiznach, aktach kupna i sprzedaży.
Interesujące dane zawierają inwentarze oraz spisy majątków. Mają one
znaczenie nawet dla historii kultury i sztuki (spisy bibliotek, obrazów, mebli,
biżuterii itp.)26 czy historii techniki (umowy o dostawy maszyn i urządzeń)27.
Bogatą treść dla poznania stosunków rodzinnych i obyczajowości zawierają intercyzy przedślubne i testamenty. Oczywiste jest znaczenie akt notarialnych dla studiów nad historią instytucji prawnych, ale ich przydatność
skie jako źródło do dziejów Warszawy, [w:] Warszawa popowstaniowa 1864-1918, t. 2, z.
1, Warszawa 1968, s. 7-19.
25
Reprezentatywność galicyjskich akt notarialnych z zasobu Archiwum Państwowego
w Przemyślu, [w:] Archeion, t. 98, Warszawa 1997, s. 45-65; tamże (s. 45 uw. 2) podana
jest informacja o pracy S. K o z a k a, Dziewiętnastowieczne akta notarialne. Stan badań,
(w druku).
26
Por. J . L e c h ,Akla notarialne jako źródło do badań nad księgozbiorami domowymi,
Studia o Książce, t. 9, 1979, s. 187-201; R. J a n i a k, Prywatne księgozbiory lubelskie w
pierwszej połowie XIX wieku w świetle akt notarialnych. Badania sondażowe, Folia Bibliologica, t. 34/35, 1986/1987, Lublin 1990, s. 29-33; H. K r a j e w s k a , Akta notariuszy w
Archiwum Państwowym w Łodzi jako źródło do historii kin i życia filmowego miasta,
Archeion, t. 86, 1989, s. 81-88.
27
Por. J. K a z i m i e r s k i, op. cit., s. 122-123.
70
Z historiografii notariatu w Polsce
sięga także badań socjologicznych, genealogicznych, historii miast28 i wsi,
badań nad strukturą zawodową i narodowościową ludności, dziejów ziemiaństwa, kupiectwa i przemysłowców29, wreszcie specyfiki regionu, z
którego badane akta pochodzą30. Przedstawione opracowania obejmująakta
notarialne znajdujące się w Archiwach Państwowych Lublina (z terenu
województwa lubelskiego), Chełma i Zamościa, Łodzi (z terenu województwa łódzkiego z Sieradzem i Kaliszem), Warszawy i Przemyśla (267
kancelarii Polski południowo-wschodniej), ale niewątpliwie można je odnaleźć w archiwach innych jeszcze miast Polski. Dowodzą one w każdym
razie możliwości badawczych, jakie stwarzają akta notariuszy dla historyka prawa. Z drugiej strony, nie do pominięcia jest znaczenie tych akt dla
poznania historii samego notariatu, organizacji i funkcjonowania kancelarii
notarialnych oraz sylwetek wybitnych notariuszy polskich.
3. Pierwszą pozycją w przeglądzie piśmiennictwa o historii notariatu
XIX wieku jest rozprawa pod tytułem Rzecz historyczna o notaryacie
czyli pisarstwie aktowem krajowem, tak dawniejszem, iako i nowszem,
czytana na publicznem posiedzeniu szkoły prawa i administracyi w Warszawie d. 2. Października roku 1815 przez Jana Winc. Bandtkiego, D.
Prawa i prof teyże szkoły, notaryusza sądu appełacyynego Król. Polsk.
członka towarzystwa król. przyjaciół nauk31.
Jan Wincenty Bandtkie, profesor warszawskiej Szkoły Prawa i Administracji (1808-1831)32, był wybitnym historykiem prawa rzymskiego i
prawa polskiego33. W wymienionym artykule o notariacie przedstawił
28
O Warszawie patrz wyżej przypis 24, a ponadto B . S t a s z e w s k a , Akta notarialne
jako źródło do badań nad gospodarczymi i społecznymi dziejami Warszawy, [w:] Warszawa popowstaniowa 1864-1918, op. cit., z. 2, s. 197-232. Por. też A. S t a s z k ó w, Akta
notariuszy w Chorzowie jako źródło do historii miasta i regionu, Archeion, t. 79, 1985, s.
217-228.
29
Por. np. J. H e n s e 1, Burźuazja warszawska drugiej polowy XIX wieku w świetle akt
notarialnych, Warszawa 1979.
30
A. D z i e d z i u k, op. cit., s. 7; S. K o z a k, op. cit., s. 47.
31
Praca opublikowana w Pamiętniku Warszawskim, t. 3, 1815, s. 327-347 i 413-445;
wykazana w Bibliografii... A. N i e m i r o w s k i e g o na s. 35.
32
W 1815 r. W tymże roku szkoła ta przyjęła nazwę Wydziału Akademicznego Prawa
i Administracji i weszła w skład utworzonego właśnie Uniwersytetu Warszawskiego.
33
Obszernie o działalności naukowej Bandtkiego ostatnio pisał J . K o d r ę b s k i , Prawo
rzymskie w Polsce XIX w., Łódź 1990, zwłaszcza na s. 60-82, ze wskazaniem na dalszą
literaturę w przypisie 114 na s. 71.
71
Marek Kuryłowicz
m.in. zarys historii pisarstwa sądowego, charakteryzując urząd pisarza oraz
dokonywane przez niego czynności. Omówił także działalność notariuszy
cesarskich i apostolskich w Polsce, królewski notariat w prowincjach niemiecko-polskich (Prusy, Inflanty i Kurlandia), wreszcie stan notariatu w
Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. Rozważania i spostrzeżenia
autora są rzeczowe, z wieloma uwagami porównawczymi do notariatów
europejskich, zwłaszcza niemieckiego i francuskiego. Niewątpliwie stanowi ważną pozycję w historiografii polskiego notariatu, nie do pominięcia
w badaniach nad jego dziejami.
Przegląd późniejszych wydawnictw polskich z XIX wieku, zamieszczonych w Bibliografii... Niemirowskiego, nie przynosi - poza publikacjami samego Niemirowskiego (patrz niżej 4) - większych rezultatów co
do piśmiennictwa historycznego o notariacie. Wymienione tamże prace
Oswalda Balzera, Kwiatkowskiego oraz Romana Maurera odnoszą się do
historii sądownictwa oraz kancelarii i urzędników kancelaryjnych w
Polsce34. Hipoteki dotyczy wspomniane już dzieło Walentego Dutkiewicza oraz artykuł Szczuckiego35. Ustawy austriackiej o notariacie z 1871
r. oraz potrzebie jej reformy dotyczyły artykuły Stanisława Madejskiego
pt. Rozwój instytucyi notaryalnej36 oraz Henryka Zatheya, Projekt reformy
ustawy notaryalnej37. W sumie jednak problematyka historii notariatu nie
znalazła wyraźniejszego miejsca w ówczesnym piśmiennictwie polskim,
odmiennie od bogatej w tej mierze literatury obcojęzycznej, wykazanej
w Bibliografii... Niemirowskiego38. Zrozumiała staje się w tej sytuacji
54
Por. Bibliografia..., s. 35, 143, 164.
S z c z u c k i , [bez imienia], Krótka wiadomość historyczna o hypotekach w Królestwie Polskiem - patrz A. N i e m i r o w s k i , Bibliografia.., s. 251. Por. też K. R a k o w i e c k i, Bibliografia prac.., s. 268 (poz. 279), skąd wiadomo, że artykuł liczy 5 stron i
dotyczy hipoteki „podług praw polskich, epoki przejściowej i ustawy 1818 r." Co do Dutkiewicza p. wyżej przypis 3.
35
grafia.., s. 158. S. Madejski był notariuszem, współzałożycielem i w latach 1889-1893
prezesem Ósterreichischer Notarverein; ponadto profesorem UJ oraz rektorem tegoż uniwersytetu w r. 1892/93. Piastował też liczne funkcje państwowe, w tym ministra wyznań i
oświaty w 1893 r. Por. I. H o m o 1 a - S k ą p s k a , op. cit., s. 52.
37
W Przeglądzie Sądowym i Administracyjnym za rok 1881 - por. A. N i e m i r o w s k i, Bibliografia..., s. 277.
38
Por. choćby hasła „Historia dogmatyki" oraz „Historia" w skorowidzu przedmiotowym do Bibliografii..., s. 289-290.
72
Z historiografii notariatu w Polsce
jego uwaga, że „Żadna może z umiejętności prawniczych nie została mniej
uwzględniona w piśmiennictwie naszem jak notaryat" 39 .
4. W 1876 roku ukazała się w Warszawie obszerna monografia Adama
Niemirowskiego pod tytułem Wykład notaryatu dziejowy i porównawczy.
Część szczególna. Już to dzieło pozwala przyznać Niemirowskiemu miano
czołowego polskiego historyka notariatu, a jest ono wsparte licznymi dalszymi publikacjami tegoż autora o problematyce notarialnej.
Urodzony w 1841 roku w Płocku, studia prawnicze rozpoczął Adam
Niemirowski w Petersburgu, a ukończył w Szkole Głównej Warszawskiej
w 1867 roku, przedstawiając pracę magisterską na temat Pogląd dziejowy
i dogmatyczny na stanowisko obrońcy" 40. Był następnie asesorem Sądu
Policji Poprawczej oraz (od 1873 r.) podpisarzem Sądu Apelacyjnego w
Warszawie. Dalszą karierę przerwała rosyjska reforma sądownictwa w
Królestwie Polskim. Później swoją uwagę skoncentrował na notariacie i
jego dziejach, chociaż sam urzędu tego nie sprawował 41 . Obok prac
monograficznych opublikował liczne artykuły w Gazecie Sądowej oraz
Prawniku; zajmował się również publicystyką w Kurierze Warszawskim
i Kłosach.
Wykład notariatu... liczy 464 strony gęstego tekstu, poprzedzonego
szczegółowym „Spisem treści" oraz „Przedmową". Zauważa w niej autor,
że historia regentury polskiej przedstawia „obszar dotąd nieprzebyty, stanowiący materiał do dzieła kilkutomowego" (s. III). Dla swojej pracy
przyjął metodę porównawczo-historyczną, przy pomocy której zestawił
systemy notarialne obowiązujące w innych państwach Europy, nie pomijając prawa polskiego (s. II-III). Skromnie zauważa, że jeśli jego praca
zdoła zachęcić kogoś do napisania książki rzeczywiście wyczerpującej
w materii notariatu, „wówczas sobie powiem, że skutek przeszedł oczekiwania moje" (s. V).
39
A. N i e m i r o w s k i , Wykład notaryatu dziejowy i porównawczy, Warszawa 1876,
s. 1.
w
Wydana drukiem w 1869 r. Por. St. B o r o w s k i, Szkoła Główna Warszawska 18621869. Wydział Prawa i Administracji, Warszawa 1937, s. 306. Obszerny biogram Niemirowskiego w Polskim Słowniku Biograficznym (PSB), t. XXII, Warszawa 1977, s. 808-809
(W. Sobociński).
41
Wspomina o tym w „Przedmowie" do swojego Wykładu...: „nie pełniłem nigdy obowiązków regenta".
73
Marek Kuryłowicz
Według wykazu ustaw i zbiorów powołanych w książce oraz wykazu
cytowanych autorów i dzieł, wykorzystał Niemirowski 73 akty prawne,
dotyczące notariatu, oraz ok. 260 pozycji fachowej literatury. Studia jego
objęły następujące kraje (z uwzględnieniem także landów i wolnych miast):
Anglia i Ameryka, Austria, Baden, Bawaria, Brema, Brunszwik, Francja,
Hamburg, Hanower, Holandia, Lubeka, Królestwo Polskie, Prusy, Rosja,
Saksonia, Szwajcaria, Wirtembergia i Włochy. W czterech rozdziałach i
85 paragrafach ujęta została następująca problematyka: Organizacja notarialna, w tym także o szczególnych obowiązkach rejentów oraz ich odpowiedzialności; O aktach notarialnych; Stosunek ustawy hipotecznej do
notariatu; O czynnościach spornych i pełnomocnikach notarialnych. Szczegółowe przedstawienie treści tej bogatej pracy nie jest tu możliwe, ale
wszystkich zainteresowanych dziejami notariatu należy bez wątpliwości
zachęcić do dokładnej lektury.
W przedstawionej „Przedmowie" pisze Niemirowski (s. IV), że część
ogólna jego dzieła, która stanowiłaby drugi tom pracy, jest już gotowa i
zamierza ją ogłosić drukiem w następnym roku. Zawierać miała cztery
rozdziały: O powołaniu regenta; O dziejach regentury; O izbach dozorczych i stowarzyszeniach notarialnych; O stanie dzisiejszym notariatu.
Informację tę potwierdza Henryk Drzewiecki, dodając jednak z powołaniem się na list pani Niemirowskiej, wdowy po autorze, że rękopisy
Niemirowskiego oraz część jego biblioteki spaliły się w czasie działań
wojennych 1915 roku42. Dlaczego jednak nie wydał „Części ogólnej"
zaraz w następnym roku po „Części szczególnej", jak to zapowiadał, nie
wiadomo.
Oprócz wymienionych książek opublikował Niemirowski jeszcze kilka
mniejszych monografii: O aktach urzędowych i z podpisem prywatnym,
Warszawa 1873; O odpowiedzialności regentów, Warszawa 1873; Przegląd ustaw notaryalnych, obowiązujących obecnie w Europie, Warszawa
1880; Notarjat hiszpański, Warszawa 188743. Planował również wydanie
42
H . D r z e w i e c k i , O izbach notarialnych. Warszawa 1927, s. 10-11. Po zawarciu
małżeństwa osiadł Niemirowski w Ćwiersku koła Raciąża i tam zgromadził swoje zbiory,
które uległy zniszczeniu wraz z całym dworem w czasie wojny. Potem osiedlił się w Płocku,
gdzie zmarł w 1921 r.; por. PSB, t. XXII, s. 809.
43
H. D r z e w i e c k i , Zarys dziejów..., s. 16 podaje tytuł Notarjat hiszpański i austriacki.
74
Z historiografii notariatu w Polsce
trzech tomów prawa cywilnego dla notariuszy44. Ponadto kilkanaście artykułów dotyczących notariatu i hipoteki, w tym także biogramy znaczniejszych
notariuszy45.
Dorobek Niemirowskiego był bardzo zróżnicowany, a sam autor traktowany był ze względu na swoją działalność jako „prawnik, pisarz prawniczy i bibliograf, publicysta, dziennikarz"46. W kołach prawniczych jego
twórczość jurydyczna spotykała się z rezerwą, ponieważ brakowało mu
doświadczenia w praktyce notarialnej. Niemniej zarówno sama postać,
jak i dorobek zasługują niewątpliwie na bliższe zainteresowanie i dokładniejsze opracowanie.
5. Na osobne omówienie zasługuje również twórczość naukowa Stefana Muczkowskiego (1832-1896)47, autora przede wszystkim obszernego
dzieła pt. Austryacka ustawa notarialna z dnia 25 lipca 1871 roku, historycznie i porównawczo objaśniona...48. Pierwsza jego publikacja o notariacie ukazała się w 1865 roku w Czasopiśmie poświęconym prawu i
umiejętnościom politycznym w Krakowie49 i miała rozpoczynać cykl artykułów na ten temat, ale - jak pisze sam Muczkowski50 - „z powodu
zwiniętego wydawnictwa znaczna część przygotowanej do druku pracy
pozostała w tece, a ogłoszenie jej ze względu na właśnie w tych latach
w różnych krajach na polu notariatu już to podjęte, już to dokonane prace
ustawodawcze, nie było usprawiedliwione". Książka ukazała się dlatego
dopiero w 1887 roku. Jest to dzieło okazałe i solidne (stron VII +604),
zawierające nie tylko objaśnienie austriackiej ustawy notarialnej, ale również rys historyczny notariatu. We „Wstępie" (s. 1 -8) charakteryzuje autor
„Cel notariatu, jego powstanie, wpływ państwa na stanowisko notariuszy
oraz zawody notariusza, sędziego i adwokata". Część I (s. 9-166) nosi tytuł
44
PSB, t. XXII, s, 808.
Por. wykazy w Bibliografii..., A. N i e m i ro ws k i e g o , s. 182-183; także K. R a k o w i e c k i, Bibliografia prac.., s. 260 (poz. 200 i 201) oraz PSB, t. XXII, s. 808-809. O
wspomnianym już przekładzie rozprawy W. P a p p a f a v y , Szkic dziejowy notaryatu...,
patrz wyżej przypis 10.
46
PSB, t. XXII, s. 808.
47
Por. biogram w PSB, t. XXII, Warszawa 1977, s. 252-253 (B. Łopuszański).
48
W dalszym ciągu tytułu: „...przez Stefana Muczkowskiego, C.K. Notariusza, członka
Komisji prawniczej C.K. Akademii Umiejętności w Krakowie", Kraków 1887.
49
Rocznik trzeci - por. A. N i e m i r o w s k i , Bibliografia.., s. 179.
50
Austryacka ustawa..., s. IV.
45
75
Marek Kuryłowicz
„Pogląd na dzieje notariatu aż do dni naszych" i zawiera przedstawienie
notariatu „u Hebrajczyków i u Greków", następnie w prawie rzymskim,
kościelnym, w średniowiecznych Włoszech, w prawodawstwie francuskim
i niemieckim, w Polsce, Czechach i innych krajach europejskich (Anglia,
Belgia, Dania, Hiszpania, Holandia, Portugalia, Rosja, kraje skandynawskie, Szwajcaria, Turcja, Węgry i Włochy). Część II (s. 167-585) to szczegółowy komentarz do tytułowej austriackiej ustawy notarialnej. W całości
książka dobrze świadczy o erudycji autora oraz stanowi cenny przyczynek
do historii europejskiego notariatu.
Sam Muczkowski był osobą znaną nie tylko w kręgach naukowych
jako członek Towarzystwa Naukowego Krakowskiego i Akademii Umiejętności. Był również aktywnym działaczem społecznym w Krakowie, w
tym radnym miejskim przez 30 lat. W 1881 roku został wybrany I wiceprezydentem Krakowa. Działał ponadto w Okręgowej Radzie Szkolnej
oraz w Wydziale Kasy Oszczędności. Studia prawnicze ukończył w Wiedniu, aplikanturę w Sądzie Krajowym w Krakowie. Później pracował w
sądach obwodowych w Tarnowie i Przemyślu, by w 1860 roku osiąść
jako notariusz w Krakowie. Od 1872 r. sprawował funkcję prezesa Izby
Notarialnej w Krakowie oraz wiceprezesa Ósterreichischer Notarverein
w Wiedniu51.
6. Najbardziej znanym historykiem polskiego notariatu był w okresie
międzywojennym Henryk Drzewiecki (1873-1937), chociaż dorobekjego
nie jest wielki ani naukowo znaczący Urodzony w Warszawie, studia
prawnicze odbył w Petersburgu, łącząc je z kształceniem muzycznym w
tamtejszym konserwatorium52. Następne lata poświęcił karierze wokalistycznej, albowiem kontynuował studia muzyczne w zakresie śpiewu w
Wenecji i Mediolanie. Debiutował na scenie operowej Walencji w „Rigoletto" G. Verdiego. Śpiewał następnie w Liworno, Modenie i Wenecji,
a w latach 1901-1902 był pierwszym tenorem opery lwowskiej. Później
osiadł na stałe w Warszawie, występując w tamtejszej operze53. Rozstał
się ze sceną w czasie I wojny światowej, zajmując się odtąd karierą prawniczą. Był adwokatem, sędzią Sądu Okręgowego w Radomiu, a w 1921
51
52
53
76
Por. I. H o m o 1 a - S k ą p s k a, op. cit., s. 50.
Por. biogram w PSB, t. V, s. 414 (Z. Jachimecki).
Por. Słownik muzyków polskich, Warszawa 1962, t. I, s. 119.
Z historiografii notariatu w Polsce
roku objął kancelarię notarialną w Wyszkowie nad Bugiem, gdzie zmarł
w 1937 r.54
W 1927 r. opublikował Zarys dziejów notariatu w Polsce (stron 85)
oraz O izbach notarialnych (stron 74). W pierwszej z wymienionych prac
dzieli dzieje polskiego notariatu na następujące okresy: I. Od zarania
państwowości chrześcijańskiej Polski, w przybliżeniu od początku wieku
XI do końca wieku XIV, inaczej okres piastowski; II. Od Kazimierza Wielkiego do końca wieku XVI (okres jagielloński); III. Od końca wieku XVI
do końca wieku XVIII (epoka królów obieralnych); IV. Okres pod zaborami; V. Okres w Polsce odrodzonej. Praca jest szkicowa i powierzchowna,
ale - jak zaznacza sam autor - „prowadząc kancelarię rejentalną na prowincji nie miałem możności korzystania z archiwów i bibliotek stołecznych"55. Należy więc wyrazić i tak uznanie dla starań Drzewieckiego o
przedstawienie choćby zarysu dziejów notariatu polskiego, zwłaszcza że
praca jego pozostała na kilkadziesiąt lat jedynym tego rodzaju opracowaniem. Uzupełniają ją wydawane w latach 1928-1931 Studia i materiały do
dziejów notariatu w Polsce (cztery części)56. Zawierają one wyniki wyrywkowych badań ksiąg sądowych i ławniczych, wykazy urzędów kancelaryjnych i innych, przed którymi można było w dawnej Polsce sporządzić akty
dobrej woli, a także przekłady z łaciny na język polski niektórych zapisów
z Volumina Legum. Zebrany tu materiał jest dość chaotyczny i rozproszony,
ale dowodzi zainteresowań i poszukiwań autora w dziedzinie historii polskiego notariatu.
Wymieniona praca o izbach notarialnych odnosi się już w przeważającej części do dyskutowanych wówczas projektów zunifikowanego prawa
o notariacie i stanowi w istocie zbiór przepisów i projektów ustaw, poprzedzonych zwięzłym wstępem historycznym.
W sumie dorobek Henryka Drzewieckiego nie jest znaczący w historiografii notariatu, ale i tak pozostaje on jedynym w okresie międzywojennym badaczem dziejów notariatu polskiego57.
54
Por. nekrolog H. Drzewieckiego w Przeglądzie Notarialnym 1937, nr 20, s. 22.
H . D r z e w i e c k i , Zarys dziejów..., s. 15.
56
Części I i II ukazały się w 1928 r„ część III w 1930 i część IV w r. 1931.
57
Pomijam tu prace S . K ę t r z y ń s k i e g o , Zarys nauki o dokumencie polskim wieków średnich, t. 1, Warszawa 1934 oraz S . M i k u c k i e g o , Początki notariatu publicznego w Polsce. Przegląd Historyczny, t. 14, z. 2, Warszawa 1936, s. 1-17, które dotyczą
średniowiecznej historii dokumentu i notariatu publicznego.
55
77