zasady działania notariatu francuskiego

Mirosław Walkowski notariusz z Gdyni
ZASADY DZIAŁANIA
NOTARIATU FRANCUSKIEGO
Wprowadzenie
Zawód notariusza we Francji posiada ugrrntowaną pozycję
społeczną wywodzącą się od czasu panowania i.arola Wielkiego
(742 - 814 r.). Utworzył on funkcję notariusza w swych kancelariach.
Z kolei Ludwik IX Święty (1214 - 1270) w 1270 r. powołuje
100 notariuszy dla okręgu Paryża. Zasadę tę rozszerzył Filip IV
Piękny (1268 - 1314) w 1300 r. o prawo mianowania notariuszy
na całą Francję. Jednocześnie zastrzegł dla siebie to uprawnienie. Dokonał podziału na sprawy sporne i na czynności zastrzeżone dla urzędników, od których pobierano należne opłaty.
Pozycja notariatu zostaje bliżej ukształtowana w XVI w. W
tym okresie akty notarialne sporządzane są w języku francuskim.
Zostaje rozbudowana także administracja królewska. Funkcje
notarialne zostają podzielone na: notariuszy sporządzających
oryginały aktów notarialnych - "Tabellions", również wykonujących wypisy i kopie, na Strażników Pieczęci - przykładających
pieczęcie na dokumentach oraz na Strażników Zapisów - przechowujących akta i dokumenty. Podział ten został zniesiony za Ludwika IV w 1597 r. i notariuszowi przypisano wszystkie te
funkcje.
Ludwik XIV (1638 -1715) w 1706 r. dokonał podziału notariuszy na: królewskich przypisując im określony zakres działaności
i właściwości, na notariuszy Paryża, Orleanu i Montpellier wykonujących swe czynności na obszarze całej Francji a wreszcie na
notariuszy Senioralnych i Apostolarnych.
88
Zasady działania notariatu francuskiego
Podobnie jak w całej Europie zawód notariusza był przedmiotem kupna.
Okoliczność ta spowodowała, że ilość notariuszy wzrastała i w
XIX wieku osiągnęła liczbę 14.000 . W późniejszym okresie od
niej odstąpiono wobec wprowadzenia między innymi zasady rejestracji własności nieruchomości jako "jawności ziemskiej" (1798
r.).
Dopiero ustawą z dnia 16 marca 1803 r. uporządkowano zasady wykonywania tego zawodu. Przyjęto również zasadę ich rozmieszczenia w proporcji jeden notariusz na kanton (grupujący
kilka gmin).
W 1816 r. zostaje wprowadzone prawo prezentacji polegające
na możliwości przekazania praktyki notarialnej w drodze dziedziczenia.
W tym stanie prawnym notariat francuski działał do lat trzydziestych XX wieku.
W 1934 r. wprowadzono tzw. pojęcie "Kolektywnej Gwarancji
Notariatu" jako instytucji zabezpieczającej roszczenia cywilne
Klientów wobec notariusza. Została ona udoskonalona w 1955 r.
przez utworzenie Centralnej Kasy Gwarancji.
Istotne znaczenie dla dalszej reformy notariatu francuskiego
posiada dekret z dnia 11 marca 1986 r. umożliwiający rozszerzenie zakresu działania na terenie całego kraju i wprowadzający
swobodę w ustaleniu przez notariusza w porozumieniu ze stronami wysokości opłat notarialnych. Nastąpiła jednocześnie liberalizacja opłat notarialnych dla wszystkich czynności wynikających z
Prawa handlowego i poradnictwa.
Zagadnienia organizacyjne notariatu reguluje natomiast dekret z dnia 29 kwietnia 1986 r. Ustanawia on Krajową Komisję
Parytetową upoważniającą ją do lokalizacji sieci biur w kraju w
zależności od potrzeb ludności, sytuacji geograficznej oraz prognozowanego rozwoju gospodarczego.
Wprowadzono także rozszerzenie właściwości miejscowej dokonywania czynności notarialnej na całym obszarze Państwa.
Notariusz od tej chwili może być zarządcą (przedstawicielem
wymiaru sprawiedliwości wyznaczonym przez sąd) lub członkiem
rady nadzorczej spółki akcyjnej. W tym ostatnim przypadku nie
może on uczestniczyć w czynnościach prawnych dotyczącej tej
spółki.
89
R E J E N T Nr 2 - c z e r w i e c 1991 r.
Zakres kompetencyjny notariatu został zwiększony w wyniku
utworzenia w dniu 23 stycznia 1988 r. "UNOFI - CREDIT" instytucji specjalizujących się w udzielaniu pożyczek dla przedsięwzięć finansowych, zabezpieczonych hipotecznie.
W myśl założeń działalności spółki "UNOFI - CREDIT", notariusz dokumentuje czynności umożliwiające stronom uzyskanie
pożyczki. Zabezpieczenie jej odbywa się przy pomocy zobowiązujących form uregulowanych prawem cywilnym, niezależnie od
tradycyjnego zabezpieczenia hipotecznego.
Struktura organizacyjna
W myśl przepisów istnieją obowiązkowe organy samorządu
notarialnego i zawodowego, a także dobrowolne.
Statutowymi organami są:
Rada Wyższa (Główna) Notariatu jako organ oficjalny o zasięgu krajowym, na czele którego stoi przewodniczący. Jest ona
uznana jako instytucja użyteczności publicznej. Reprezentuje notariuszy wobec władzy publicznej i rozstrzyga spory powstałe
między izbami notarialnymi i notariuszami podlegającymi różnym izbom regionalnym. Rady Regionalne - przy sądach apelacyjnych, reprezentujące notariuszy na obszarze właściwości tych
sądów.
Izby departamentalne są statutowymi organami reprezentującymi notariat, a także spełniające funkcje kontrolne i dyscyplinujące. Ich zadaniem jest zabezpieczenie przeprowadzania
dorocznych kontroli rachunkowości kancelarii notarialnych, rozpatrywanie skarg osób trzecich na notariuszy, a w ramach
uprawnień dyscyplinujących wymierzają kary za naruszanie zasad etyki zawodowej.
Regionalne Kasy Gwarancji - zabezpieczające wynagrodzenie
szkód poniesionych przez klientów w wyniku sporządzonych
czynności przez notariuszy, które nie podlegają wyrównaniu z
tytułu ubezpieczenia notariuszy, zwanego ubezpieczeniem o
odpowiedzialności zawodowej. Instytucja ta ma na celu przede
wszystkim zabezpieczenie depozytów, pieniędzy powierzonych
notariuszowi, w formie depozytu. Kasy regionalne istnieją na
obszarze właściwości każdego sądu apelacyjnego i stwarzają rę-
90
Zasady działania notariatu francuskiego
kojmię odpowiedzialności notariusza wobec klientów na warunkach przewidzianych w dekrecie z dnia 20 maja 1955 r.
Niezależnie od tego istnieją dobrowolne organizacje notariuszy, są to: Związek Krajowy Notariuszy i Związek Notariuszy
Francji. Obie organizacje mają na celu obronę zawodową notariuszy, a także spełniają określone zadania wynikające z ich statutów. Do nich zaliczyć należy również zebranie notariuszy jako
zgromadzenia notariuszy z departamentów, na których wyrażają
oni swoje poglądy i przedstawiają propozycję o charakterze zawodowym.
Ruch Młodego Notariatu zrzesza natomiast notariuszy i pracowników a zadaniem jego jest podniesienie rangi społecznej zawodu i jego zbliżenie do społeczeństwa.
Niezależnie od tego istnieją organizacje zbiorowe jak: Komitet
Notarialny Spraw Spornych i Koordynacji - działający wraz z
Centralną Kasą Gwarancji i nadzorujący między innymi prawidłowość wykonywania ubezpieczeń, Centrum Krajowe Zawodowego Szkolenia Notariuszy (CNEPN), zabezpieczające szkolenia
zawodowe notariuszy, finansowane w całości przez notariuszy i
dependentów oraz organ do spraw Stacjonarnego Szkolenia Notariuszy i Dependentów.
Powołane zostały również Ośrodki Badawcze, Informacji Dokumentacji Notarialnej, Ośrodek Krajowy Informatyki zajmujący się rachunkowością kancelarii notarialnej i inne jednostki
organizac3'jne o określonych nazwach i zadaniach służące potrzebą notariatu. Wśród tych jednostek wymienić można Instytut
Notarialny Zagadnień Międznarodowych, Instytuty Notarialne
dotyczące poszczególnych gałęzi prawa.
Stowarzyszenie dla rozwijania usług notarialnych zajmuje się
natomiast działalnością wydawniczą, prowadzeniem dokumentacji czynności notarialnych, a w tym kartoteki testamentów.
W ramach rozbudowanego systemu szkolenia i konsultacji
prowadzone są także Uniwersytety Notariatu, w ramach których
odbywają się cykliczne szkolenia stacjonarne dla notariuszy i
współpracowników zatrudnionych w kancelariach notarialnych.
91
R E J E N T Nr 2 - c z e r w i e c 1991 r.
Pozycja zawodowa notariuszy
Notariusz jest mianowany zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości. Sprawuje on urząd publiczny pod nadzorem Ministra
Sprawiedliwości, będąc zarazem osobą wykonywującą wolny zawód.
W przepisach prawnych, a także w odczuciu społecznym znajduje swój wyraz pełnienie obowiązków notariusza wobec społeczeństwa, określany ogólnie jako "Służba Publiczna". W ramach
tych zadań notariusz jest obowiązany wykonywać swą powinność
na żądanie klienta niezależnie od charakteru czynności i spodziewanej opłaty za nią.
Uważa się go za niezależnego doradcę, ponoszącego pełną odpowiedzialność zarówno za sporządzone czynności, jak również
udzielone wyjaśnienia prawne.
Istnieje zakaz wszelkich zabiegów o klienta i prowadzenia
reklamy osobistej.
Jest on zobowiązany do deponowania wszelkich posiadanych
funduszy w kasie depozytów bądź w banku (Credit Agricole).
Istnieje przy tym zasada wolnej konkurencji, polegająca na
swobodzie wyboru przez klienta odpowiedniego notariusza i nie
stanowi to naruszenia obowiązującej właściwości miejscowej.
•Nadzór sprawowany przez Ministra Sprawiedliwości polega
na-.badaniu zasadności nominacji (a w tym postawy moralnej
kandydata) i celowości utworzenia kancelarii notarialnej.
Opłaty notarialne pobiera on według obowiązującej taryfy dla
wszystkich czynności bez możliwości zwiększenia wynagrodzenia
w wypadku, gdy następuje zbieg czynności, oraz gdy przy jednej
czynności współdziała więcej niż jeden notariusz.
Zadaniem notariusza jest poświadczenie autentyczności
umów - to jest stwierdzenie zgodności oświadczeń woli stron
nadanie jej mocy dowodowej oraz daty pewnej.
Działaniom notariusza z mocy prawa nadano charakter mocy
publicznej.
Zadaniem notariusza jest również udzielanie porad o znaczeniu zamierzonej czynności i skutków prawnych, które może ona
spowodować w chwili jej sporządzenia i w przyszłości.
92
Zasady działania notariatu francuskiego
Notariusz wykonuje także zadania rozjemcy z zachowaniem
interesu prawnego uczestniczących stron.
Według danych z 1 stycznia 1990 r. zawód notariusza we
Francji wykonywało 7589 osób w 4941 kancelariach notarialnych. Były one prowadzone w 1946 przypadkach w formie spółek
zawodowych i 20 jako spółki notariuszy. Występowało przy tym
3108 notariuszy niezależnych i 4481 notariuszy zrzeszonych. W
myśl zasad prawnych wprowadzonych w życie w 1966 r notariusze mogą działać w spółkach cywilnych zawodowych i mogą również zrzeszać się poprzez wnoszenie do nich jako wkładu swoich
umiejętności zawodowych (apportem industrie).
Notariusze zatrudnili ogółem 40.531 pracownikow administracyjnych i obsługi, co stanowi przeciętnie 8 pracowników na 1
kancelarię notarialną.
Zakres działalności notarialnej jest rozszerzony w stosunku
do występującej w Polsce. Posługując się danymi pochodzącymi z
końca 1989 r. stwierdzić można, iż czynności cywilnoprawne dotyczące nieruchomości stanowiły około 46% wszystkich czynności, udzielenia kredytów 18%, czynności dotyczących spraw
rodzinnych i spadków 19%, poradnictwo przy spółkach i innych
podmiotach 13% oraz rokowania między stronami 4%. Ogółem
sporządzono w tym okresie 4,5 miliona czynności osiągając brutto
dochód w wysokości 19 miliardów franków.
W notariacie zatrudnionych jest ogółem 426 kobiet jako notariuszy, a średni wiek wynosi 45 lat, bez zachowania granicy
wieku emerytalnego.
Zstępni (synowie i córki) stanowią 24% ogólnej ilości notariuszy.
Przygotowanie zawodowe notariuszy jest 3 stopniowe. Zostać
nim może osoba, która po ukończeniu studiów wyższych złożyła
egzamin wstępny, zaś po upływie roku egzamin końcowy a następnie przez dwa lata wymagany staż zakończony egzaminem "z
pamięci". Jest to tak zwana droga zawodowa w przeciwieństwie
do drogi uniwersyteckiej poprzedzonej uzyskaniem dyplomu wyższych studiów specjalistycznych i dwu i pół letnim stażem. Istnieje nadto droga wewnętrzna poprzez uzyskanie dyplomu
Pierwszego Dependenta i dziewięcioletni okres praktyki zakończony egzaminem przydatności do zawodu.
93
R E J E N T Nr 2 - c z e r w i e c 1991 r.
Notaruiusz przed objęciem urzędu składa przysięgę przed sądem I instancji.
Objęcie urzędu jest ułatwione dzięki długoterminowym kredytom udzielonym na bardzo korzystnych warunkach na pokrycie
ceny zakupu kancelarii notarialnej.
Osoby, które nie wykupią kancelarii, mogą rozpocząć działalność jako notariusze wchodząc w spółkę z innym notariuszem na
zasadzie wkładu swych umiejętności zawodowych i spełnionych
usług.
We Francji powszechnie obowiązuje zasada, w myśl której
zabezpiecza się wolny dostęp do korzystania z usług prawnych
przez każdego obywatela.
Powoduje ona, iż notariusz ma obowiązek podejmować czynności na każde żądanie klienta i nie może odmówić jego przyjęcia.
Wynagrodzenie notariusza za dokonanie przez niego czynności, jako funkcjonariusza publicznego, podlega taksie krajowej
ustalonej rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości. Jest on zobowiązany ściśle ją przestrzegać. Opłata - wynagrodzenie za
"drobne "czynności jest stosunkowo niska, a stanowi ona około
połowę czynności załatwianych przez notariuszy. Uznaje się, że
są one dokonywane ze stratą, wyrównywaną przez wynagrodzenie pobierane od pozostałych czynności.
Notariusze sporządzają także czynności bez wynagrodzenia
dla tych osób, które nie są wstanie je uiścić lub dla tych, którzy
korzystają z pomocy prawnej sądowej (art. 14 dekretu z dnia 8
marca 1978 zobowiazał notariuszy do bezpłatnego działania na
rzecz tych osób.).
Przy " ozmieszczaniu notariuszy na obszarze całego kraju,
oprócz wymienionych przesłanek, uwzględnia się także zasadę
dostępności jego usług dla społeczeństwa. Lansowana jest przy
tym teza, że notariusze stanowią swoistego rodzaju "pogotowie
prawnicze" świadczącego usługi dla każdego obywatela.
Praktycznie we wszystkich kantonach zostały utworzone kancelarie notarialne gwarantujące sprawną obsługę społeczeństwa.
W wielu przypadkach notariusze świadczą poradnictwo prawne bezpłatne nawet w sytuacji, gdy istnieje podstawa do poboru
wynagrodzenia. Występuje to w szczególności wówczas, gdy istnieje prawdopodobieństwo, iż z poradnictwa tego zostanie sporządzona czynność cywilnoprawna.
94
Zasady działania notariatu francuskiego
Bezpłatne poradnictwo występuje nadto w zorganizowanych
formach poprzez Publiczne Centrale Informacji zlokalizowane w
Paryżu i na prowincji.
Organizowane są nadto spotkania notariuszy z mieszkańcami, na których przedstawiają oni problematykę pracy notarialnej
i udzielają bezpłatnych porad prawnych.
Organizowane są także w większości dużych miast zjazdy
profesjonalne pozwalające na prowadzenie dialogu z bankierami,
przedstawicielami podmiotów gospodarczych, członkami parlamentu i przedstawicielami administracji.
Niektóre z tych spotkań maja charakter cykliczny jak np.
impreza "Merostwo 2000". Notariusze wykazują również duże
zainteresowanie życiem gospodarczym, są obecni na targach, wystawach, zebraniach, zgromadzeniach i na konferencjach.
Odpowiedzialność cywilna notariuszy
Notariusze są odpowiedzialni za sporządzone wadliwie czynności.
Powoduje to konieczność obowiązkowego ubezpieczenia się od
następstw odpowiedzialności cywilnej. Występuje również odpowiedzialność zespołowa ponoszona przez Regionalne Kasy Gwarancji nadzorowane przez Centralną Kasę Gwarancji mającą
siedzibę w Paryżu, która w niektórych sytuacjach przeznacza
określone środki finansowe na wywiązanie się przez nie z ich
obowiązków.
Ubezpieczenie notariusza od odpowiedzialności cywilnej znosi
także ryzyko przy podejmowaniu decyzji o wcześniejszym przekazaniu uprawnionemu należnych kwot pochodzących ze sprzedaży lub umowy pożyczki.
W określonych w przepisach sytuacjach do notariusza należy
decyzja i ocena czy istnieją przesłanki zezwalające na wypłacenie
pieniędzy osobie uprawnionej jako stronie umowy. Do czasu wydania decyzji kwoty te pozostają w depozycie. Opisany zakres
obowiązków i uprawnień, w szczególności związanych z depozytem powoduje rozbudowany system ubezpieczeń.
Istnieje ubezpieczenie nieruchomości zarządzanych przez notariuszy i umożliwiających uregulowanie czynszu lokatorskiego
dotychczas niezapłaconego. Inną formą jest porozumienie z insty-
95
R E J E N T Nr 2 - c z e r w i e c 1991 r.
tucjami bankowymi w celu zapobieżenia automatycznemu zajęciu majątku w stosunku do pożyczkobiorców, którzy popadli w
zwłokę.
Notariat jako całość zawarł we wrześniu 1989 r. umowę z
instytucją ubezpieczeniową UAP na wypadek inwalidztwa lub
zgonu na rzecz osób uprawnionych z warunkowych umów sprzedaży.
Cechy aktu notarialnego
Stosownie do ustawodawstwa f ancuskiego akt notaraialny
zapewnia całkowite bezpieczeństwo obrotu cywilnego, ponieważ
zawiera:
- datę pewną, niepodważalną w znaczeniu prawnym i fiskalnym,
- moc dowodową stanowi dowód, który nie może być kwestionowany.
- moc tytułu prawnego, jako orzeczenie sądowe, bez potrzeby
uzyskiwania tytułu wykonawczego.
Zapewnia on jednakowe bezpieczeństwo obrotu cywilnego we
wszystkich krajach EWG na podstawie konwencji brukselskiej z
września 1968 r.
Konsekwencją tego jest szybkość egzekucji, zmniejszenie wydatków i obniżenie kosztów związanych z realizacją uprawnień z
niego wynikających.
Akt notarialny rodzi określone prawa i obowiązki w stosunku
do notariusza i stron. W odniesieniu do notariusza istnieje obowiązek udzielania wyjaśnień prawnych stronom o konsekwencjach podjętych przez nich zobowiązań. Notariusz jest
obowiązany zachować tajemnicę zawodową i zadbać o skutki prawne umowy w zakresie ważności oświadczeń woli stron. Doręcza
on stronom zestaw kosztów i posiada nadto prawo i obowiązek
żądania zaliczki na poczet kosztów sporządzanego aktu notarialnego.
Powoduje on także określone obowiązki wobec stron. Polegają
one na udzieleniu notariuszowi informacji wyczerpujących i prawdziwych, zapłacenia kosztów i wynagrodzenia notariuszowi.
Strona ma prawo do żądania odszkodowania w razie poniesienia szkody z winy notariusza.
96
Zasady działania notariatu francuskiego
Prawo wyłączności
Notariuszowi przysługuje wyłączność w nadawaniu znamion
autentyczności czynnościom prawnym, które sporządza.
Uprawnienia te przysługują także sędziom i władzy administracyjnej (Merowi, Prefektowi).
Jednakże notariuszowi przysługuje prawo wyłączności do niektórych czynności, a mianowicie: intercyzy, darowizny, zabezpieczenia hipotecznego, testamentów i wszelkich umów, z którymi
łączą się zasady jawności w stosunku do nieruchomości (jawność
ksiąg wieczystych).
Akt notarialny powinien być przechowywany w archiwum
kancelarii.
Zasada jawności dotycząca nieruchomości została przewidziana w art. 4 dekretu z dnia 4 stycznia 1955 r. W myśl tego
przepisu wszelkie czynności, podlegające ujawnieniu w Biurze
Hipotecznym, winny być sporządzone w formie dokumentu urzędowego. Od tej chwili zatem czynności prawne w wyniku których
stosuje się przepisy o jawności ksiąg wieczystych winny posiadać
formę aktu notarialnego. Od tej zasady istnieją wyjątki.
Do nich zaliczyć należy sytuację, gdy nabywcą jest określona
jednostka prawa publicznego i wystarczającym dokumentem jest
akt administracyjny.
Mogą być ujawnione w Biurze Hipotecznym czynności sporządzone przez osoby urzędowe (np. komorników), wówczas gdy
zmiany stanu prawnego wywodzą się z orzeczenia organu wymiaru sprawiedliwości.
Pragnę jednocześnie serdecznie podziękować Szanownym
Członkom Rady Wyższej Notariatu Francji, a w szczególności
Panu notariuszowi Jacąues Turpault, za udostępnienie materiałów i za wyjątkowe serdeczne wprowadzenie w meritum sprawy.
97