Czynniki wzrostu akcji kredytowej towarzyszące integracji walutowej

WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I PRAWA
W BIELSKU-BIAŁEJ
STUDIA PODYPLOMOWE: MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA
STREFY EURO
Projekt realizowany z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu
edukacji ekonomicznej
PRACA DYPLOMOWA
Czynniki wzrostu akcji kredytowej towarzyszące integracji walutowej
Autor:
Angelika Kesler
Promotor:
dr Adam Żabka
Bielsko-Biała, rok 2015
Wstęp ......................................................................................................................................... 2
Rozdział I. Rola kredytu w gospodarce, akcja kredytowa a cykle koniunkturalne, boomy
kredytowe i bańki spekulacyjne .............................................................................................. 3
1.1. Rola kredytu w gospodarce ............................................................................................. 3
1.2. Cykle koniunkturalne ...................................................................................................... 4
1.3. Rodzaje kredytów bankowych......................................................................................... 6
1.4. Źródła finansowania akcji kredytowej ............................................................................ 7
1.5. Boomy kredytowe............................................................................................................ 7
1.6. Rodzaje kryzysów............................................................................................................ 9
Rozdział II. Wpływ czynników związanych z integracją walutową na wielkość akcji
kredytowej ............................................................................................................................... 11
2.1. Wzrost popytu i podaży kredytów dla klientów indywidualnych ................................. 11
2.2. Wzrost popytu i podaży kredytów dla przedsiębiorstw ................................................. 12
2.3. Czynniki wzrostu akcji kredytowej, towarzyszących integracji walutowej: ................. 12
2.4. Zjawiska towarzyszące. ................................................................................................. 18
Rozdział III. Akcja kredytowa w warunkach integracji ze strefą euro na przykładzie
Irlandii, Hiszpanii, Portugalii i Grecji. ................................................................................. 20
3.1. Geneza kryzysu i boomu kredytowego dla poszczególnych krajów ............................. 20
3.2. Analiza zbiorcza czynników stymulujących akcję kredytową w wybranych krajach ... 25
Podsumowanie ........................................................................................................................ 37
Spis literatury.......................................................................................................................... 39
Spis tabel.................................................................................................................................. 40
Spis rysunków ......................................................................................................................... 40
Spis wykresów ......................................................................................................................... 40
1
Wstęp
Integracja walutowa pociąga za sobą nowe możliwości i szanse, ale także ryzyka i zagrożenia.
Jednym z zagrożeń jest nadmierne rozpędzenie akcji kredytowej, mogące w konsekwencji
doprowadzić do niesymetrycznych boomów kredytowych, narastania baniek spekulacyjnych,
w konsekwencji przyczynić się do wywołania kryzysu. Kredyt jest nieodłącznym elementem
gospodarki, warto przyjrzeć się jak kształtuje się akcja kredytowa w poszczególnych fazach
cyklu koniunkturalnego, oraz jak może wpływać na pogłębianie się tych faz.
Dla zbadania jakie czynniki towarzyszące integracji walutowej wpływają na wielkość akcji
kredytowej trzeba przyjrzeć się doświadczeniom jakich dostarczyły Irlandia, Hiszpania,
Portugalia i Grecja. Analiza tych danych historycznych pozwoli na wyciagnięcie pewnych
wniosków, na skorzystanie z lekcji jaką daje nam historia, by pewnych błędów nie powtarzać,
choć oczywiście nawet najbardziej skrupulatna nauka historii nie daje gwarancji uniknięcia
błędów – dlatego że warunki mikro- i makro – ekonomiczne podlegają nieustannym
zmianom, więc trzeba uwzględniać wszystkie aktualne czynniki.
2
Rozdział I. Rola kredytu w gospodarce, akcja kredytowa a cykle
koniunkturalne, boomy kredytowe i bańki spekulacyjne
1.1. Rola kredytu w gospodarce
Podstawową rolą kredytu jest funkcja emisyjna, polega ona na tym, że kredyt jest źródłem
kreacji pieniądza bezgotówkowego. Działalność kredytowa banków wpływa na podaż
pieniądza w gospodarce. O ilości pieniądza w obiegu decyduje saldo spłaconych i
udzielonych kredytów w danej jednostce czasu. Udzielenie kredytu wprowadza do obiegu
nowy pieniądz, zaś jego spłata skutkuje wycofaniem pieniądza z cyrkulacji.
Bank pośredniczy w przekazywaniu pieniądza od podmiotów posiadających nadwyżki
finansowe do podmiotów zgłaszających zapotrzebowanie na finansowanie;
„Bez sprawnego systemu bankowego, w ramach którego banki będą skutecznie pozyskiwać
wolne środki od podmiotów dysponujących ich nadwyżką i zaspokajać popyt na środki
generowany przez podmioty zgłaszające ich deficyt, a chcące zaspokoić swój popyt na rynku
dóbr i usług, niemożliwy jest rozwój gospodarki rynkowej.”1
Rozwój sektora finansowego jest powszechnie postrzegany jako zjawisko pozytywne. Czy
mierzony poprzez wzrost wartości wypłacanych kredytów, obrotów na rynkach finansowych,
czy kapitalizacji giełd, pozwana na eliminację ograniczeń oraz kosztów w finansowaniu
inwestycji, dywersyfikację ryzyka oraz poprawę przepływu informacji. Skutkuje to wzrostem
produktywności, optymalizacją gospodarowania zasobami, lepszą dystrybucją dochodu, co
prowadzi do wzrostu gospodarczego. Nie wyobrażamy sobie funkcjonowania gospodarki
rynkowej bez systemu finansowego: „System finansowy jest niezbędnym elementem
współczesnej gospodarki rynkowej. Umożliwia on tworzenie pieniądza oraz świadczenie
usług, determinujących przepływ strumieni pieniężnych i współtworzenie siły nabywczej w
gospodarce przez niefinansowe podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa, gospodarstwa
domowe i budżet państwa).”2.
Analizując pozytywny wpływ rozwoju finansów na wzrost gospodarczy nie można jednak
zapominać o ryzykach, które są pochodną tych samych mechanizmów. Konsekwencją może
być boom kredytowy, niejednokrotnie prowadzący do kryzysu bankowego, kryzysu bilansu
płatniczego, a także kryzysu walutowego;
„Zwiększanie roli kredytu w gospodarce niesie za sobą nie tylko szanse rozwojowe, ale
również zagrożenia związane z nadmiernym przyrostem zadłużenia gospodarki. Wystąpienie
1
H. Zadora, Finanse i bankowość w gospodarce rynkowej, Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej 2004,
str. 230
2
Finanse, Bankowość i Rynki Finansowe, E. Pietrzak, M. Markiewicz, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego 2011, str. 13
3
w strefie euro szoku idiosynkratycznego w postaci zbyt wysokiej akcji kredytowej w którymś
z krajów członkowskich jest o tyle niebezpieczne, że unia walutowa nie pozwala na jego
złagodzenie poprzez stosowanie niezależnej polityki pieniężnej czy konkurencyjnej
deprecjacji walutowej, co potęguje asymetryczne wahania produkcji krajowej i wymusza
dostosowania strukturalne w sferze realnej. W tej sytuacji konieczne jest identyfikowanie
boomów kredytowych , co potwierdza dotychczasowa praktyka MFW uznająca realną
dynamikę wolumenu kredytów dla sektora prywatnego za wiodący wskaźnik analizy stopnia
stabilności finansowej poszczególnych krajów, jak i przyczyn kryzysów finansowych.
Ekonomiści MFW dowodzą ponadto, że boomom kredytowym towarzyszą zarówno boomy
konsumpcyjne, jak i inwestycyjne w siedmiu n dziesięć przypadków, a pojawianie się
dodatkowo boomów produkcyjnych jest możliwe w co drugim przypadku.”3.
1.2. Cykle koniunkturalne
Cykl koniunkturalny to w gospodarce rynkowej cykliczne zmiany długookresowego tempa
wzrostu gospodarczego. Cykl koniunkturalny wpływa na wszystkie obszary działalności
gospodarczej, najczęstsze mierniki wykorzystywane do badania koniunktury gospodarczej to:
- dynamika PKB,
- wielkość eksportu i importu,
- produkcja, obroty i zyski przedsiębiorstw, nakłady inwestycyjne i zapasy,
- poziom zatrudnienia/bezrobocie,
- dochody i wydatki ludności (konsumpcja),
- inflacja, zmiany cen,
- stopy procentowe.
- wskaźniki rynku kapitałowego (indeksy giełdowe),
Modelowo rozróżniamy cztery fazy cyklu koniunkturalnego:
I. Faza recesji to okres spadającego PKB, spożycia i inwestycji, obniżającej się stopy
życiowej oraz wzrostu bezrobocia oraz inflacji, ograniczony zostaje dostęp do kredytów,
stopy procentowe na niskim poziomie.
II. Faza ekspansji/ ożywienia to szybki wzrost PKB, produkcji, inwestycji i popytu, wzrost
cen/inflacji oraz spadku bezrobocia. Na rynku nadal jeszcze dominują̨ niskie stopy
procentowe, które zaczynają̨ wpływać́ na wzrost inwestycji.
3
R. Woreta, R. Sankowski, P. Sepielak, Materiały i Opracowania Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego,
Źródła narastania akcji kredytowej w warunkach integracji walutowej, Przyczyny Boomów Kredytowych w
Irlandii, Hiszpanii i Portugalii, Warszawa, Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk: 2010,
https://www.knf.gov.pl/Images/KNF_Zrodla_narastania_akcji_kredytowej_tcm75-24075.pdf,
03.06.2015, str. 11
4
III. Faza rozkwitu to okres, w którym następuje szybki wzrost PKB, konsumpcji i inwestycji
oraz silny spadek bezrobocia. Zwiększa się popyt a w konsekwencji do narastania
nierównowaga gospodarcza- następuje wzrost inflacji i deficytu handlowego. Faza ta
charakteryzuje się̨ wzrostem stóp procentowych, łatwiejszym dostępem do finansowania oraz
wysokimi cenami aktywów,
IV. Faza spowolnienia charakteryzuje się̨ zahamowaniem inwestycji, spadkiem popytu oraz
spadkiem cen i stóp procentowych. Spadają płace, rośnie bezrobocie, dostęp do kredytów jest
ograniczany.
Klasyczny, czterofazowy cykl koniunkturalny trwa około 8-10 lat, choć jego długość zależy
od wielu czynników, w tym od struktury danej gospodarki.
Zachowanie mierników w poszczególnych fazach ilustruje poniższa tabela.
Tabela 1. Zachowanie poszczególnych mierników w fazach cyklu koniunkturalnego.
miernik/faza
produkcja
ceny
zatrudnienie
wynagrodzenia
dostępność kredytów
oczekiwania
recesja
ekspansja
rozkwit
spowolnienie
niska
rośnie
wysoka, stabilna
spada
stabilne, niskie
rosną
rosną
spadają
niskie, przestaje
maleć
rośnie
niskie, stabilne
rosną
niska, powoli
ulega
wzrasta
zwiększeniu
złe, stopniowo się
poprawiają
wysokie, przestaje
wzrastać
rosną
ulegają obniżeniu
znacznie
wysoka
wzrastają
maleje
ograniczana
dobre, z czasem
ulegają
ulegają
gwałtownemu
pogorszeniu
pogorszeniu
pod wpływem
stopy procentowe
ulegają obniżeniu
koniec spadków
banku centralnego
wysokie, przestają
ulegają
rosnąć
podwyższeniu
Źródło: Opracowanie własne
Wg współczesnych teorii podaje się dwie grupy przyczyn
występowania cykli
koniunkturalnych:
- przyczyny egzogeniczne (szoki zewnętrzne związane np. ze zmianami technologicznymi,
innowacjami)
- przyczyny endogeniczne (wahania wynikają z nieefektywnego funkcjonowania rynku, np.
zbyt niskiego popytu lub zbyt łatwego dostępu do kredytów).
5
Warto zauważyć, że akcja kredytowa nie tylko podlega działaniom poszczególnych faz cyklu
koniunkturalnego, ale także sama na poszczególne fazy wpływa, niejednokrotnie pogłębiając
występujące zjawiska. Wiele zależy od tego, jak prowadzona jest akcja kredytowa:
„Występowanie kryzysów bankowych i finansowych jest naturalną konsekwencją istnienia
cykli koniunkturalnych. Nie zawsze jednak załamanie w sferze realnej gospodarki prowadzi
do powstania kryzysu bankowego czy finansowego; na ogół kończy się tylko osłabieniem
wyników finansowych banków. To, jak zmiana koniunktury gospodarczej odbije się na
kondycji sektora bankowego zależy w dużej mierze od tego, jaki był apetyt banków na ryzyko
(głównie kredytowe) i jak banki zarządzały ryzykiem.”4.
1.3. Rodzaje kredytów bankowych
Warto zauważyć, że nie dysponujemy w pełni uporządkowanym nazewnictwem dla różnych
kredytów bankowych;
„Niekiedy ten sam typ kredytu ma w bankach różne nazwy. Jest to w pełni legalne i
zrozumiałe. Ani Nadzór Bankowy, Ani Ministerstwo Finansów nie pokusiły się dotychczas o
uporządkowanie nazewnictwa bankowego.”5,
a pod uwagę wziąć można różne kryteria, dlatego przedstawiam poniżej orientacyjną
prezentację rodzajów kredytów bankowych, wg opracowania własnego.
Jeżeli kredyty podzielimy wg kryterium czasowego, mamy do czynienia z kredytem:
- krótkoterminowym (<12mcy), - średnioterminowym (1-3 lat), - długoterminowym (>3 lat).
Biorąc pod uwagę podmiot finansowania, kredytobiorcami mogą być:
- osoby fizyczne, - przedsiębiorstwa prywatne, - instytucje państwowe, - inne podmioty.
Analizując pod kątem celu finansowania rozróżnimy kredyty:
- inwestycyjne, - pomostowe, - konsumpcyjne, - obrotowe, - mieszkaniowe.
Ze względu na zastosowanie bądź niezastosowanie zabezpieczenia możemy mówić o
kredytach:
- zabezpieczonych (poprzez hipotekę, weksel, zastaw, kaucję, poręczenie, gwarancje,
ubezpieczenie, cesję),
- niezabezpieczonych.
Pod kątem waluty, w której udzielono finansowania rozróżniamy kredyty:
- w walucie krajowej, - w walucie obcej.
Ze względu na zastosowanie bądź nie pewnych preferencji czy dotacji, kredyty klasyfikujemy
jako: - preferencyjne, - komercyjne.
4
M. Iwanicz-Drozdowska, W.L. Jaworski, Z. Zawadzka, Bankowość, zagadnienia podstawowe, Warszawa:
Poltext Sp. z o.o. 2010, str. 48
5
Z. Dobosiewicz, Bankowość, Warszawa, PWE, 2011, str 232
6
Warto zauważyć, że w praktyce gospodarczej wykształciło się wiele produktów nie
określanych jako kredytowe, a pełniących zbliżone funkcje, np. leasing czy faktoring.
Każdy z rodzajów kredytów ma swoje indywidualne znaczenie dla funkcjonowania
nie tylko poszczególnych podmiotów, ale ma także odmienny wpływ w skali makro na całą
gospodarkę.
1.4. Źródła finansowania akcji kredytowej
Banki działają głównie w oparciu o kapitały obce;
„Środki należące do banku, z pewnym uproszczeniem nazywane kapitałami obcymi, stanowią
około 90% wartości pasywów. Mają one więc dominujące znaczenie jako źródło zasilania
finansowego banków. ”6
Banki udzielają kredytów przede wszystkim ze środków powierzonych im przez deponentów;
„Środki pozyskane z rynku w postaci depozytów bankowych stanowią podstawę kreacji
kredytu banku.”7
1.5. Boomy kredytowe
Boom kredytowy to, mówiąc najprościej, długie utrzymywanie się wysokiego wzrostu liczby,
jak i wolumenu udzielanych kredytów. Nie da się precyzyjnie określić, w którym momencie
mamy do czynienia z procesem rozwoju finansowego, a w którym mamy już do czynienia z
boomem kredytowym.
Boomy kredytowe jako zjawisko negatywne- często leżą u podłoża baniek spekulacyjnych na
rynkach aktywów (tzw. „niestabilne boomy kredytowe”). Często naturalną dalszą
konsekwencją bańki spekulacyjnej- narastającej wartości danego typu aktywów – jest dalsze
napędzanie akcji kredytowej tzw. akcelerator finansowy; „Akcelerator finansowy obrazuje
sprzężenie zwrotne między zmianami stanu koniunktury i wielkością akcji kredytowej
banków.”8
Aktywami których ceny rosną w skutek boomu kredytowego najczęściej są nieruchomości, a
także np. akcje czy surowce mineralne. Taki wzrost rodzi powszechne oczekiwanie dalszych
wzrostów. Rosnąca wartość aktywów powoduje zwiększanie się wartości zabezpieczenia
istniejących kredytów i pozwala na dalsze podwyższanie zadłużenia.
Gdy
rośnie
aktywność
kredytowa
banków,
zadłużają
się
osoby
fizyczne
oraz
przedsiębiorstwa, w których następuje wzrost dźwigni finansowej. Jednocześnie w skutek
6
Z. Dobosiewicz, Bankowość, Warszawa, PWE, 2011, str. 133
H. Zadora, Finanse i bankowość w gospodarce rynkowej, Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej 2004,
str. 243
8
A. Sławieński, Rynki Finansowe, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2006, str. 199
7
7
poluzowania polityki kredytowej banku, który chce dalszej ekspansji, pogarsza się jakość
portfela kredytowego.
W skutek powszechnie panującego optymizmu oraz zwiększonych możliwości kredytowania
powstaje gwałtowny wzrost wydatków konsumpcyjnych oraz inwestycji.
Następstwem może być przegrzanie się gospodarki, wspomniany wzrost cen aktywów
powyżej realnej wartości, napływ krótkoterminowych kapitałów z zagranicy, oraz inne
konsekwencje;
„W czasie boomu kredytowego ma również miejsce gwałtowny wzrost wydatków
konsumpcyjnych oraz inwestycji (prowadzący do przegrzania się gospodarki w przypadku,
gdy przekracza tempo wzrostu PKB), wzrost cen aktywów (połączony często z bańkami
spekulacyjnymi, czy dalszą ekspansją kredytową ze względu na wyższą wartość
zabezpieczeń), gwałtowny napływ krótkoterminowych kapitałów z zagranicy, nadmierna
realna aprecjacja waluty oraz niezrównoważony rozwój sektora dóbr niewymienialnych
(nontradables). Często spotykanym zjawiskiem jest rosnąca realna stopa procentowa.”9
Kolejną fazą boomu jest tzw. efekt domina – część spośród kredytobiorców nie spłaca
zadłużenia, następuje przymusowa egzekucja wierzytelności oraz sprzedaż aktywów, co w
konsekwencji skutkuje spadkiem cen.
Nie wszystkie boomy kredytowe kończą się kryzysem;
‘Badania empiryczne wykazują, iż nadmierny wzrost stosunku kredytów do PKB podnosi
prawdopodobieństwo wybuchu kryzysu bankowego o 125-224%, a kryzysu walutowego o
86-62% w stosunku do okresu normalnej ekspansji kredytowej.”10
Bańki spekulacyjne:
Gdy silnie rosną ceny danego typu aktywów, a nie ma fundamentalnego uzasadnienia dla
takiego wzrostu (ceny aktywów nie odzwierciedlają realnej ich wartości) mówimy o bańkach
spekulacyjnych. Bańki mają charakter masowy, czyli duże grupy uczestników rynku
dokonują zakupów, kierując się kryterium wzrastającej ceny jako argumentu dla
prognozowanych przyszłych korzyści. Typowym finałem dla bańki jest jej pęknięcie, czyli
nagłe załamanie rynku, spadek cen i dalsze konsekwencje. Poniższy rysunek przedstawia
schemat typowej bańki:
9
M. Czaplicki, (2012), Boomy kredytowe w gospodarkach wschodzących, NBP, Zeszyt nr 284,
https://www.nbp.pl/publikacje/materialy_i_studia/ms284.pdf, 03.06.2015, str. 11
10
Op. cit. str. 12
8
Rysunek 1. Fazy bańki spekulacyjnej
Początkowa fascynacja danym aktywem
Inwestorzy wierząc w wysoką stopę zwrotu
inwestują w dane aktywo
Napływ kapitału (często spekulacja) winduje ceny
aktywa
Pierwsze oznaki niezadowolenia, część inwestorów
wycofuje się powodując tąpnięcie cen aktywa
Masowa ucieczka kapitału - wyparowanie,
pęknięcie bańki
Źródło: Opracowanie własne
1.6. Rodzaje kryzysów
Kryzysy finansowe to epizody gwałtownych zmian na rynku finansowym, związane z
niedoborem płynności/ niewypłacalnością uczestników rynku oraz często interwencjami
państwa.
Obecnie wśród czynników sprzyjających powstawaniu kryzysów wymienia się m.in:
- nadmierną ekspansję kredytową związaną z obniżeniem stopy procentowej poniżej stopy
równowagi,
- deregulację rynków finansowych połączoną z ich globalizacją,
- liberalizację przepływów kapitałowych, zwiększenie strumieni międzynarodowych
przepływów kapitału obarczonych dużą niestabilnością,
- innowacyjność w zakresie tworzenia instrumentów finansowych i nienadążanie prawa za tą
innowacyjnością.
Podobny obraz wyłania się z raportu..:
„Wraz z rozprzestrzenianiem się kryzysu gospodarczo-finansowego w strefie euro doszło do
ujawnienia słabości sektora finansowego zagrażających jego stabilności. Redukcja ryzyka
kursowego, która miała miejsce wraz z utworzeniem strefy euro, ułatwiła przepływ wolnych
środków pieniężnych z gospodarek dysponujących nadwyżką oszczędności do państw, w
których popyt na kapitał przewyższał podaż. Procesowi temu sprzyjały: (1)spadek stóp
procentowych, który w wybranych krajach doprowadził do nadmiernego wzrostu akcji
9
kredytowej oraz (2)liberalizacja usług finansowych i (3)postęp techniczny (m.in.
informatyzacja). W szczególności, sekurytyzacja aktywów skutkowała pojawieniem się w
bilansach instytucji finansowych aktywów o niskiej jakości.”11
11
J. Bęza-Bojanowska, J. Osińska, A. Torój, K. Waćko, D. Witkowski, Monitor Stabilności strefy Euro,
kwiecień 2012, nr 1/2012, Ministerstwo Finansów, Departament Polityki Finansowej, Analiz i Statystyki, Biuro
Pełnomocnika
Rządu
ds.
Wprowadzenia
Euro
przez
Rzeczpospolitą
Polską,
http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/MSSE_1_2012.pdf, 03.06.2015, str. 11
10
Rozdział II. Wpływ czynników związanych z integracją walutową na
wielkość akcji kredytowej
2.1. Wzrost popytu i podaży kredytów dla klientów indywidualnych
Ponieważ panujące nastroje są bardzo optymistyczne (niższa inflacja, oczekiwane
zwiększenie dochodów itd.), klienci indywidualni chętniej sięgają po kredyty bankowe.
Zwiększa się konsumpcja, a także inwestycje mieszkaniowe. Zwiększają się także możliwości
uzyskania kredytów, co pozwala optymistycznym konsumentom na zwiększone zadłużanie
się.
Na zwiększenie zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu kredytów mieszkaniowych
wpływają:
- niższe stopy procentowe (nie tylko większa zdolność kredytowa, ale także mniej
„odczuwalna” rata kredytowa),
- wzrost dochodów realny oraz oczekiwany
- poszerzenie zakresu dostawców kredytów mieszkaniowych,
- rosnące ceny nieruchomości.
W skutek wspomnianych optymistycznych nastrojów zmniejsza się także poziom
oszczędności oraz znacząco zwiększa poziom zadłużenia na cele konsumpcyjne – ludność
chce podnieść swoją stopę życia i sięga po kredyty.
Z drugiej strony banki zwiększają podaż kredytów dzięki temu, że:
- niższe stopy procentowe uwalniają dodatkowe środki finansowe, takie zwiększenie
płynności w bankach pozwala na zwiększenie akcji kredytowej,
- niższe stopy procentowe wpływają także na zwiększenie zdolności kredytowej klientów,
zaciąganie większych zobowiązań ułatwiają także rosnące płace,
- dzięki rosnącej cenie aktywów zabezpieczających kredyty, zmieniają się koszty kredytu,
znów uwalniając kapitał potrzebny do prowadzenia akcji kredytowej (mierzone przez banki
oczekiwane ryzyko kredytowe zmniejsza się)
- niższa rentowność obligacji skarbowych oraz niższa rentowność „bezpiecznych” kredytów
składnia zarządzających bankami do podejmowania większego ryzyka (za które premia jest
wyższa); zwiększania wskaźnika LTV, wydłużenie możliwego okresu kredytowania,
uelastycznienie form spłaty kredytów.. Wzrosło także znaczenie sekurytyzacji, jako narzędzia
transferu ryzyka (oczyszczanie bilansu banku).
11
2.2. Wzrost popytu i podaży kredytów dla przedsiębiorstw
Dobra koniunktura, zniesienie ograniczeń wymiany handlowej związanych z wahaniami
kursowymi oraz zwiększony popyt wewnętrzny skłaniają przedsiębiorstwa do zwiększania
obrotów, co wymaga wprowadzenia dodatkowych środków do obrotu, a także zachęca do
dokonywania inwestycji. Malejące stopy procentowe i wydłużone okresy kredytowania oraz
złagodzone procedury kredytowe oraz rozszerzenie gamy dostępnych produktów (np.
faktoring zagraniczny), sprzyjają zwiększaniu zobowiązań. Również liberalne traktowanie
przez banki niektórych produktów (np. faktoring nie jest klasyfikowany jako zadłużenie, a
jednocześnie „wygładza” bilans) pozwala na głębokie zadłużanie się.
Podobnie jak w przypadku klientów indywidualnych, banki chętnie zwiększają akcje
kredytową ponieważ wzrastają obroty przedsiębiorstw, potencjalne inwestycje dają dobre
rokowania, zwiększa się także podaż dostępnych do dyspozycji banku środków. Dzięki
rosnącej cenie aktywów będących zabezpieczeniem kredytów ryzyko banku zmniejsza się,
uwalniając dodatkowe środki. Również obniżenie rentowności obligacji skarbowych oraz
„bezpiecznych” kredytów składnia zarządzających bankami do podejmowania większego
ryzyka.
2.3. Czynniki wzrostu akcji kredytowej, towarzyszących integracji walutowej:
1.Niższe stopy procentowe.
Wiele krajów przed przystąpieniem do strefy euro ma znacznie wyższe stopy procentowe niż
te obowiązujące w strefie euro. Wysokość stopy procentowej w kontekście kredytowania
wpływa na:
- wysokość rat kredytów,
- zdolność kredytową,
- dostępność środków (ilość pieniądza),
- skłonność do zaciągania kredytów.
Dla przedsiębiorstw podejmujących decyzje o inwestycjach poziom stopy procentowej
wpływa na szacowaną rentowność inwestycji finansowanej kredytem, tym samym niższe
stopy procentowe zachęcają do podejmowania inwestycji (efekt dźwigni finansowej).
Również finansowanie działalności bieżącej poprzez kredyt staje się tańsze, pozwala
zwiększać skalę działalności przy zachowaniu dobrej zyskowności.
Klienci indywidualni chętniej podejmują decyzję o zaciągnięciu kredytu ze względu na jego
niższe koszty i większą dostępność a także bardziej optymistyczne nastroje. Chętnie
przeznaczają pożyczone środki na bieżącą konsumpcję, podniesienie poziomu stopy życiowej,
a także są bardziej skłonni do zaciągania kredytów hipotecznych, traktując je albo jako drogę
12
do usamodzielnienia się (własne M), albo jako narzędzie inwestycji. W odpowiedzi na niskie
oprocentowanie depozytów bankowych, oraz często w kontekście integracji rosnące ceny
nieruchomości, ulokowanie ewentualnych nadwyżek w nieruchomościach wydaje się być
bezpiecznym wyborem oraz szansą na potencjalne zyski. Taka inwestycja wydaje się być
także dobrą formą „oszczędzania” – brakujące na zakup środki uzupełniane są kredytem.
Niskie oprocentowanie depozytów zniechęca do lokowania środków w tradycyjny sposób.
Warto zauważyć, że stopy procentowe ulegają stopniowemu obniżaniu już przed
przystąpieniem do strefy euro - kraje na drodze do przystąpienia muszą spełnić kryteria
konwergencji. Dzięki ich spełnianiu stają się bardziej wiarygodne. Sprzyja to obniżaniu
realnych stóp procentowych w mniej zamożnych krajach.
2.Eliminacja wahań kursowych.
Jest ważnym argumentem przede wszystkim dla przedsiębiorców, ale wpływa na całą
gospodarkę.
Przedsiębiorstwa importowe i eksportowe często zabezpieczają ryzyko kursowe korzystając z
instrumentów dostarczanych przez banki. Eliminacja ryzyka kursowego jest dla banku utratą
dochodów generowanych przez ten obszar. Banki starają się rekompensować te utracone
dochody poprzez inne produkty – m.in. zwiększając akcję kredytową.
Z drugiej strony wielu przedsiębiorców nie zabezpiecza się przed ryzykiem wahań
kursowych, stosując niejako „hazard”. Dla banków takie przedsiębiorstwa są mniej
wiarygodne, tym samym zmniejsza się możliwość ich finansowania. Często niezabezpieczona
ekspozycja kredytowa realnie wpływa negatywnie na ostateczny wynik finansowy,
rzeczywiście obniżając ocenę standingu finansowego firmy.
Z perspektywy przedsiębiorcy eliminacja wahań kursowych zachęca do zwiększania wymiany
handlowej eliminując ryzyko, oraz znosząc koszty zabezpieczania kursu czy koszty
niezabezpieczonej ekspozycji kredytowej.
Eliminacja wahań kursowych oraz ożywienie gospodarcze i handlowe wpływają na
zwiększanie się obrotów przedsiębiorstw, tym samym skłaniając do zwiększania
finansowania zewnętrznego. Jednocześnie chęć pozyskania nowych partnerów zagranicznych
w przypadku przedsiębiorstw eksportowych skłania ich do wydłużania terminów płatności –
co wymaga zwiększenia zaangażowania kapitału, a więc zwykle sięgania po kredyt. Z kolei w
przypadku przedsiębiorstw importujących, które rozpoczynają współpracę z nowymi
partnerami, często w początkowej fazie współpracy kredyty kupieckie nie są oferowane, co
również wymaga wspomagania finansowania.
13
Eliminacja ryzyka kursowego daje lepsze perspektywy na stabilną współpracę z partnerami
zagranicznymi, jest bardziej „obliczalna”, w związku z tym zachęca przedsiębiorców do
dokonywania inwestycji celem zwiększenia swojej konkurencyjności, wydajności (np.
inwestycje w park technologiczny). To kolejna przyczyna zwiększania zadłużenia przez
sektor przedsiębiorstw.
Eliminacja wahań kursowych pozwala także na przyciągnięcie kapitału zagranicznego,
choćby pod kątem inwestycji.
3.Liberalizacja usług finansowych oraz łatwiejszy dostęp do międzynarodowego rynku
finansowego.
W drodze do strefy euro kraje dokonują liberalizacji i deregulacji w sektorze usług
finansowych, co przyciąga kapitał zagraniczny, poszerzając bazę dostawców kredytów.
Lepszy rating kraju również powoduje napływ kapitału zewnętrznego, pobudzając inwestycje.
Omawiając temat liberalizacji rynku usług finansowych warto odnieść się do czterech
filarów- czterech swobód rynku wewnętrznego, stanowiących fundamentalne reguły
organizacji i funkcjonowania Jednolitego Rynku Europejskiego, podstawę wspólnej polityki
ekonomicznej Unii Europejskiej. Cztery swobody obejmują:
1. wolność przepływu towarów – polega m.in. na: dostosowaniu lub wzajemnej akceptacji
norm i regulacji prawnych, zniesieniu kontroli granicznych oraz ujednoliceniu podatków,
2. wolność przepływu usług – obejmuje przede wszystkim liberalizację usług finansowych,
transportowych, telekomunikacyjnych, oraz ujednolicenie metod i standardów kontroli w
sektorze banków i ubezpieczeń,
3. swoboda przepływu kapitału – rozumiana jako brak ograniczeń w przepływie płatności i
transgraniczne transfery pieniędzy - oznacza wolność transferu wartości majątkowych do
innego państwa członkowskiego, umożliwiając realizację inwestycji i korzystanie z jej
efektów,
poprzez m.in.: inwestycje bezpośrednie, zakup i sprzedaż nieruchomości,
papierów wartościowych, zaciąganie pożyczek, udzielanie kredytów, poręczeń i
gwarancji
4. wolność ruchu osobowego – prawo do pracy, życia, mieszkania i korzystania z
uprawnień socjalnych w miejscu pobytu na całym obszarze UE, bez względu na
przynależność narodową.
„Pewną przeszkodą w skutecznym konkurowaniu na danym rynku krajowym przez podmioty
zagraniczne może być natomiast intensywny nadzór krajowych organów nadzoru bankowego,
stosujący w swojej działalności normy prawa krajowego, niejednokrotnie odmienne od norm
prawa państwa pochodzenia danego przedsiębiorstwa. (…)
14
W związku z powyższym, rynek usług finansowych, w szczególności rynek usług bankowych
czy rynek kart płatniczych i kredytowych, wymaga liberalizacji na szeregu płaszczyznach.
Należy zauważyć, iż jest to rynek cechujący się dużymi różnicami między usługami
finansowymi dostępnymi na poszczególnych rynkach krajowych państw członkowskich, w
połączeniu z jednorodnością podmiotów na tych rynkach.
Stan taki prowadzi do wzrostu cen i osłabienia konkurencji na rynkach usług finansowych
poszczególnych państw. Celem Unii Europejskiej jest zatem wprowadzenie tzw.
transgranicznej konkurencji w sektorze usług finansowych. (…) Liberalizacja rynku usług
finansowych polega zatem na przeciwdziałaniu praktykom utrudniania dostępu do rynku, a
także stymulowaniu tzw. konkurencji transgranicznej.”12
Podsumowując - dwie spośród czterech podstawowych swobód – wolność przepływu usług i
wolność przepływu kapitału mają bezpośredni wpływ na wielkość akcji kredytowej. Choć
wspólny rynek jest etapem integracji poprzedzającym unię walutową, to jednak mechanizmy
dostosowawcze nasilają się w drodze do przyjęcia wspólnej waluty oraz bezpośrednio po jej
przyjęciu.
„Ogólny wniosek z obserwacji procesu integracji rynków w wyniku pojawienia się jednolitej
waluty jest taki, że integracja rynków finansowych znacznie przyspieszyła w wyniku
wprowadzenia euro. Ponadto na uruchomienie procesów integracji wpłynęły same
przygotowania do utworzenia strefy euro, kiedy poszczególne kraje musiały spełnić kryteria
konwergencji nominalnej. (…) Wspólna waluta przyspieszyła również proces integracji (…)
w sektorze bankowym.”13
Większa konkurencja na rynku bankowym, łatwiejszy dostęp do kapitału, wydłużone okresy
kredytowania, złagodzone procedury kredytowe a także rozszerzenie gamy dostępnych
produktów sprzyjają zwiększaniu zobowiązań.
4.Optymistyczne oczekiwania i nastroje.
Istnieje kilka czynników kształtujących powszechne społeczne optymistyczne oczekiwania i
nastroje, które w konsekwencji przyczyniają się do zwiększania zobowiązań. Wśród
czynników tych warto wymienić:
- niższą inflację,
- realne i oczekiwane zwiększenie dochodów ludności,
12
E. Niemyska, Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A., Liberalizacja zmonopolizowanych
sektorów gospodarki., http://www.paiz.gov.pl/prawo/prawo_konkurencji/artykuly/liberalizacja#, 03.06.2015
13
Mechanizmy Funkcjonowania Strefy Euro, P.Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, Warszawa: Drukarnia NBP,
Wydawnictwo Wolters Kluwer Polsk Sp. z o.o. 2014, str.170
15
- otwierające się szeroko zwiększone możliwości pozyskania kredytu (przez czynniki
wspomniane wcześniej),
- zwiększony napływ kapitału, ekspansja inwestycji,
- niższy odczuwalny koszt kredytu, dzięki niższym stopom, wydłużeniu okresu kredytowania,
wzrostowi wartości zabezpieczeń, wzrostowi konkurencji na rynku bankowym oraz kreacji
nowych produktów bankowych,
- odczuwalną wyższa stopę życiową oraz oczekiwanie dalszej jej poprawy,
- lepsze możliwości współpracy z zagranicznymi partnerami handlowymi z punktu widzenia
przedsiębiorców,
- w skutek m.in. lepszych nastrojów społecznych wzrost popytu wewnętrznego, prowadzący
w dalszej konsekwencji do lepszych wyników przedsiębiorstw,
- poczucie „bogacenia się” dzięki wzrostowi wartości posiadanych aktywów,
- uleganie pokusie wytworzonej przez bańki spekulacyjne.
W uproszczeniu, w przypadku detalicznych klientów banku, czynniki wywołujące
powszechny optymizm przedstawia poniższa ilustracja:
Rysunek 2. Generatory optymizmu społecznego
OPTYMIZM
REALNE I OCZEKIWANIE ZWIĘKSZANIE
DOCHODÓW
PODWYŻSZENIE STOPY ŻYCIOWEJ REALNE I POŻĄDANE
DOSTĘPNOŚĆ I KOSZT KREDYTU
POCZUCIE „BOGACENIA SIĘ” (WZROST CEN AKTYWÓW)
POKUSY BANIEK SPEKULACYJNYCH
Źródło: Opracowanie własne
Optymistycznemu trendowi zdają się także ulegać dostawcy kredytów, którzy widząc
potencjalne zyski dokonują liberalizacji zasad i warunków udzielania kredytów, objawiającej
się m.in. w wydłużaniu okresów kredytowania, zwiększaniu wskaźnika LTV, szacowaniu
wysokiej rentowności przedsięwzięć inwestycyjnych itd., a także dają się skusić
16
uwodzicielskiemu urokowi wzrastających cen aktywów stanowiących zabezpieczenie
kredytów.
5.Wzrost wynagrodzeń
Realny wzrost wynagrodzeń wpływa na zwiększenie się zdolności kredytowej, umożliwiając
zwiększanie zobowiązań. Wyższe wynagrodzenia umożliwiają zaciągnięcie większego
kredytu poprzez zwiększenie zdolności kredytowej, ale także poprzez niższą „odczuwalność”
raty przypadającej do spłaty na dany miesiąc. Gdy wzrastają wynagrodzenia zwiększa się
konsumpcja, rośnie pokusa podwyższania stopy życiowej kredytem, a w przypadku części
społeczeństwa
pojawia
się
chęć
„inwestowania”
comiesięcznej
nadwyżki
np.
z
przeznaczeniem na spłatę raty kredytu hipotecznego, zwłaszcza że w kontekście rosnących
cen nieruchomości wydaje się być to dobrym pomysłem na szybkie „dorobienie się”.
Wzrost wynagrodzeń umożliwia bankom oferowanie większych kwot kredytów.
Ekonomia behawioralna zajmuje się wyjaśnianiem zjawisk tego typu, jak pokusa
podwyższania stopy życiowej kredytem;
„(…) wraz ze wzrostem wartości dochodów netto wzrasta wartość udzielonych kredytów w
danym kraju. Inaczej mówiąc, im więcej konsumenci zarabiają, tym więcej zaciągają
kredytów. W wątpliwość można byłoby podać racjonalność tego zachowania, gdyż z
założenia kredyty są udzielane osobom, których nie stać na sfinansowanie bieżącej
konsumpcji. W związku z tym wydawać by się mogło, że wraz ze wzrastającymi dochodami
skłonność do zaciągania kredytów powinna być coraz mniejsza, jednak z analizowanych
danych widać wyraźnie, że poprawienie się sytuacji finansowej oddziałuje na rosnący popyt
na dobra trwałe, a w konsekwencji kredyty i pożyczki bankowe finansujące ich konsumpcję.
Na powyższym przykładzie zyskuje słuszność powiedzenie, że apetyt rośnie w miarę
jedzenia. Dzięki zadłużaniu się gospodarstwa domowe mogą przejść na wyżej położoną
ścieżkę konsumpcji, niż mogłoby to wynikać z aktualnego poziomu dochodów.” 14
Nie można nie docenić wagi czynnika, jakim jest wzrost dochodów:
„Zestawienie rozmiarów budownictwa mieszkaniowego, ilości transakcji i popytu
generowanego kredytem, pokazuje, że to ten ostatni był czynnikiem wywołującym tak
znaczną inflację na rynku mieszkaniowym. Było to możliwe dzięki wzrostowi dostępności
kredytu, na który złożyły się spadek stóp procentowych i niższe marże bankowe oraz przyrost
14
A. Olechnowicz, Zachowanie podmiotów decyzyjnych w czasie kryzysu na przykładzie skłonności do
zadłużania się gospodarstw domowych w latach 2003-2011, http://www.wneiz.pl/nauka_wneiz/sip/sip352014/SiP-35-t2-463.pdf, 03.06.2015 . Uniwersytet Gdański, str. 170
17
dochodów gospodarstw domowych, przy czym czynnikiem oddziałującym mocniej był
przyrost dochodów.”15
6.Wzrost cen aktywów
Wzrastają też ceny aktywów, co przekłada się na zwiększenie wolumenów udzielanych
kredytów. Dodatkowo wciąż wzrastające ceny aktywów pozwalają na podwyższanie
istniejących
już
zobowiązań
zabezpieczonych
danym
aktywem.
Wielu
klientów
indywidualnych zwiększa więc swój kredyt hipoteczny, zwłaszcza że pozyskane w ten sposób
środki zgodnie z polityką banku zwykle w dużej części mogą być przeznaczone na dowolny
cel, także konsumpcyjny. Często oprocentowanie tej dodatkowej kwoty pożyczki jest wyższe,
umożliwiając
bankowi
osiągnięcie
dodatkowych
zysków.
Jednak
jednocześnie
oprocentowanie to jest niższe od oprocentowania tradycyjnego kredytu konsumpcyjnego, a
okres kredytowania jest długi- tym samym rata jest mniej odczuwalna, choć w rzeczywistości
koszty takiego kredytu ze względu na długi okres są bardzo wysokie. Jednocześnie banki
dzięki większej wycenie wartości zabezpieczeń mają do dyspozycji szersze środki na
prowadzenie akcji kredytowej.
Narastające ceny danego aktywa np. nieruchomości uruchamiają mechanizmy zwiększonego
nimi zainteresowania, w skutek tego inwestycje w danym sektorze- w tym wypadku
budowlanym – zostają zwiększone, powodując dalsze napędzanie akcji kredytowej (pieniądze
pożyczają zarówno deweloperzy, jak i klienci indywidualni kupujący nieruchomość).
Często powstają omawiane wcześniej bańki spekulacyjne, czego naturalną dalszą
konsekwencją jest ciągłe narastanie wartości danego typu aktywa i dalsze napędzanie akcji
kredytowej - tzw. akcelerator finansowy.
2.4. Zjawiska towarzyszące.
W tym miejscu warto wymienić najbardziej powszechne zjawiska towarzyszące integracji
walutowej jako akceleratorowi akcji kredytowej:
1.Stopy procentowe maleją już przed przystąpieniem do strefy euro, ponieważ kraje mające
przystąpić do strefy euro muszą spełnić kryteria konwergencji. Dzięki ich spełnianiu stają się
bardziej wiarygodne. Sprzyja to obniżaniu realnych stóp procentowych w mniej zamożnych
krajach.
2.Narasta deficyt obrotów bieżących w mniej zamożnych krajach wstępujących do strefy
euro, ponieważ zwiększają się potrzeby inwestycyjne, a pojawiają się lepsze warunki
15
T. Jędrzejowicz, M. Kitala, A. Wronka, K. Konopczak,
S. Kozak, J. Łaszek, H. Augustyniak, M. Widłak,
M. Mackiewicz, P. Krajewski, Raport Na Temat Pełnego Uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w Trzecim
Etapie
Unii
Gospodarczej
i
Walutowej,
Projekty
Badawcze
Część
III,
NBP,
http://www.nbp.pl/publikacje/o_euro/re13n.pdf. 03.06.2015, str. 157
18
pozyskiwania
oszczędności
zagranicznych
(pomimo
spadku
stóp
dla
krajowych
oszczędności). Jednocześnie spada też poziom stopy oszczędności.
3.Zasoby wytwórcze przesuwają się do sektorów mniej wydajnych, np. budownictwa, zamiast
do sektorów podlegających wymianie handlowej. Dużą rolę stymulatora rozwoju
gospodarczego spełnia popyt krajowy.
4.Jeżeli silnemu spadkowi stóp procentowych oraz wzrostowi realnych cen nieruchomości
towarzyszy silny rozwój budownictwa, pomimo zwiększonej podaży pracy (np.
spowodowanej migracją), wciąż zapotrzebowanie za pracowników na rynku pracy nie jest
zaspakajane i prowadzi do wzrostu płac, a więc i kosztów pracy, wpływając tym samym
niekorzystnie na konkurencyjność.
19
Rozdział III. Akcja kredytowa w warunkach integracji ze strefą euro na
przykładzie Irlandii, Hiszpanii, Portugalii i Grecji.
3.1. Geneza kryzysu i boomu kredytowego dla poszczególnych krajów
Irlandia
Krótka geneza kryzysu
Kryzys w Irlandii wiąże się w znacznej mierze z pęknięciem bańki spekulacyjnej na rynku
nieruchomości. W drodze do przystąpienia do strefy euro gospodarka kraju znajdowała się na
ścieżce szybkiego wzrostu (za sprawą
zainicjowanych reform strukturalnych, niskiego
podatku od dochodu przedsiębiorstw, trójstronnego porozumienia płacowego, efektywnego
wykorzystania funduszy unijnych). Po wejściu do strefy euro niskie stopy procentowe
poskutkowały dynamicznym wzrostem wolumenu kredytów udzielanych przez banki
irlandzkie przede wszystkim na cele związane z budownictwem mieszkaniowym, a
regulatorzy nie podjęli wystarczających działań zapobiegawczych. Zwiększyła się także
konkurencja na rynku bankowym. Sektor bankowy w Irlandii był silnie powiązany także z
bankami amerykańskimi i brytyjskimi. Silnemu wzrostowi popytu krajowego towarzyszył
wzrost inflacji i wynagrodzeń, obniżając konkurencyjność międzynarodową kraju. Udział
sektora budowlanego w gospodarce był nadmierny, co hamowało wzrost produktywności.
Nadwyżka w rachunku bieżącym bilansu płatniczego zamieniła się po roku 2000 w deficyt.
Kryzys gospodarczy spowodował spadek konsumpcji prywatnej, wzrost bezrobocia, w
konsekwencji spadek popytu na mieszkania i trudności z regulacją posiadanych przed
gospodarstwa domowe zobowiązań finansowych. Banki dokonały odpisu strat z tego tytułu, a
to niebezpiecznie zachwiało sektorem bankowym. Państwo zdecydowało się do interwencji w
postaci finansowania banków ze środków publicznych.
Boom kredytowy w Irlandii
Na stymulowanie akcji kredytowej miało wpływ kilka czynników, które wystąpiły na skutek
bezpośredni i pośredni przyjęcia euro oraz w wyniku powiązanej z tym integracji rynków
finansowych:
- obniżki stóp procentowych jako efekt dążenia do wypełnienia kryteriów konwergencji,
- wzrost popytu krajowego,
- zwiększenie ilości środków nieobciążonych ryzykiem kursu walutowego – przeznaczone
zostały na finansowanie akcji kredytowej,
- zwiększona konkurencja banków zagranicznych, zwłaszcza brytyjskich,
- wzrastające ceny mieszkań;
„(…), w latach 1992–2006 ceny nowych mieszkań w Irlandii wzrosły trzykrotnie
20
w ujęciu realnym i prawie trzyipółkrotnie w ujęciu nominalnym. W tym samym czasie liczba
mieszkań oddanych do użytku wzrosła o 150%. Większość wzrostu realnych cen mieszkań
wynikała z wyjątkowo silnej presji popytowej na rynku mieszkaniowym ze strony relatywnie
młodego i dynamicznie rozwijającego się społeczeństwa, silnego wzrostu realnych dochodów
do dyspozycji, niskich i w pierwszej połowie dekady ujemnych realnych stóp procentowych,
korzystnych rozwiązań podatkowych i zakupu nieruchomości w celach inwestycyjnych.
Szacunki przeszacowania cen realnych nowych mieszkań w szczytowym okresie ich
wzrostu (w 2006 roku) wahają się między 20% a 40%.”16
- wzrost dochodów,
- rozluźnienie regulacji i standardów kredytowych, m.in. wzrost wskaźnika LTV, niskie
wymogi kapitałowe, tworzenie mniejszych odpisów na rezerwy na kredyty zagrożone.
Efektem był boom kredytowy:
„Główne instytucje finansowe zanotowały w latach 2003–2006 co najmniej 25% wzrost
udzielanych kredytów. Można również wskazać przykłady banków, których ekspozycja
względem nieruchomości komercyjnych (jako odsetek ogółu udzielonych kredytów)
przekraczała 70%. Ponadto, wskaźnik LTV dla nowych kredytów systematycznie wzrastał i w
2007 roku już 60% kredytów mieszkaniowych charakteryzowało się jego wartością powyżej
90%, a dla 25% z nich wskaźnik ten wynosił 100%. Dla odmiany, wskaźnik kredytów do
depozytów dla systemu bankowego w Irlandii osiągnął poziom około 220% w 2008 roku (dla
porównania, wskaźnik ten wynosił około 170% w 2004 roku).”17
Hiszpania
Krótka geneza kryzysu
Hiszpania od połowy lat 90 do roku 2007 przeżywała rozkwit, jednak wzrost gospodarczy
opierał się przede wszystkim na nadmiernej ekspansji sektora budowlanego. Następowała
liberalizacja prawa (np. regulującego wykorzystanie ziemi budowlanej). Wydajność nie
wzrastała, kraj tracił konkurencyjność. Boom na rynku nieruchomości oraz dostęp do tanich
kredytów powodował przyrost miejsc pracy – a tym samym napływ imigrantów, wzrost cen
nieruchomości i popytu na nie, zwiększenie liczby kredytów hipotecznych oraz zadłużenia
ludności. Podaje się że w latach 1999-2007 nawet 2/3 domów budowanych w Europie
powstawało w Hiszpanii. Kredyty hipoteczne były łatwo dostępne i przyznawane „szczodrą
16
R. Woreta, R. Sankowski, P. Sepielak, Materiały i Opracowania Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego,
Źródła narastania akcji kredytowej w warunkach integracji walutowej, Przyczyny Boomów Kredytowych w
Irlandii, Hiszpanii i Portugalii, Warszawa, Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk: 2010,
https://www.knf.gov.pl/Images/KNF_Zrodla_narastania_akcji_kredytowej_tcm75-24075.pdf,
03.06.2015, str 45-46
17
Op. cit. str. 46
21
ręką”, przy bardzo rozluźnionej polityce kredytowej. Pęknięcie bąbla było tylko kwestią
czasu, akceleratorem było rozprzestrzenianie się w 2007 roku kryzysu który zaczął się w
Stanach Zjednoczonych. Kryzys który przyszedł dał się mniej we znaki bankom
komercyjnym (które zachowały znaczne rezerwy), zaś bardziej regionalnym bankom
oszczędnościowym, która finansowały lokalne projekty budowlane. Ostatecznie jednak
pęknięcie bańki na rynku nieruchomości i występujący kryzys doprowadził do spadku
wiarygodności także dużych banków komercyjnych oraz samego rządu. Następował spadek
ratingu i ucieczka kapitału. Rząd Hiszpanii zwrócił się w 2012 roku o pomoc do UE.
Warto zauważyć, że Hiszpania należała do nielicznych krajów, które bez większych
problemów spełniały kryteria konwergencji.
Wartym odnotowania jest także fakt, że w okresie prosperity, za skutek wzmożonego
zapotrzebowania na import wzrastał deficyt handlowy.
Boom kredytowy w Hiszpanii
Na stymulowanie akcji kredytowej miało wpływ kilka czynników, które wystąpiły na skutek
bezpośredni i pośredni przyjęcia euro oraz w wyniku powiązanej z tym integracji rynków
finansowych:
- obniżenie stóp procentowych (o niemal 4 punkty procentowe),
- silny wzrost popytu wewnętrznego
- wzrost cen nieruchomości,
- nadmierny rozwój sektora budownictwa i nieruchomości,
- napływ kapitału zagranicznego, skierowany na rynek nieruchomości,
- obniżanie przez banki standardów oceny ryzyka, udzielanie wyższych kredytów.
Co ciekawe, w Hiszpanii nie można mówić o nadużywaniu przez banki narzędzia jakim jest
sekurytyzacja;
„Innym instrumentem, który pośrednio przyczynił się do ograniczenia negatywnych skutków
zawirowań na hiszpańskim rynku finansowym wywołanych ostatnim kryzysem finansowym,
był specyficzny mechanizm sekurytyzacji. Znacząco różnił się od mechanizmów stosowanych
w pozostałych krajach Unii Europejskiej. Wynikało to zarówno z odmiennych –
zdecydowanie bardziej konserwatywnych – rozwiązań prawnych, jak i z uwarunkowań
praktycznych, które ograniczały atrakcyjność transferu aktywów poza bilans banku według
popularnego na świecie modelu originate-to-sell. Sekurytyzacja jest narzędziem zarządzania
ryzykiem, który poprzez transfer aktywów do innych podmiotów zmniejsza ekspozycję
kredytową banku i w efekcie umożliwia dalszą ekspansję kredytową bez zwiększenia jego
bazy kapitałowej. Tymczasem w Hiszpanii wykorzystywano ją raczej jako instrument
finansowania. Prawne ramy dla sekurytyzacji w Hiszpanii od początku cechowało podejście
22
ostrożne, co miało związek z doświadczeniami kryzysu bankowego na przełomie lat 70. i 80.
Jedyny dostępny od 1981 roku instrument sekurytyzacyjny – covered bonds – nie pozwalał na
transfer aktywów poza bilans. Dopiero w 1992 r. zezwolono na tworzenie Mortgage
Securitisation Funds z możliwością emitowania Mortgage Backed Securities (MBS), których
część mogła być wykazywana poza bilansem. W 1998 r. zezwolono Asset Securitisation
Funds emitować również papiery wartościowe oparte na innych aktywach niż kredyty
hipoteczne. W kolejnych latach obserwowano rosnącą skłonność do stosowania instrumentów
sekurytyzacyjnych typu off-balance sheet, ale tylko do 2004 r., kiedy to przyjęto nowe zasady
rachunkowości (idące w kierunku spodziewanych MSSF), według których nadzór finansowy
stosował ujęcie skonsolidowane wobec instrumentów sekurytyzacyjnych, co skutecznie
zniechęcało do sekurytyzacji typu off-balance sheet. Konsekwencją zarysowanego stanu
prawnego był znikomy udział sekurytyzacji tego typu w łącznej puli sekurytyzacji w
Hiszpanii.”18
Portugalia
Krótka geneza kryzysu
Wzrost wolumenu kredytów mieszkaniowych i konsumpcyjnych dokonał się za sprawą
spadku stóp procentowych oraz liberalizacją sektora usług finansowych, poprzedzających
wejście do strefy euro. Początkowo wysyłało to wzrost gospodarczy i spadek bezrobocia,
jednak ograniczone zdolności produkcyjne gospodarki w zestawieniu z rosnącym popytem
wewnętrznym doprowadziły do wzrostu cen i płac, ale nie nastąpił wzrost produktywności,
wpłynęło to na spadek konkurencyjności dóbr produkowanych w Portugalii. Potrzeby
gospodarki portugalskiej były zaspakajane w rosnący sposób przez import, co poskutkowało
wysokim deficytem na rachunku obrotów bieżących i rosnącym poziomem zadłużenia
zagranicznego. Ze względu na sztywność płac poprawa konkurencyjności była trudna, a
wysoki poziom deficytu sektora instytucji rządowych i samorządowych ograniczył
możliwości reakcji przez zastosowanie instrumentów polityki fiskalnej.
Boom kredytowy w Portugalii
Na stymulowanie akcji kredytowej miało wpływ kilka czynników, które wystąpiły na skutek
bezpośredni i pośredni przyjęcia euro oraz w wyniku powiązanej z tym integracji rynków
finansowych:
- spadek stóp procentowych,
- optymistyczne nastroje związane z przystąpieniem do strefy euro,
- eliminacja ryzyka kursu walutowego,
18
Op. Cit. str. 52
23
- liberalizacja i deregulacja w sektorze finansowym,
- ekspansja popytu krajowego, boom konsumpcyjny,
- boom inwestycyjny,
- wzrost wynagrodzeń.
Co ciekawe, w przypadku Portugalii wzrost popytu krajowego oraz wzrost wolumenu
kredytów dla sektora prywatnego nie doprowadził do wzrostu cen nieruchomości, ze względu
na ograniczenia w podaży. Portugalia stosuje jedne z najbardziej restrykcyjnych w UE
przepisów dotyczących zagospodarowania przestrzennego, które wprowadzono już w 1993
roku, celem ochrony portugalskiego wybrzeża przed nadmiernym zagęszczeniem zabudowy i
utratą walorów naturalnych. Jednocześnie banki nie podwyższały nadmiarowo wskaźnika
LTV, a kredyty hipoteczne udzielane były głównie w celu zakupu pierwszego mieszkania;
„Dla odmiany, do czynników ograniczających ryzyka związane ze wzrostem kredytu dla
gospodarstw domowych zaliczano następujące okoliczności: (I) kredyty hipoteczne były
niemal wyłącznie udzielane w celu nabycia pierwszego mieszkania, (II) w odróżnieniu od
późniejszych boomów kredytowych w Irlandii i Hiszpanii, nadmiernemu wzrostowi akcji
kredytowej w Portugalii nie towarzyszył drastyczny wzrost cen na rynku nieruchomości, (III)
na poziomie całego sektora wskaźnik LTV wynosiły efektywnie około 70%, podobnie jak w
innych krajach UE.”19
Grecja
Krótka geneza kryzysu
Kryzys w Grecji był konsekwencją nieodpowiedniej polityki fiskalnej oraz braku działań
mających prowadzić do poprawy konkurencyjności gospodarki. Nawet w okresie wysokiego
wzrostu gospodarczego, gdy przychody budżetowe były relatywnie wysokie głównie za
sprawą wpływów podatkowych, narastał wzrost zadłużenia sektora publicznego. Spadek stóp
procentowych, który poprzedził przyjęcie euro, spowodował wzrost poziomu zadłużenia, a
środki pochodzące z kredytów były wydawane w sposób nieefektywny, np. na podwyżki płac
w sektorze publicznym, na działania socjalne: „Grecja żyła w ostatnich latach ponad stan,
korzystając z pożyczek zagranicznych. Pieniądze te wykorzystane zostały m.in. na duże
podwyżki płac w sferze budżetowej – niektóre płace wzrosły w ciągu ostatnich 5 lat o 100
proc.”20. Nastąpiło obniżenie konkurencyjności gospodarki kraju. Jednocześnie inwestorzy
wprowadzani byli w błąd, ponieważ do wiadomości publicznej podawane były zaniżone
19
Op. Cit. str. 58
A. Dragan, Kancelaria Senatu, Dział Analiz i Opracowań Tematycznych, (2010), Sytuacja Gospodarcza w
Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Islandii, Estonii, na Litwie i Łotwie oraz w Polsce - skutki kryzysu,
http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/121/plik/012.pdf, 03.06.2015, str. 1
20
24
wartości statystyk dotyczących deficytu i długu sektora instytucji rządowych. Trzeba jednak
zauważyć, że Gracja miała strukturalne problemy gospodarcze jeszcze przed wprowadzeniem
euro (preferencyjne traktowanie przedsiębiorstw państwowych, brak elastyczności rynku
pracy, struktura systemu ubezpieczeń społecznych, brak przejrzystości przepisów).
Boom kredytowy w Grecji
Na stymulowanie akcji kredytowej miało wpływ kilka czynników, które wystąpiły na skutek
bezpośredni i pośredni przyjęcia euro oraz w wyniku powiązanej z tym integracji rynków
finansowych:
- spadek stóp procentowych,
- optymistyczne nastroje społeczne,
- wzrost konsumpcji,
- wzrost wynagrodzeń.
3.2. Analiza zbiorcza czynników stymulujących akcję kredytową w wybranych krajach
1.Niższe stopy procentowe
Bodaj najważniejszą częścią tworzenia unii walutowej był powstały w 1989 roku tzw. Raport
Delorsa. Przewidziano w nim trzy etapy na drodze do unii monetarnej w Europie;
- etap pierwszy obejmował lata 1990-1993, kraje miały wypracować wstępną konwergencję
polityki ekonomicznej i pieniężnej,
- etap drugi przypadający na lata 1994-1998 jako cel stawiał osiągnięcie przez kraje
członkowskie konwergencji gospodarczej opartej na kryteriach z Maastricht,
- ostatni etap to lata 1999-2001, zaczął funkcjonować ESBBC, usztywniono kursy, zaczęto
wprowadzać euro do obiegu bezgotówkowego, by finalnie jako jedyna waluta zostało
wprowadzone w 2002 roku;
„Do normalnego obiegu gotówkowego (euro) jako jedyna waluta zostało wprowadzone
między styczniem a lipcem 2002r. Uczestnikami unii walutowej (strefy euro) było
początkowo 11 państw, które spełniły kryteria konwergencji (Austria, Belgia, Finlandia,
Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, i Włochy). Wielka
Brytania i Dania nie zdecydowały się na przystąpienie, a Szwecja i Grecja nie spełniły
kryteriów konwergencji. Grecja stała się członkiem UGW w 2001r., po spełnieniu kryteriów
konwergencji.”21
21
Mechanizmy Funkcjonowania Strefy Euro, P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, Warszawa: Drukarnia NBP,
Wydawnictwo Wolters Kluwer Polsk Sp. z o.o. 2014, str. 33
25
Tabela 2. Nominalne krótkoterminowe stopy procentowe w latach 1990-2014 w wybranych krajach UE.
kraj/rok
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
strefa euro
3,19
4,50
4,30
3,36
2,37
2,14
2,21
3,09
4,29
4,64
1,27
0,82
1,39
0,57
0,22
0,21
Niemcy
Irlandia
Grecja
Hiszpania
Portugalia
8,43
9,18
9,46
7,24
5,32
4,48
3,27
3,30
3,52
2,96
4,39
4,26
11,37
10,44
12,37
9,27
5,87
6,28
5,42
6,05
5,47
2,96
4,39
4,26
19,86
22,73
23,54
23,47
24,56
16,35
13,79
12,81
13,98
10,09
7,72
4,26
15,16
13,23
13,34
11,69
8,01
9,35
7,52
5,38
4,25
2,96
4,39
4,26
16,91
17,67
16,18
13,25
11,10
9,79
7,36
5,72
4,32
2,96
4,39
4,26
Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat
26
Wykres 1. Nominalne krótkoterminowe stopy procentowe w wybranych krajach w latach 1990-2014.
Nominalne krótkoterminowe stopy procentowe w wybranych krajach
25
20
strefa euro
15
Niemcy
Irlandia
10
Grecja
Hiszpania
5
Portugalia
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie AMECO
Wyższa stopa procentowa jest wyrazem wyższej premii za ryzyko w krajach o mniejszej
wiarygodności i stabilności makroekonomicznej, oraz oczekiwań inflacyjnych. Jak widać na
powyższym wykresie, na początku lat ’90 stopy procentowe były relatywnie wysokie i
zróżnicowane w poszczególnych krajach, będąc odbiciem wyższych stóp inflacji bądź
wyższej premii za ryzyko. W kolejnych latach kraje dążyły do spełnienia kryteriów
konwergencji. Obserwujemy stopniowy spadek stóp procentowych. Warto zauważyć, że
zgodnie z powiedzeniem „duży może więcej”, czy efektem synergii, prawdopodobnie cały
obszar walutowy cieszy się większą wiarygodnością niż poszczególne państwa przed
utworzeniem strefy euro;
„W latach 2000-2001 w strefie euro nastąpił wzrost stopy inflacji, która w niemal wszystkich
krajach była wyższa niż w 1995r. Mimo to stopy procentowe zareagowały tylko nieznacznym
wzrostem. Może to świadczyć o zdecydowanie większej wiarygodności całego obszaru
walutowego w porównaniu z wiarygodnością poszczególnych państw przed utworzeniem
strefy euro.
Wysoką wiarygodność państwa strefy euro zawdzięczają w dużej mierze wiarygodności
polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego, który – jak się często wskazuje –
niejako odziedziczył wiarygodność Deutsche Bundesbanku, czyli niemieckiego banku
centralnego (…).”22
2.Eliminacja wahań kursowych
22
Op. Cit. str. 201
27
Eliminacja ryzyka kursowego to możliwość stabilnych warunków wymiany handlowej,
pozwala także na przyciągnięcie kapitału zagranicznego pod kątem inwestycji;
„Występowanie odrębnych walut powodowało zróżnicowanie ryzyka walutowego, które
stanowi istotny składnik ryzyka kraju. (…) W literaturze często zwraca się jednak uwagę na
występowanie home bias (skrzywienie krajowe), które powoduje, że inwestorzy są bardziej
skłonni trzymać aktywa emitowane przez przedsiębiorstwa z ich kraju. Brytyjczycy mają
więcej akcji brytyjskich, podczas gdy Amerykanie – amerykańskich. (…) Eliminacja ryzyka
kursowego sprawiła, że inwestorzy zaczęli przywiązywać większą wagę do analizy
sektorowej niż do analizy ryzyka kraju.”23.
Co ciekawe- zjawisko home-bias zostało niejako zastąpione innym zjawiskiem, dla którego
stworzono określenie euro-bias: „Wprowadzenie wspólnej waluty w 1999 r. przyczyniło się
do redukcji skali home-bias, obok którego pojawił się nowy efekt euro-bias, czyli lokowanie
przez inwestorów ze strefy euro nieproporcjonalnie dużej części swoich inwestycji w
aktywa z tego regionu.”24
Trzeba jednocześnie zauważyć intensywny wzrost wymiany handlowej;
„Większość badań jednoznacznie potwierdza, że euro doprowadziło do intensyfikacji
wymiany handlowej zarówno wewnątrz unii walutowej, jak i między strefą euro a innymi
krajami. Jeżeli przeanalizujemy udziały handlu w PKB w 2006r, możemy wyciągnąć
wniosek, że we wszystkich dwunastu krajach tworzących obszar walutowy (oprócz Grecji)
były one wyższe niż w roku wprowadzenia euro do obiegu oraz zdecydowanie wyższe niż w
latach wcześniejszych (…).”25
Żeby docenić wagę eliminacji ryzyka kursu walutowego, warto przyjrzeć się wahaniom
kursów przed utworzeniem strefy euro. W poniższym opracowaniu kursy walut omawianych
krajów odniesiono do kursu marki niemieckiej, oraz kursów innego znaczącego partnera
handlowego z późniejszej strefy euro.
23
Op. Cit. str. 169
K. Gajewski, K. Olszewski, M. Pawłowska, W. Rogowski, G. Tchorek, J. Zięba, Integracja finansowa w
Europie po wprowadzeniu euro. Przegląd literatury, Warszawa: NBP 2012, Zeszyt nr 277,
https://www.nbp.pl/publikacje/materialy_i_studia/ms277.pdf, 03.06.2015, str. 12
25
Mechanizmy Funkcjonowania Strefy Euro, P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, Warszawa: Drukarnia NBP,
Wydawnictwo Wolters Kluwer Polsk Sp. z o.o. 2014, str. 205
24
28
Tabela 3. Wahania kursów wybranych walut w latach 1990-2002.
DEM/ES
DEM/PT
P (peseta
E (eskudo
FRF/ESP
ESP/PTE
hiszpańsk
portugals
a)
kie)
rok/kurs
walutowy
DEM/IEP
(funt
irlandzki)
BEF/IEP
DEM/GR
D (grecka ITL/GRD
drachma)
1990
0,37
0,02
63,11
18,72
88,26
1,40
97,85
0,13
1991
0,37
0,02
62,68
18,42
87,18
1,39
109,74
0,15
1992
0,38
0,02
65,66
19,36
86,55
1,32
122,44
0,16
1993
0,41
0,02
77,03
22,47
97,29
1,26
138,88
0,15
1994
0,41
0,02
82,62
24,15
102,39
1,24
150,08
0,15
1995
0,44
0,02
87,07
24,99
104,75
1,20
163,63
0,14
1996
0,42
0,02
84,21
24,76
102,56
1,22
162,22
0,16
1997
0,38
0,02
84,50
25,09
101,14
1,20
157,95
0,16
1998
0,40
0,02
84,96
25,33
102,52
1,21
167,69
0,17
1999
0,40
0,02
85,07
25,37
102,50
1,20
166,58
0,17
2000
0,40
0,02
85,07
25,37
102,50
1,20
172,12
0,17
2001
0,40
0,02
85,07
25,37
102,50
1,20
174,22
0,18
0,40
0,02
85,07
25,37
102,50
1,20
174,22
0,18
2002
Wyjaśnienie skrótów: DEM - marka niemiecka, BEF - frank belgijski, FRF - frank francuski, ESP - peseta
hiszpańska, ITL - lir włoski
Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://fxtop.com/en/historical-exchange-rates
Irlandia: eksportuje maszyny, artykuły elektroniczne, sprzęt transportowy oraz produkty
rolno-spożywcze (mięso, masło), importuje produkty chemiczne, żywność oraz ropę naftową i
jej pochodne. Wymiana handlowa głównie z krajami UE, m.in. Wielka Brytania, Belgia, oraz
USA. Z racji stosunkowo dużej wymiany handlowej z Belgią, poniższy wykres prezentuje
również kurs pary walut BEF/EP.
Wykres 2. Wybrane kursy walutowe – Funt irlandzki
0,4400
0,021
0,4300
0,0205
0,4200
0,02
0,4100
0,0195
0,019
0,4000
BEF/IEP
0,3900
DEM/IEP
0,3800
0,0185
0,3700
0,018
0,3600
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://fxtop.com/en/historical-exchange-rates
29
Hiszpania: eksportuje wyroby chemiczne i inne wyroby przemysłowe, a także maszyny,
urządzenia i sprzęt transportowy, jak również towary rolno-spożywcze, m.in. wino, oliwę,
cytrusy, ryby i owoce morza. Importuje maszyny, wyroby przemysłowe oraz paliwa.
Wymiany handlowej dokonuje głównie z krajami UE, tj. Francja, Niemcy, Włochy, Wielka
Brytania. Z racji stosunkowo dużej wymiany handlowej z Francją, poniższy wykres
prezentuje również kurs pary walut FRF/ESP.
Wykres 3. Wybrane kursy walutowe – Peseta hiszpańska
26
87
25
DEM/ESP
82
24
23
77
72
22
DEM/ESP
21
FRF/ESP
20
67
19
62
18
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://fxtop.com/en/historical-exchange-rates
Portugalia: eksportuje przede wszystkim środki transportu, maszyny, odzież i obuwie,
papier, drewno, korek, a także art. spożywcze: oliwę i wino. Importowana jest m.in.: ropa
naftowa. Największymi partnerami handlowymi są kraje UE, głównie: Hiszpania, Niemcy,
Francja, Wielka Brytania, Włochy. Z racji stosunkowo dużej wymiany handlowej z
Hiszpanią, poniższy wykres prezentuje również kurs pary walut ESP/PTE.
ESP/PTE
Wykres 4. Wybrane kursy walutowe – Eskudo portugalskie
1,39
105,0000
1,34
100,0000
1,29
95,0000
1,24
90,0000
ESP/PTE
DEM/PTE
1,19
85,0000
1990199119921993199419951996199719981999200020012002
Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://fxtop.com/en/historical-exchange-rates
30
Grecja: eksportuje produkty spożywcze: oliwa, oliwki, wina, owoce, a także tytoń, odzież i
wyroby włókiennicze. Importuje przede wszystkim maszyny, urządzenia i środki transportu,
żywność, ropę naftową, tworzywa sztuczne, produkty medyczne. Liczne zabytki
architektoniczne oraz walory krajobrazowe, a także dobrze rozwinięta infrastruktura
turystyczna sprawiły, że jedną z głównych gałęzi gospodarki jest turystyka. Najważniejszymi
partnerami handlowymi są kraje UE: Niemcy, Włochy, Francja, Wielka Brytania i Holandia.
Z racji stosunkowo dużej wymiany handlowej z Włochami, poniższy wykres prezentuje
również kurs pary walut ITL/GRD.
Wykres 5. Wybrane kursy walutowe – Drachma grecka
0,18
175,00
DEM/GRD
0,17
155,00
0,16
135,00
115,00
0,15
DEM/GRD
0,14
ITL/GRD
0,13
95,00
0,12
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://fxtop.com/en/historical-exchange-rates
Jak wykazują powyższe opracowania, wymiana handlowa i inwestycje były obarczone dużym
ryzykiem wahań kursowych przed utworzeniem strefy euro.
3.Liberalizacja usług finansowych, łatwiejszy dostęp do międzynarodowego rynku
finansowego.
Liberalizacja finansowa to w zasadzie pierwszy etap tworzenia unii gospodarczej i walutowej,
to element procesu budowania swobodnego przepływu towarów, usług, kapitału i ludzi w
ramach jednolitego rynku UE. Celem unii jest przeciwdziałanie wszelkim utrudnieniom w
dostępie do rynku usług finansowych oraz stymulowanie transgranicznej konkurencji,
Jedno z zadań ESBC wiąże się z funkcjonowaniem systemów płatniczo-rozliczeniowych,
stworzono system TARGET, następnie TARGET 2, a także SEPA.
EBC i krajowe banki centralne tworzą wspólnie regulacje i mechanizmy nadrzędne.
Liberalizacja rynku usług finansowych postępowała nie tylko na skutek integracji walutowej,
ale także dzięki procesom globalizacji oraz dynamicznemu rozwojowi technologii
informatycznych.
31
4.Optymistyczne oczekiwania i nastroje.
Trudno jest poddać analizie oczekiwania i nastroje społeczne, zwłaszcza historyczne. Jednak
można pokusić się o stwierdzenie, że optymizm wyrażać może się w konsumpcji, dlatego
warto przyjrzeć się danym mówiącym o tym, jak kształtowały się wydatki konsumpcyjne
gospodarstw domowych. Dane przedstawia poniższy wykres (w przeliczeniu na ECU/EUR).
Wykres 6. Wydatki na spożycie gospodarstw domowych w wybranych krajach w latach 1995-2014
300
250
1450
Irlandia
1250
Grecja
Polska
200
1050
Portugalia
150
850
Hiszpania
100
650
50
450
0
250
Wlk.Bryt., Hiszp
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Wielka Brytania
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Eurostat
Jak widać na powyższym wykresie naturalnie wydatki na cele konsumpcyjne wykazują trend
rosnący w okresie przed kryzysem, jednak warto zwrócić szczególną uwagę na okres 19992003, w którym widać, że podczas gdy w krajach przystępujących do strefy euro konsumpcja
nieustannie rosła, w przykładowych krajach nieprzystępujących, czyli Polsce i Wielkiej
Brytanii wyraźnie widoczne jest wyhamowanie trendu wzrostowego odpowiednio w latach
2000 w Wielkiej Brytanii oraz 2001 w Polsce, a następnie w roku 2002 znaczący spadek
konsumpcji w obu krajach. Lata te precyzyjniej prezentuje wykres z mniejszym zakresem dat:
32
Wykres 7. Wydatki na spożycie gospodarstw domowych w wybranych krajach w latach 1998-2003.
143
1450
123
1250
Irlandia
Grecja
Polska
1050
Portugalia
103
Hiszpania
850
Wielka Brytania
650
63
450
43
250
1998
1999
2000
2001
2002
Wlk.Bryt., Hiszp
83
2003
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Eurostat
5.Wzrost wynagrodzeń.
Wzrost wynagrodzeń przekłada na zwiększanie się zdolności kredytowej ludności, wpływa
także na zmniejszenie „odczuwalności” raty kredytowej. Wraz ze wzrostem wynagrodzeń
pojawia się wzrost konsumpcji, oraz pokusa dalszego podwyższania stopy życiowej
(ekonomia behawioralna), często kredytem. Klienci chętniej sięgają również po kredyt
hipoteczny- ponieważ zakup nieruchomości, nawet finansowanej kredytem, zwłaszcza w
warunkach rosnących cen nieruchomości, traktują często jako swego rodzaju inwestycję.
Nastroje społeczne są optymistyczne, ludność oczekuje i spodziewa się dalszego wzrostu
poziomu wynagrodzeń- często więc decyduje się na większe obciążenia kredytowe, niż
byłaby skłonna podjąć spodziewając się utrzymania aktualnego poziomu płacy.
Wzrost wynagrodzeń nominalnych, wyrażonych w walutach narodowych prezentuje poniższy
wykres. Ilustracja wyraźnie przedstawia wzrost wynagrodzeń w analizowanych krajach.
33
Wykres 8. Poziom średnich wynagrodzeń brutto w wybranych krajach w latach 1995-2013.
Irlandia, Grecja, Portugalia
80
500
450
70
400
60
350
50
40
300
Grecja
250
Portugalia
200
30
Irlandia
Hiszpania
150
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
100
1995
20
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Eurostat
6.Wzrost cen aktywów.
W analizowanych przypadkach wzrost cen aktywów dotyczy wzrostu cen na rynku
nieruchomości. Wzrost cen aktywów wpływa na wielkość akcji kredytowej na kilka
sposobów. Większa wartość nieruchomości oznacza większe wolumeny udzielanych
kredytów. Jednocześnie gdy wzrastają ceny nieruchomości pojawiają się inwestorzy i
spekulanci, szukający sposobu na łatwy zysk, a także przedsiębiorstwa domowe uznają zakup
nieruchomości, także finansowany kredytem, za dobry ruch- w ten sposób wzrasta ilość
udzielanych kredytów. Powoduje to dalsze wzrosty cen i dalsze napędzanie akcji kredytowej.
Dodatkowo- klienci indywidualni często gdy wzrasta wartość nieruchomości zabezpieczonej
kredytem, „dobierają” dodatkowy kredyt pod zastaw tejże nieruchomości do maksymalnej
dozwolonej wysokości wskaźnika LTV, pozyskane środki przeznaczając na cele
konsumpcyjne.
Z perspektywy banku – wzrost cen nieruchomości przekłada się za lepszą wycenę wartości
zabezpieczeń i uwalnia dodatkowe kapitały, które można przeznaczyć na dalsze rozwijanie
akcji kredytowej.
Wzrost cen nieruchomości warto przeanalizować na przykładzie Hiszpanii i Irlandii.
Hiszpania
Niektóre źródła podają, że w latach 1999-2007 nawet 2/3 domów budowanych w Europie
powstawało w Hiszpanii. Kredyty hipoteczne były łatwo dostępne i przyznawane „szczodrą
34
ręką”, przy bardzo rozluźnionej polityce kredytowej. Na stymulowanie akcji kredytowej
wpłynęło:
•
obniżenie stóp procentowych,
•
silny wzrost popytu wewnętrznego na rynku nieruchomości, jednocześnie napływ
kapitału zagranicznego skierowanego na zakup nieruchomości
•
nadmierny rozwój sektora budownictwa i nieruchomości,
•
poluzowanie przez banki polityki kredytowej, obniżanie standardów oceny ryzyka
kredytowego.
Na poniższym wykresie widać bardzo wyraźnie omawiany wzrost cen nieruchomości.
Wykres 9. Indeks cen domów w Hiszpanii w latach 1997-2015.
Źródło: http://www.tradingeconomics.com/spain/housing-index
Irlandia
Skala wzrostu cen w Irlandii była bardzo wysoka: „(…) w latach 1992–2006 ceny nowych
mieszkań w Irlandii wzrosły trzykrotnie w ujęciu realnym i prawie trzyipółkrotnie w ujęciu
nominalnym. W tym samym czasie liczba mieszkań oddanych do użytku wzrosła o 150%.
(…)Szacunki przeszacowania cen realnych nowych mieszkań w szczytowym okresie ich
wzrostu (w 2006 roku) wahają się między 20% a 40%.”26
Przyczyny:
•
niskie stopy procentowe
•
zwiększenie konkurencyjności na rynku bankowym, m.in. poprzez wejście na rynek
banków zagranicznych
26
R. Woreta, R. Sankowski, P. Sepielak, Materiały i Opracowania Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego,
Źródła narastania akcji kredytowej w warunkach integracji walutowej, Przyczyny Boomów Kredytowych w
Irlandii, Hiszpanii i Portugalii, Warszawa, Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk: 2010,
https://www.knf.gov.pl/Images/KNF_Zrodla_narastania_akcji_kredytowej_tcm75-24075.pdf,
03.06.2015, str. 45-46
35
•
dynamiczny wzrost wynagrodzeń
•
duża skłonność do zakupu nieruchomości przez młodą część społeczeństwa a także
zakup nieruchomości w celach inwestycyjnych
•
korzystne rozwiązania podatkowe dla kupujących nieruchomości.
Poniższy wykres przedstawia wzrost cen nieruchomości w Irlandii, dla porównania
zestawionej z Hiszpanią oraz Portugalią.
W Portugalii presja popytowa równoważona była poprzez ograniczenia ze strony podażowej
(ochrona wybrzeża itd.).
Wykres 10. Indeks cen domów w latach 1997-2015 w Irlandii, Hiszpanii i Portugalii.
Ireland
Spain
Portugal
Źródło: http://www.economist.com/blogs/dailychart/2011/11/global-house-prices
36
Podsumowanie
Bazując na przykładzie analizowanych przypadków, wśród czynników wzrostu akcji
kredytowej w ramach integracji walutowej należy wymienić:
1.
Niższe stopy procentowe: stopa procentowa (wyraz premii za ryzyko, oczekiwań
inflacyjnych) wpływa na wysokość rat kredytów, zdolność kredytową, ilość pieniądza,
skłonność do zaciągania kredytu, skłonność do podnoszenia stopy życiowej kredytem,
rentowność inwestycji finansowanej kredytem itd. – w naturalny sposób przekłada się na
zwiększenie akcji kredytowej.
2.
Eliminacja wahań kursowych: oznacza stabilniejsze warunki wymiany handlowej,
zachęca przedsiębiorców do zwiększania obrotów (zapotrzebowanie na kapitał obrotowy,
jako wyraz zwiększonej wymiany handlowej, krótszych terminów płatności dla nowych
kontrahentów- finansowane kredytem), lepsze perspektywy oraz większa konkurencja
dają impuls do inwestycji (kredyty inwestycyjne), wyeliminowanie ryzyka kursowego
wpływa na ocenę standingu finansowego przedsiębiorstwa przez bank, eliminacja ryzyka
kursowego przekłada się także na zanikanie zjawiska home bias- przyciągnięcie kapitału
zagranicznego.
3.
Liberalizacja usług finansowych oraz łatwiejszy dostęp do międzynarodowego
rynku finansowego: nastąpiła m. in. poprzez wdrażanie 4 swobód (przepływu towarów,
usług, kapitału i ludzi w ramach jednolitego rynku UE), a w szczególności: swobody
przepływu usług (liberalizacja sektora, homogenizacja standardów kontroli w sektorze
banków i ubezpieczeń), oraz swobody przepływu kapitału (zniesienie ograniczeń w
przepływie płatności i transgraniczne transfery pieniędzy), a także poprzez wprowadzenie
wspólnej waluty oraz systemów płatniczo- rozliczeniowych. Doprowadziło to do
zwiększenia konkurencji, uwolnienia dodatkowego kapitału, możliwości kreacji nowych
produktów oraz złagodzenia polityk kredytowych, zwiększenia się dostępności kredytów
– a w dalszej konsekwencji do wzrostu akcji kredytowej.
4.
Optymistyczne oczekiwania i nastroje: ulegają im przedsiębiorcy, managerowie
zarządzający w bankach oraz konsumenci indywidualni. To indywidualni klienci banków
w znaczącym stopniu pozwalają się ponieść na fali optymizmu, który wyzwalany jest
poprzez m. in.: realne i oczekiwane zwiększanie dochodów, realne i pożądane
podwyższenie stopy życiowej, większą dostępność i niższy koszt kredytu, poczucie
37
„bogacenia się” dzięki wzrostowi cen aktywów, pokusy baniek spekulacyjnych.
Optymizm przekłada się na zwiększanie się zobowiązań kredytowych.
5.
Wzrost wynagrodzeń: prowadzi do wzrost zdolności kredytowej, możliwości uzyskania
większych kwot kredytów, zmniejsza „odczuwalność” raty, zgodnie z teorią ekonomii
behawioralnej prowadzi do wzrostu konsumpcji oraz pokusy podwyższania stopy
życiowej kredytem, a także wpływa na większa skłonność do sięgania po kredyty
hipoteczne.
6.
Wzrost cen aktywów: przekłada się na wolumeny
i ilość udzielanych kredytów,
pozwala na refinansowanie kredytu, :dobieranie” środków na dowolny cel do
maksymalnej wysokości wskaźnika LTV przy zaktualizowanej wartości nieruchomości,
jednocześnie oznacza dla banku większe środki na prowadzenie akcji kredytowej –
poprzez wzrost wartości posiadanych zabezpieczeń, prowadzi do dalszego napędzania
akcji kredytowej, oraz może przyczynić się do powstawania baniek spekulacyjnych.
Integracja walutowa niesie ze sobą szanse i zagrożenia. Jednym z zagrożeń jest nadmierny
rozwój akcji kredytowej, mogący prowadzić do bardzo niekorzystnych, omawianych i
obserwowanych zjawisk. Trzeba jednak podkreślić, że te same czynniki mogą mieć
pozytywny wpływ na gospodarkę i przy zastosowaniu odpowiednich regulacji i
mechanizmów czarny scenariusz nie zostanie wypełniony. Znając analizowane ryzyka można
je minimalizować. Wprowadzając kraj do strefy euro warto uwzględnić omawiane
doświadczenia historyczne, choć oczywiście nie mogą one być jedynymi wytycznymi,
zwłaszcza w obliczu dokonujących się nieustannie z zmian w środowisku mikro- i makroekonomicznym.
38
Spis literatury
[1.]
[2.]
[3.]
[4.]
[5.]
[6.]
[7.]
[8.]
[9.]
[10.]
[11.]
[12.]
[13.]
[14.]
[15.]
[16.]
A. Dragan, Kancelaria Senatu, Dział Analiz i Opracowań Tematycznych, (2010),
Sytuacja Gospodarcza w Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Islandii, Estonii, na Litwie i
Łotwie
oraz
w
Polsce
skutki
kryzysu,
http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/121/plik/012.pdf, 03.06.2015.
A. Olechnowicz, Zachowanie podmiotów decyzyjnych w czasie kryzysu na przykładzie
skłonności do zadłużania się gospodarstw domowych w latach 2003-2011,
http://www.wneiz.pl/nauka_wneiz/sip/sip35-2014/SiP-35-t2-463.pdf, 03.06.2015 .
Uniwersytet Gdański.
A. Sławieński, Rynki Finansowe, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne
2006
E. Niemyska, Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A.,
Liberalizacja
zmonopolizowanych
sektorów
gospodarki.,
http://www.paiz.gov.pl/prawo/prawo_konkurencji/artykuly/liberalizacja#, 03.06.2015
Finanse, Bankowość i Rynki Finansowe, E. Pietrzak, M. Markiewicz, Gdańsk:
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego 2011
H. Zadora, Finanse i bankowość w gospodarce rynkowej, Gliwice: Wydawnictwo
Politechniki Śląskiej 2004
J. Bęza-Bojanowska, J. Osińska, A. Torój, K. Waćko, D. Witkowski, Monitor
Stabilności strefy Euro, kwiecień 2012, nr 1/2012, Ministerstwo Finansów,
Departament Polityki Finansowej, Analiz i Statystyki, Biuro Pełnomocnika Rządu ds.
Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską,
http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/MSSE_1_2012.pdf, 03.06.2015
K. Gajewski, K. Olszewski, M. Pawłowska, W. Rogowski, G. Tchorek, J. Zięba,
Integracja finansowa w Europie po wprowadzeniu euro. Przegląd literatury,
Warszawa: NBP 2012, Zeszyt nr 277,
https://www.nbp.pl/publikacje/materialy_i_studia/ms277.pdf, 03.06.2015
M. Czaplicki, (2012), Boomy kredytowe w gospodarkach wschodzących, NBP, Zeszyt
nr 284, https://www.nbp.pl/publikacje/materialy_i_studia/ms284.pdf, 03.06.2015.
Mechanizmy Funkcjonowania Strefy Euro, P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski,
Warszawa: Drukarnia NBP, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polsk Sp. z o.o. 2014
M. Iwanicz-Drozdowska, W.L. Jaworski, Z. Zawadzka, Bankowość, zagadnienia
podstawowe, Warszawa: Poltext Sp. z o.o. 2010
R. Woreta, R. Sankowski, P. Sepielak, Materiały i Opracowania Urzędu Komisji
Nadzoru Finansowego, Źródła narastania akcji kredytowej w warunkach integracji
walutowej, Przyczyny Boomów Kredytowych w Irlandii, Hiszpanii i Portugalii,
Warszawa, Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk: 2010,
https://www.knf.gov.pl/Images/KNF_Zrodla_narastania_akcji_kredytowej_tcm7524075.pdf,
03.06.2015
13. T. Jędrzejowicz, M. Kitala, A. Wronka, K. Konopczak,
S.
Kozak,
J.
Łaszek, H. Augustyniak, M. Widłak, M. Mackiewicz, P. Krajewski, Raport Na Temat
Pełnego Uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w Trzecim Etapie Unii Gospodarczej
i
Walutowej,
Projekty
Badawcze
Część
III,
NBP,
http://www.nbp.pl/publikacje/o_euro/re13n.pdf. 03.06.2015
Z. Dobosiewicz, Bankowość, Warszawa, PWE, 2011
39
Spis tabel
Tabela 1. Zachowanie poszczególnych mierników w fazach cyklu koniunkturalnego. ............ 5
Tabela 2. Nominalne krótkoterminowe stopy procentowe w latach 1990-2014
w wybranych krajach UE. ........................................................................................................ 26
Tabela 3. Wahania kursów wybranych walut w latach 1990-2002. ......................................... 29
Spis rysunków
Rysunek 1. Fazy bańki spekulacyjnej ........................................................................................ 9
Rysunek 2. Generatory optymizmu społecznego ..................................................................... 16
Spis wykresów
Wykres 1. Nominalne krótkoterminowe stopy procentowe
w wybranych krajach w latach 1990-2014. .............................................................................. 27
Wykres 2. Wybrane kursy walutowe – Funt irlandzki ............................................................. 29
Wykres 3. Wybrane kursy walutowe – Peseta hiszpańska ....................................................... 30
Wykres 4. Wybrane kursy walutowe – Eskudo portugalskie ................................................... 30
Wykres 5. Wybrane kursy walutowe – Drachma grecka ......................................................... 31
Wykres 6. Wydatki na spożycie gospodarstw domowych
w wybranych krajach w latach 1995-2014 ............................................................................... 32
Wykres 7. Wydatki na spożycie gospodarstw domowych
w wybranych krajach w latach 1998-2003. .............................................................................. 33
Wykres 8. Poziom średnich wynagrodzeń brutto
w wybranych krajach w latach 1995-2013. .............................................................................. 34
Wykres 9. Indeks cen domów w Hiszpanii w latach 1997-2015.............................................. 35
Wykres 10. Indeks cen domów w latach 1997-2015 w Irlandii, Hiszpanii i Portugalii. .......... 36
40