Korzyści z zadrzewień

Zostań przyjacielem drzew!
Praktyczny poradnik,
jak skutecznie zadrzewiać otoczenie
Wydawca: Fundacja Aeris Futuro
Siedziba: Ul. Ułanów 54/93, 31-455 Kraków
Biuro: Ul. Garbarska 4/2, 31-131 Kraków
Tel./Fax 012 430 08 22
e-mail: [email protected], www. aeris.eko.org.pl
Instytucje i osoby chcące wesprzeć działalność Fundacji
mogą dokonywać wpłat na konto:
Nordea Bank Polska, O/Kraków
92 1440 1127 0000 0000 0474 5396
Publikacja powstała dzięki dotacjom Funduszu Partnerstwa oraz
Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej w Krakowie na realizację projektu "Zazieleńmy Gminę"
Wydrukowano na papierze ekologicznym pochodzącym
w 100% z makulatury
"Zostań przyjacielem drzew! Praktyczny poradnik, jak skutecznie
zadrzewiać otoczenie"
© Copyright by Fundacja Aeris Futuro, Kraków 2008
Wydanie I, Kraków 2008
Redakcja: Ewa Krawczyk, Joanna Mieszkowicz, Jakub Szymoński
Autorzy:
Joanna Mieszkowicz, Ewa Krawczyk (Wstęp)
Ewa Krawczyk, współpraca Joanna Mieszkowicz (rozdział 1)
Przemysław Kurek, Marzena Suchocka, współpraca Joanna Mieszkowicz
(rozdział 2)
Ewa Krawczyk, Joanna Mieszkowicz (rozdział 3)
Łukasz Piechnik, Przemysław Kurek (rozdział 4)
Redakcja graficzna i projekt okładki: Jakub Szymoński
Ryciny, mapy: Łukasz Piechnik
Zdjęcia: Przemysław Kurek, Marek Neupauer, archiwalia
Korekta: Mirosława Kuczkowska
Druk: Studio Oktopus
ISBN: 978-83-927492-0-2
Spis treści:
Wstęp .................................................................................................................. 7
ZADRZEWIENIA I ROLA GMINY W ICH
ZAKŁADANIU I UTRZYMYWANIU ........................................... 10
- podstawowe definicje
- podmioty odpowiedzialne za kwestie zadrzewień
1
1.1 Definicje zadrzewienia ............................................................................. 10
1.1.1 Pojęcie zadrzewienia
1.1.2 Definicje prawne zadrzewienia i terenów zieleni
1.1.3 Definicja lasu i odrębne zasady prawne dla upraw leśnych
1.2 Rodzaje zadrzewień .................................................................................. 12
1.3 Zakładanie i utrzymywanie zadrzewień i terenów zieleni
w świetle prawa ........................................................................................ 13
KORZYŚCI Z ZADRZEWIEŃ ........................................................... 17
2
- szeroko rozumiana rola zadrzewień dla
zrównoważonego rozwoju
2.1 Ekonomiczne korzyści z zadrzewień ..................................................... 17
2.2 Społeczne korzyści z zadrzewień ........................................................... 20
2.3 Ekologiczne korzyści z zadrzewień ....................................................... 21
2.3.1 Perspektywa globalna
2.3.2 Perspektywa lokalna
JAK SKUTECZNIE ZADRZEWIAĆ OTOCZENIE ?
ZOSTAŃ PRZYJACIELEM DRZEW I WŁĄCZ SIĘ
WE WSPÓŁPRACĘ PARTNERSKĄ ............................................... 30
3
- mechanizm partnerstwa międzysektorowego
- informacje o programie dotacyjnym Fundacji
- zrealizowane projekty jako przykłady dobrych
praktyk
3.1 Zrównoważony rozwój .......................................................................... 30
3.2 Partnerstwo .............................................................................................. 31
3.3 Rola organizacji pozarządowej .............................................................. 31
3.4 Modele partnerstwa międzysektorowego na przykładzie
projektu dotyczącego sadzenia drzew ................................................. 34
3.4.1 Relacja: organizacja pozarządowa ― partner z sektora
publicznego (społeczność lokalna, samorządowa)
3.4.2 Relacja: organizacja pozarządowa ― partner z sektora
biznesu
3.4.3 Czynniki sukcesu współpracy partnerskiej
3.5 Korzyści z partnerstwa ........................................................................... 40
3.6 Dobre przykłady partnerskich projektów zadrzewieniowych
i zalesieniowych ....................................................................................... 41
3.7 Program CZAS NA LAS i program dotacyjny Fundacji Aeris
Futuro "Zostań przyjacielem drzew".................................................... 53
3.8 Możliwość wykorzystania nieużytkowanych gruntów ....................... 55
POMOCNE INFORMACJE ................................................................ 57
4
- pomocne informacje, wymogi i porady
- zestawienie i opis gatunków polecanych do
zadrzewień
- podstawowe akty prawne
4.1 Planowanie i zakładanie zadrzewień. Wymogi i porady ...................... 57
4.2 Zakładanie zadrzewienia ― krok po kroku .......................................... 61
4.3 Zakładanie zadrzewienia na wybranych przykładach: ........................ 62
4.3.1 Zadrzewienia wiatrochronne
4.3.2 Zadrzewienia nadwodne
4.3.3 Zadrzewienia śródpolne
4.3.4 Zadrzewienie śródpolne na granicy trzech działek
4.4 Gatunki zalecane do zadrzewień ........................................................... 66
4.5 Przegląd wybranych gatunków drzew i krzewów stosowanych
w zadrzewieniach ..................................................................................... 67
4.6 Mapy przedstawiające ograniczone zasięgi występowania
wybranych drzew i krzewów na terenie Polski .................................... 76
4.7 Akty prawne dotyczące zadrzewień i inne wymieniane
w publikacji ............................................................................................... 78
Przypisy .............................................................................................................. 78
Bibliografia ...................................................................................................... 81
2
Korzyści z zadrzewień
Czy drzewa oznaczają jedynie problem korzeni
przebijających chodniki, liści opadających jesienią lub przeszkoda w
poruszaniu się ciągnikiem po polu? W tym rozdziale zaprezentowane
zostały wymierne korzyści i argumenty przemawiające za sadzeniem
drzew, zarówno w mieście, jak i na terenach
otwartych śródpolnych
oraz wzdłuż cieków
ekonomiczne
wodnych i dróg.
ekologiczne
społeczne
Gdy osiągamy
równomierne korzyści
we wszystkich trzech
wymienionych powyżej
kierunkach, mówimy wtedy
KORZYŚCI
o zrównoważonym rozwoju
2.1 EKONOMICZNE KORZYŚCI Z ZADRZEWIEŃ
Przedstawione w tym podrozdziale nie wyczerpują listy
korzyści ekonomicznych. Wiele spośród korzyści ekologicznych,
wymienionych w pkt. 2.3, niesie ze sobą także i profity ekonomiczne
Wzrost wartości nieruchomości. Organizacja Gallupa
przeprowadziła badania w 50 stanach USA. Wynika z nich, że wartość
działek otoczonych drzewami może wzrosnąć od 4 do 33%
w porównaniu do wartości posesji bez urządzonego krajobrazu.
Stwierdzono również, że w dużych miastach wartość mieszkań może
wzrosnąć od 10 do 15% tylko ze względu na bliskość (do 500 m)
parków. Znajdujący się nieopodal mieszkania zbiornik wodny
podwyższa cenę nieruchomości nawet o 28%. Już sam widok z okna
na zieleń podnosi wartość mieszkań o 14%.
17
Czy wiesz, że...
W Nowym Jorku wysokie ceny czynszów i mieszkań wokół Central
Parku i związane z nimi wpływy z podatków już po 30 latach
zrekompensowały straty z podatków, które wpłynęłyby do kasy
miasta, gdyby obszar ten został zabudowany. Obecnie Central
Park uważany jest przez mieszkańców miasta za "cud natury"
1
w otaczającym go świecie szkła i betonu.
Dla potwierdzenia faktu wprost proporcjonalnej zależności
między wzrostem wartości nieruchomości a istnieniem terenów
zieleni można podać wyliczenia z innych badań2 ― otóż wycięcie
4-hektarowego terenu zadrzewionego otoczonego działkami
z domami jednorodzinnymi, spowodowałoby 2,5 razy większy spadek
wartości tych działek niż monetarne korzyści uzyskane z wyciętego
drewna.
Czynnik wzrostu gospodarczego poprzez rozwój
turystyki i ekoturystyki. Walory krajobrazu, którego jednym
z głównych elementów są drzewa, stanowią istotny czynnik wzrostu
gospodarczego. Przyczyniają się one do rozwoju turystyki, tym
samym do wzrostu zatrudnienia.
Obecność zadrzewień w krajobrazie może stać się mocnym
atutem gminy, bowiem stwarza możliwość promocji jej bogatego
w zieleń regionu jako miejsca przyjaznego dla środowiska,
wypoczynku i turystyki przyrodniczej oraz produkującego zdrową
żywność (z uwagi na mniejsze zużycie środków ochrony roślin).
Zalety te zaczynają dziś być coraz bardziej doceniane.
Wpływ na rolnictwo zwiększanie odporności agrocenoz na działanie szkodników. Zadrzewienia stwarzają dogodne
warunki bytowe licznym owadom pasożytniczym i drapieżnym, które
ograniczają liczebność szkodników żerujących na uprawach rolnych.
Ponadto środowisko to jest miejscem liczniejszego występowania
grzybów powodujących infekcje u owadów (entomopatogenicznych).
Jednym z takich grzybów jest owadomorek, który zaraża kolonie
mszyc żerujących na zbożach. Zadrzewienia sprzyjają także
koncentracji ptaków owadożernych odbywających tu swoje lęgi.
18
Obliczono, że na 1 km pasowego zadrzewienia ptaki konsumują aż
100 kg owadów! Wyliczenia te mają bezpośrednie przełożenie na
ograniczenie zużycia pestycydów, a tym samym na zmniejszenie
kosztów związanych z produkcją rolną.
Czy wiesz, że...
Szacuje się, że zapylenie roślin uprawnych przez owady bytujące
w zadrzewieniach (m.in. dzikie pszczoły) przyczynia się do
wzrostu plonów średnio o 50%! Natomiast w krajobrazie
zadrzewionym zagęszczenie dzikich pszczół jest o 20% większe
niż w krajobrazie pozbawionym drzew.
Dostarczanie surowca drzewnego. Na korzyści z drzew
patrzy się niejednokrotnie głównie przez pryzmat dostarczania
przezeń surowca dla przemysłu drzewnego (meblarskiego),
papierniczego czy opałowego. Z punktu widzenia różnorakich funkcji
zadrzewień, korzyści finansowe z wycinki zadrzewień (np. w celu
przerzedzenia) nie powinny być traktowane priorytetowo, a jedynie
dodatkowo.
W przypadku dostarczania surowca na potrzeby przemysłu
papierniczego należy zaznaczyć, że do produkcji artykułów
papierniczych coraz częściej używa się surowca pochodzącego
z recyklingu, a więc z makulatury.
Inne korzyści. Innym przejawem użyteczności zadrzewień
jest produkcja nektaru. Drzewa mogą dostarczać pszczołom surowca
niezbędnego do produkcji miodu (np. miód lipowy, spadziowy).
W poniższej tabeli zestawiono wydajność miodną wybranych
gatunków drzew stosowanych w zadrzewieniach.
Gatunek drzewa
Średnia wydajność miodna (kg z 1ha)
Lipa drobnolistna
300 - 1200
Lipa szerokolistna
200 - 300
Wierzba biała
40
Tab. 1. Wydajność miodna wybranych gatunków drzew
19
2.2 SPOŁECZNE KORZYŚCI ZADRZEWIEŃ
Wartość zdrowotna i estetyczna. Według zaleceń WHO na
jednego mieszkańca miasta powinno przypadać 50 m2 terenów
zielonych, co gwarantuje odpowiednią jakość życia.
Urozmaicenie i przełamanie monotonii krajobrazu poprzez
zadbanie o różnorodność biologiczną pozytywnie wpływa na
samopoczucie i funkcjonowanie człowieka. Drzewa poprawiają
nastrój, zwiększają poczucie wartości, poprawiają koncentrację,
wpływają na lepsze stosunki międzyludzkie oraz na tworzenie
wspólnot mieszkańców. W Wielkiej Brytanii, Holandii i USA
stwierdzono wpływ parków założonych wokół domów na
zmniejszenie przestępczości nawet o 55%. Obecność zieleni
stymulowała także mieszkańców do pielęgnowania tych terenów.3
Drzewa wpływają także łagodząco i kojąco na człowieka.
Rekonwalescencja pacjentów po operacji przebiegała znacznie
szybciej, kiedy mogli oni dojrzeć przez okno drzewa. Stwierdzono
także uspokajające działanie zieleni na dzieci z ADHD oraz na osoby
4
chore na chorobę Alzheimera.
Właściwie posadzone drzewa przy drogach i autostradach
oddziałują również pozytywnie na użytkowników dróg ― poprzez
zmniejszenie monotonii trasy i redukcję zbyt mocnego oświetlenia
jadących z naprzeciwka pojazdów wpływają na wzrost bezpieczeństwa ruchu drogowego i komfort jazdy kierowcy. Ponadto
zadrzewienie przydrożne, jak każde zadrzewienie, zwiększa
bioróżnorodność oraz walory estetyczne krajobrazu.
Warto dodać, iż nowoczesne podejście do zakładania
zadrzewień przydrożnych nie ma nic wspólnego z nasadzeniami
szybko rosnących szpalerów drzew w bezpośrednim sąsiedztwie
jezdni. Obecnie, w związku z wysokim natężeniem ruchu drogowego
i potrzebę poprawy bezpieczeństwa na drodze, promuje się
wielowarstwowe zakrzewienia z niewielkim udziałem niskich drzew.5
Świetnym przykładem jest Dania, gdzie w latach 70-tych XX
wieku zrealizowano program zadrzewień wzdłuż autostrad.6 Obecnie
korzystając z niektórych odcinków ma się wrażenie jazdy w zielonym
tunelu.
Zadrzewienie podnosi także komfort życia, np. poprzez
osłonę przed słońcem czy wiatrem.
Wartość kulturowa. Wielkie i silne drzewa są odbierane jako
dziedzictwo narodowe i nadają miejscom (często w powiązaniu
z architekturą) monumentalną jakość.
Wartość edukacyjna. Każde skupisko drzew niesie ze sobą
wartość poznawczą: daje możliwość obserwacji procesów
zachodzących w ich obrębie oraz pozwala nabyć umiejętność
rozpoznawania różnych gatunków drzew. Stanowi także bazę dla
prowadzenia badań naukowych.
Wartość rekreacyjna. Parki i tereny zielone stanowią
atrakcyjne miejsca wypoczynku.
2.3 EKOLOGICZNE KORZYŚCI ZADRZEWIEŃ
Drzewa kształtują klimat zarówno w skali globalnej, jak i lokalnej.
2.3.1 Perspektywa globalna
Drzewa mają wpływ na redukcję gazów cieplarnianych
poprzez zdolność pochłaniania dwutlenku węgla (CO2), jednego
z głównych gazów odpowiedzialnych za powstawanie efektu
globalnego ocieplenia. Proces ten, fotosynteza, zachodzi w każdej
roślinie zielonej. Ubocznym jego produktem jest tlen, dzięki któremu
możemy żyć. Rośliny pobierają z atmosfery dwutlenek węgla, ale do
budowy swoich tkanek wykorzystują tylko węgiel (C). Tlen jest
uwalniany do atmosfery, a tylko pewna jego część ponownie jest
użytkowana przez rośliny w procesie oddychania. W ten sposób
rośliny zielone przyczyniają się do redukcji dwutlenku węgla
w atmosferze.
Ostatni, IV raport Międzyrządowej Grupy Do Spraw Zmian
Klimatu7 (IPCC) stwierdza, że to właśnie człowiek, z ponad 90%
prawdopodobieństwem, jest głównym sprawcą postępującego
ocieplenia klimatu Ziemi. Zmiany klimatyczne mogą doprowadzić
do nieodwracalnych zmian w środowisku naturalnym, co może mieć
niebezpieczne konsekwencje dla przyszłych pokoleń. Według tej
21
organizacji, wskutek działalności człowieka emisja gazów cieplarnianych na świecie między rokiem 1970 a 2004 wzrosła o 70%. Emisja
światowa to 49 Gt CO2eq, z czego 25,9% spowodowane jest
energetyką, 17,3% wylesianiem terenów, a 13,1% transportem.
Drzewa, absorbując CO2 podczas fotosyntezy i akumulując
go w swojej biomasie, korzystnie wpływają na środowisko naturalne.
Czy wiesz, że...
1 drzewo w ciągu swojego życia (średnio 100 lat) akumuluje
ok. 750 kg CO2 przyczyniając się do redukcji dwutlenku węgla
w atmosferze.
2.3.2 Perspektywa lokalna
Regulacja temperatury powietrza. Właściwe kształtowanie nasadzeń pozwala również na zmniejszenie kosztów
ochładzania budynków. Oddziaływanie drzew polega na wpływie
zacienienia na łagodzenie letnich ekstremów temperatury
(ochładzanie) i redukcji szybkości wiatru w zimie.8
a) efekt chłodzący jednego drzewa przyrównuje się do pracy
pięciu klimatyzatorów działających przez 20 godzin na dobę.
Intensywny rozwój gospodarczy Atlanty w latach 60. XX
wieku był przyczyną wycięcia w rejonie miasta około 65%
powierzchni lasów i terenów zadrzewionych. Spowodowało to wzrost
temperatury w mieście, powiększenie wysp ciepła, a tym samym
niewydolność systemów klimatyzacyjnych (ogromne przeciążenia
sieci związane z pracą klimatyzatorów) i znaczne pogorszenie jakości
środowiska. Przeprowadzono badania, które wykazały, że każde
powiększenie terenu zacienionego listowiem o 10% obniża
temperaturę od 0,6°C do 1,2°C. W centralnej części miasta
przeprowadzono akcję sadzenia 5 tys. większych drzew (średnica pnia
wynosiła 30 cm) oraz 60 tys. mniejszych (o średnicy 7 cm), co
zmniejszyło aż o 1/3 zasięg wysp ciepła.9
b) efekt ocieplający drzew można zauważyć, kiedy w sposób
właściwy posadzi się je przy budynku. Osłaniając dom od wiatru,
22
mogą one obniżyć koszty ogrzewania od 10 do12%.
Oczyszczanie powietrza z zanieczyszczeń. Na ulicy
pozbawionej drzew może być nawet trzykrotnie więcej pyłów
w powietrzu niż na ulicy zadrzewionej, i dziesięciokrotnie więcej niż
w pobliskim parku. Obliczono, że w dużym mieście jak Chicago,
drzewa usunęły w ciągu sezonu wegetacyjnego 5575 ton
zanieczyszczeń. Wartość tej "jednorocznej pracy" wyniosła 9,2 mln
dolarów.10 Należy podkreślić, że rezultaty oczyszczania powietrza
przez duże drzewa są 60-80 razy większe niż przez małe.
Ma to szczególne znaczenie w przypadku zadrzewień
przydrożnych i przy autostradach. Roślinność pełni tu rolę
biologicznego filtru, ograniczając tym samym zasięg emitowanych do
powietrza zanieczyszczeń komunikacyjnych. Na liściach i gałęziach
drzew zatrzymywane są znaczne ilości pyłów i gazów, w tym także
metali ciężkich i innych toksycznych składników unoszących się
11
z powierzchni jezdni.
Wzbogacanie powietrza. Drzewa wytwarzają substancje
lotne, głównie olejki eteryczne ― fitoncydy, które mają charakter
bakteriobójczy, stymulują proces oddychania, krążenie oraz regulują
działanie układu nerwowego u ludzi. Mechanizm ich działania nie
został jeszcze dokładnie poznany. Wiadomo, że działają zabójczo na
bakterie, niektóre grzyby, a nawet owady. Ogólnie przyjmuje się, że
fitoncydy drzew iglastych działają na człowieka uspokajająco,
12
a liściastych pobudzająco.
Ograniczenie hałasu. Właściwie posadzone drzewa
i krzewy redukują nawet o 50% odczucie hałasu. Skuteczność
roślinnej bariery dźwiękowej jest w dużym stopniu związana
z percepcją walorów krajobrazowych. Subiektywne odczucie
natężenia hałasu jest niwelowane przez wrażenia estetyczne ―
zwiększenie "psychologicznej" skuteczności roślinnej bariery
akustycznej jest możliwe nawet o 75%.
Wizualne walory barier z roślinności uważa się za ważniejsze
dla zmniejszenia odczucia słuchowego hałasu niż bariery sztuczne.
Jako element uzupełniający czy zastępujący techniczne środki
23
tłumienia hałasu ― w przeciwieństwie do sztucznych ekranów
w postaci murów i ścian ― doskonale wkomponowują się w krajobraz.
Warto zatem projektować pasy roślinności przydrożnej, ponieważ są
doskonałymi czynnikami łagodzącymi hałas drogowy. Odpowiednio
zaprojektowane zadrzewienia przydrożne przeciwdziałają skutkom
negatywnego wpływu komunikacji drogowej na środowisko poprzez
zmniejszenie poziomu hałasu na terenach przyległych do dróg
i autostrad na terenach zabudowy mieszkaniowej, zagrodowej,
13
obiektach cennych przyrodniczo.
gatunek
Brzoza brodawkowata
Leszczyna pospolita
Buk zwyczajny
Grab pospolity
Lipa drobnolistna
Lipa szerokolistna
Jawor
wyciszenie hałasu przez drzewa
(w dB)
z ulistnieniem
5,7
4,1
5,3
5,3
6,3
6,9
10,7
bezlistne
4,1
1,3
1,7
1,7
2,5
0,2
2,5
14
Tab. 2. Tłumienie hałasu przez różne gatunki drzew
Ograniczanie erozji wietrznej i działanie wiatrochronne
Silne podmuchy wiatru mogą powodować straty w produkcji rolnej
bezpośrednio przez niszczenie zasiewów, wyleganie zbóż, lub
pośrednio przez zmianę warunków wzrostu, np. poprzez wpływ
wiatru na wilgotność i dostępność dwutlenku węgla. Silny ruch
powietrza przyspiesza parowanie wody z powierzchni roślin, co może
mieć duże znaczenie w okresie suszy. Wywiewa także CO2,
ograniczając jego dostępność dla roślin i zmniejszając tym samym
wielkość plonu. Redukcję negatywnej działalności wiatrów osiąga się
właśnie przez odpowiednie zadrzewienia. Już rząd drzew
posadzonych ażurowo znacznie hamuje siłę wiatru. Częściowo
24
przepuszczane pomiędzy gałęziami podmuchy, nie tworzą przy tym
zawirowań. Lepsze efekty zyskuje się jednak, stosując zadrzewiony
pas terenu. Wówczas strefa osłonięta poszerza się nawet do 30%
wysokości drzew (ryc. nr 3), a prędkość wiatru zmniejsza się aż o 70%.
Badania naukowe jednoznacznie dowodzą, że stosowanie zadrzewień
zwiększa plony o 20% zarówno w przypadku zbóż, jak i roślin
okopowych. Ponadto zadrzewienia, zmniejszając prędkość wiatru,
ograniczają erozję wietrzną. Ma to duże znaczenie na terenach
o glebach luźnych i pylastych, bowiem takie gleby są najbardziej
podatne na wywiewanie.
Wpływ na stosunki wilgotnościowe. Zadrzewienia
istotnie wpływają na wilgotność powietrza. Hamując wiatr,
zmniejszają parowania wody nawet o 39%. Mają one również wpływ
na przestrzenny rozkład ilości opadów. W okolicy zadrzewień, które
powodują zawirowania powietrza, spada nieco więcej wody
deszczowej aniżeli tam, gdzie drzew nie ma. W cieniu drzew również
wolniej topnieje śnieg, stopniowo uwalniając do gleby zawartą w nim
wodę. Wszystko to sprawia, że w rejonie zadrzewień występuje
większa wilgotność powietrza.
Oczyszczanie wody z zanieczyszczeń. Drzewa szybko
rosnące mają szczególną właściwość oczyszczania wody np. z metali
ciężkich. Każde jednak zadrzewienia pełnią rolę stref buforowych,
które przechwytują zanieczyszczenia chemiczne pochodzące
z intensywnie zagospodarowanych pól uprawnych. Drzewa i krzewy
dzięki rozbudowanym systemom korzeniowym penetrującym
powierzchniowe i wgłębne warstwy gleby znacząco zmniejszają
w glebie koncentrację niewykorzystanych przez rośliny uprawne
biogenów z nawozów, gdyż niemal w większości włączają te związki
do własnego obiegu. Efektywne pobieranie azotanów i fosforanów
sprawia, że te związki nie przenikają już do wód gruntowych.
Szczególnie ważną rolę w ochronie wód powierzchniowych
przed spływającymi z pól zanieczyszczeniami pełnią zadrzewienia
nadbrzeżne oraz roślinność szuwarowa, tj. flora rosnąca wzdłuż rzek,
strumieni oraz zbiorników wodnych.
25
Ograniczanie spływu wód powierzchniowych. Podczas
opadów drzewa przechwytują wodę, która pozostaje w obrębie
korony, w ściółce oraz w tkankach drzewa. Zdolność magazynowania
wody w koronie dużego drzewa wynosi od 280 do 450 litrów. Przy
czym powierzchnia liści 100-letniego buka, odpowiada 6-7 lipom
o średnicy korony ok. 10 m i aż 1700 młodym bukom o średnicy
korony 1 m.
Drzewa, redukując natężenie i tempo spływu powierzchniowego wody, mają wpływ na zmniejszenie niebezpieczeństwa
powodzi, a co za tym idzie także na oszczędności przy budowie
instalacji burzowych. Badania w stanie Arkansas dowiodły,
że zwiększenie powierzchni zajmowanej przez drzewa z 27 do 40%
spowodowało spadek o 31% spływu wód powierzchniowych.
W rejonie Baltimore-Waszyngton (USA) obliczono oszczędności
pochodzące z redukcji spływu wód powierzchniowych wyniosły one
ponad 4,68 bilionów dolarów.
Przeciwdziałanie erozji wodnej i zatrzymywanie wody.
Grunty pozbawione pokrywy roślinnej są podatne na erozję.
Spływająca po nieokrytym roślinnością stoku woda, powoduje
wymywanie warstwy próchnicznej oraz cząstek gleby. Woda nie
wsiąka w głąb ziemi, gleby przesychają i ubożeją, a to skutkuje
wyraźnym zmniejszeniem plonów. Roślinność zapewnia natomiast
szybsze wsiąkanie wody opadowej, a tym samym ogranicza jej spływ
powierzchniowy i wymywanie cząstek gleby (erozja wodna).
Drzewa i krzewy zapobiegają spływowi powierzchniowemu
wody opadowej skutecznie ją zatrzymując: część zostaje
spożytkowana na potrzeby własne roślin, część zatrzymuje się na
korze, liściach oraz gałęziach, reszta natomiast zostaje wchłonięta
przez ściółkę. Spływ wody jest zatem ograniczony do minimum.
Dlatego tak ważne są zadrzewienia na terenach narażonych na
powodzie, oraz na stromych stokach (szczególnie w górach).
Obsadzanie cieków wodnych drzewami i krzewami może
także zmniejszyć zagrożenie powodziowe oraz wpłynąć na poprawę
czystości wody, gdyż roślinność porastająca brzegi wód działa jak
naturalna oczyszczalnia ścieków.
26
Ryc. 1. Relacje między spływem powierzchniowym a wsiąkaniem
15
w zależności od stanu pokrywy gleby
Można dodać, iż zadrzewienia założone przy drogach czy
autostradach korzystnie wpływają na ochronę naturalnych
ekosystemów przyległych do dróg m.in. poprzez cechy zadrzewień
wymienione w powyżej, przeciwdziałaniu wietrznej erozji gleby
16
i zwiększeniu wodnej retencyjności środowiska .
Ochrona przed wiatrem. Zadrzewienia przydrożne
usytuowane prostopadle do kierunku wiejących wiatrów pełnią
podobną rolę jak śródpolne pasy wiatrochronne ― chronią jezdnię
przed naporem podmuchów powietrza, a zimą zapobiegają
nawiewaniu zasp śnieżnych. Gęsta sieć zadrzewień przydrożnych
może także zapewnić skuteczną ochronę przeciwwietrzną
położonym między drogami obszarom uprawnym.
Ostoja dzikiej przyrody i enklawa różnorodności
biologicznej. Drzewa i krzewy to środowisko życia ptaków i innych
przedstawicieli dzikiej przyrody, niejednokrotnie ostoja rzadkich
i zanikających gatunków fauny i flory.
Zadrzewienia śródpolne przyrównywane często do dużych
ekotonów, czyli stref przejścia między dwoma ekosystemami to strefa
między środowiskiem otwartych pól a terenami zadrzewionymi.
Zwykle są to niewielkie zadrzewienia pozostające pod wpływem
oddziaływania klimatu otaczających je terenów otwartych. Podobnie
rzecz ma się ze zwierzętami i roślinami charakterystycznymi dla pól
i łąk. Organizmy te przenikają do zadrzewień śródpolnych, dlatego
można tu spotkać także gatunki właściwe terenom otwartym.
27
Przykładowo wymienić można: potrzeszcze, trznadle, kląskawki,
pokląskwy i ortolany charakterystyczne gatunki dla krajobrazu
rolniczego
Zadrzewienia są bardzo ważnym i często jedynym miejscem
schronienia młodych ssaków (sarny, zające), a także ptaków
(przepiórki, kuropatwy, bażanty) przed okiem drapieżników.
W enklawach wśród pól spotykamy także typowe dla lasów gatunki
ptaków: zięby, rudziki, pierwiosnki, grzywacze, drozdy (kosy,
śpiewaki). Śródpolne zbiorowiska drzew i krzewów posiadają także
swoje charakterystyczne gatunki ptaków niespotykane ani w lasach,
ani na terenach otwartych, należą do nich m.in.: gąsiorek, srokosz czy
pokrzewka jarzębata.
Ryc. 2. "Efekt styku" środowiska pól uprawnych i lasu w zadrzewieniu. W zadrzewieniach obserwujemy zwiększoną liczbę gatunków
(Ł. Piechnik)
Nałożenie się zasięgu występowania zwierząt związanych
z ekosystemami pól uprawnych i lasów jest charakterystyczne dla
środowisk ekotonowych, i nazywane jest efektem styku. W tym
wypadku efekt styku obrazuje różnorodność biologiczną ujawniającą
się w większej liczbie gatunków występujących w strefach
granicznych, a konkretnie między biocenozami pól i terenów
zadrzewionych.
Ochrona rzadkich gatunków zwierząt i roślin. Skupiska
drzew i krzewów są ważnym elementem dla kształtowania
28
różnorodności gatunkowej zwierząt i roślin. Liczne badania wykazały,
że znacznie więcej gatunków zwierząt i roślin występuje w okolicach
bogatych w zadrzewienia niż na terenach pozbawionych drzew.
Dbając o różnorodny krajobraz (z zadrzewieniami), możemy
pozytywnie wpływać na zachowanie gatunkowej różnorodności
i ochronę elementów rodzimej fauny i flory.
Korytarze ekologiczne. System zadrzewień spełnia także
rolę korytarzy ekologicznych, które umożliwiają przemieszczanie się
zwierząt i pokonywanie przez nie dużych odległości. Ma to ogromne
znaczenie, np. w przypadku dużych ssaków.
Dobrym przykładem są zadrzewienia nadrzeczne będące
często jedyną droga migracji dużych ssaków wśród rozległych
obszarów rolniczych zwłaszcza w Polsce centralnej. Do gatunków,
które wykorzystują tego typu korytarze ekologiczne należy m.in. łoś
i jeleń szlachetny. Zadrzewienia na terenach rolniczych i zurbanizowanych pełnią rolę połączeń pomiędzy większymi kompleksami
leśnymi, bądź zielonymi.
Rola zadrzewień jako substytut lasu. Zgodnie z Krajo17
wym Programem Zwiększania Lesistości na terenach, na których nie
jest wskazane zalesianie (o intensywnej produkcji rolnej i najwyższej
jakości bonitacyjnej gleb), należy upowszechniać zadrzewienia.
Wprowadzanie zadrzewień należy traktować jako równorzędny z zalesieniami czynnik ochrony i użytkowania przestrzeni przyrodniczej.
Z tego względu udział i rozmieszczenie zadrzewień powinno
stanowić integralny element koncepcji i programów przestrzennego
zagospodarowania województw i gmin w zakresie ochrony
środowiska i gospodarki rolnej.
PODSUMOWANIE
Drzewa oddziaływają korzystnie na nasze środowisko w
sposób wielokierunkowy. Odpowiednie planowanie nasadzeń
i troska o nie powodują wymierne korzyści dotyczące m.in.
zmniejszeniu CO2 w powietrzu, poprawie stanu zdrowia, edukacji,
oszczędności zarówno przy ogrzewaniu lub chłodzeniu mieszkań, jak
i w rolnictwie czy urbanizacji to ostatnie spowodowane jest brakiem
konieczności rozbudowy infrastruktury np. kanalizacji burzowych.
Przypisy
Rozdział 2
1) M. Suchocka, Ile zarabiają drzewa w mieście? [w:] Materiały
seminaryjne i poseminaryjne konferencji pt. Drzewa w mieście, Polski.,
Tychy 2007, str.79-83, [za] H.B. Szczepanowska, Wycena wartości drzew
na terenach zurbanizowanych,Warszawa 2007.
2) M. Suchocka, ibidem.
3) A. Krzymowska-Kostrowicka, Zarys geoekologii rekreacji. [t.1] Oddziaływanie środowiska przyrodniczego na organizm człowieka, Warszawa,
1991; M. Czerwieniec, J. Lewińska, Zieleń w mieście, Kraków 2000;
D. De Bruin, Komfort życia a zieleń. Wielopłaszczyznowe rozwiązanie
problemów w "trudnych" dzielnicach Rotterdamu [w materiałach do
sympozjum "Zielone Miasto", 10 listopada].
4) H.B. Szczepanowska, ibidem; D. De Bruin, ibidem.
5) K. Dubiel, Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym,
Białystok 2000, str. 147-149.
6) J. Oleszkiewicz (red.), Zadrzewienia śródpolne, Warszawa1994.
7) Nicholas Stern, Stern Review on the Economics of Climate Change,
http://www.hm-treasury.gov.uk/stern_review_final_report.htm
(2008).
8) M. Suchocka, ibidem [za:] H. B. Szczepanowska, ibidem.
9) H. B. Szczepanowska, ibidem.
10) M. Suchocka, ibidem [za:] Szczepanowska, ibidem.
11) K. Dubiel, Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym,
Białystok 2000, str. 147-149.
12) A. Krzymowska-Kostrowicka, ibidem; M. Czerwieniec, J. Lewińska, ibidem,; H.B. Szczepanowska, Zieleń w mieście, Warszawa 2001.
13) K. Dubiel, ibidem.
14) B. Orzeszek-Gajewska, Kształtowanie terenów zieleni w miastach,
Warszawa 1982.
15) W. Chełmicki, Degradacja i ochrona wód. Zasoby, Kraków 1999.
16) K. Dubiel, ibidem, tak także K. Zajączkowski, Dobór drzew i krzewów do zadrzewień towarzyszących autostradom przebiegających przez tereny
rolnicze, [w materiałach z seminarium, Kraków 7-10.09.1999].
17) Krajowy Program Zwiększania Lesistości. Aktualizacja 2003 r.
Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2003r., Http://www.mos.gov.pl
/2materialy_informacyjne/raporty_opracowania/kpzl/tekst.pdf
(2008).
Bibliografia
Literatura:
Arcipowska Aleksandra, Zbigniew Karaczun (red.), Jak chronić klimat
na poziomie lokalnym? Poradnik dla beneficjentów funduszy UE, Instytut na
rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2008.
De Bruin D., Komfort życia a zieleń. Wielopłaszczyznowe rozwiązanie problemów w "trudnych" dzielnicach Rotterdamu [w:] Materiały na sympozjum pt.
Zielone Miasto, 10 listopada, Warszawa, Plant Publicity Holland,
Ambasada Królestwa Niderlandów oraz Stowarzyszenie Inżynierów i
Techników Ogrodnictwa NOT, Warszawa 2005.
Chełmicki Wojciech, Degradacja i ochrona wód. Zasoby, Instytut Geografii UJ, Kraków 1999.
Czerwieniec Marek, Lewińska Janina, Zieleń w mieście, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Kraków 2000.
Gajda Marcin (red.), Zalecenia dotyczące realizacji terenów zieleni, Polskie
Stowarzyszenie Wykonawców Terenów Zieleni i Architektów Krajobrazu "Zieleń Polska", Kraków 2007.
Gruszecki Krzysztof, Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz, Zakamycze
Kantor Wydawniczy 2005.
Jaworski Andrzej, Charakterystyka hodowlana drzew leśnych, Wydawnictwo Gutenberg Kraków 1994.
Krzymowska-Kostrowicka Alicja, Zarys geoekologii rekreacji. Tom I Oddziaływanie środowiska przyrodniczego na organizm człowieka, Uniwersytet
Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa
1991.
Łukaszewicz Aleksander, Łukaszewicz Szymon, Rola i kształtowanie
zieleni miejskiej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006.
Oleszkiewicz Jadwiga (red.) Zadrzewienia śródpolne, Fundacja Green
Park, Warszawa 1994.
Orzeszek-Gajewska Barbara, Kształtowanie terenów zieleni w miastach,
Instytut Urbanistyki i Planowania Przestrzennego PWN, Warszawa
1982.
Suchocka Marzena, Ile zarabiają drzewa w mieście? [w:] Materiały
seminaryjne i poseminaryjne konferencji pt. Drzewa w mieście, Polski
Klub Ekologiczny Okręg Górnośląski Koło Miejskie w Tychach.,
Tychy 2007, str.79-83,
Szczepanowska Halina B., Zieleń w mieście, Hortpress, Warszawa 2001.
Szczepanowska Halina B., Wycena wartości drzew na terenach zurbanizowanych, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa 2007.
Tennyson Ros, Poradnik partnerstwa, tł. Marta Serafin, Fundacja
Partnerstwo dla Środowiska, Kraków, 2006.
J. Tomanek, Botanika leśna, Państwowe Wydawnictwa Rolnicze
i Leśne, Warszawa 1997.
Zajączkowski Kazimierz, Dobór drzew i krzewów do zadrzewień na zy
Leśnictwa, Warszawa 2001.
obszarach wiejskich, Instytut Nadawczy Leśnictwa, Warszawa 2001.
Zajączkowski Kazimierz, Regionalizacja potrzeb zadrzewieniowych
w Polsce, Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa, Warszawa 2005.
Zajączkowski Kazimierz, Dobór drzew i krzewów do zadrzewień
towarzyszących autostradom przebiegającym przez tereny rolnicze,
[w: Materiały z Międzynarodowego Sympozjum zorganizowanego
przez Katedrę Ekologicznych Podstaw Inżynierii Środowiska AR
w Krakowie], Kraków 7-10 IX 1999.
Internet:
Nicholas Stern, Stern Review on the Economics of Climate Change,
http://www.hm-treasury.gov.uk/stern_review_final_report.htm
(2008).
Krajowy Program Zwiększania Lesistości. Aktualizacja 2003 r.
Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2003r., Http://www.mos.gov.pl
/2materialy_informacyjne/raporty_opracowania/kpzl/tekst.pdf
(2008).
Raport Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju ONZ,
Nasza wspólna przyszłość, (tzw. Raport Brudtland) z 1987, Our common
future. Report of the World Commission on Environment and Development,
wersja angielska dostępna na:
http://www.worldinbalance.net/agreements/1987-brundtland.php
(2008).
Plan zagospodarowania przestrzennego dla gminy Zawoja, http://
www.sendzimir.org.pl/course/materialy/Zawoja/2006/PROJEKT
%20006.pdf.
Wybrane definicje partnerstwa międzysektorowego, www.parasol.info.pl
/plik.aspx?id=221 (2008).
J. Boczoń, za: Partnerstwo jako nowy model pracy w jps,
http://www.dops.wroc.pl/projekty/partnerstwa2.htm (2008).
http://www.mps.gov.pl/index.php?gid=634 (2008).
http://civicpedia.ngo.pl/x/321916 (2008).
Definicja odpowiedzialnego biznesu - www.fob.org.pl (2008).
http://www.csrinfo.org/content/view/45/38/lang,pl/ (2008).